بخشی از مقاله
چکیده
جمعیّت مهمترین رکن برنامهریزیهای اقتصادی و اجتماعی است، به گونهای که پویایی جوانی ساختار جمعیّت به عنوان یک پتانسیل برای تمام کشورها محسوب میشودتغییرات. در ساختار سنّی جمعیّت و سرعت آن یکی از عوامل کلیدی در روند توسعهی جوامع در دهههای آتی خواهد بود و آثار عمیقی بر اقتصاد کلان از طریق تأثیر بر تمام بازارها مانند بازار کار، سرمایه و کالا و خدمات برجای خواهد گذاشت. هدف این مقالهمستندسازی تحولات ساختار جمعیّت با تمرکز بر کلانشهر کرمانشاه است؛ بدین سبب دادههای مربوط به سال 1385 از مرکز آمار ایران مورد استفاده قرار گرفته و با استفاده از مشخصهای جمعیّتی مختلف و شاخصههای آنها و با بهرهگیری از نرمافزارهای جمعیّتی به پیش بینی معیّتج استان طی بازه بیست ساله پرداخته شد.
تغییرات باروری در ایران که از دههی 1340 آغاز شده، منجر به تغییرات مهمی در ساختار سنّی زنان و مردان شده است، بدین سبب پیشبینی جمعیّتی از طرفی با توجه به نرخ باروری در سالهای مذکور انجام گرفت و از طرفی، با توجه به میزان مهاجرفرستی و مهاجرپذیری استان کرمانشاه صورت گرفت؛ چرا که مهاجرت که بیشتر در سنین کار اتّفاق میافتد، به عنوان یکی از عواملی است که در بهمریختگیساختارهای سنّی دخیل میباشد.
-1 مقدمه
اطلاع و آگاهی از شمار، ترکیب سنی و جنسیجمعیّت، توزیع جغرافیایی سایر اطلاعات مرتبط باجمعیّت، پایه و اساس هرگونه برنامهریزی برای توسعهی ملی و منطقهای است. پیشبینی بسیاری از نیازمندیهای هر جامعه، مبتنی بر آمارهای جمعیّتی است و از اینجاست که موضوع پیشبینیهایجمعیّتی و آگاهی از شمار و ترکیب سنی و جنسی آن در آینده اهمیُت مییابد. طراحان و دستاندرکاران برنامههای توسعه اقتصادی و اجتماعی ناگزیر از توجه به روابط متقابل موجود میان متغیرهای مؤثر در رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی هستند. به جرأت میتوان گفت مهمترین متغیری که در برنامهریزی توسعه به عنوان مبنای محاسبات در نظر گرفته میشودجمعیّت و دگرگونی آن در گذشته و حال و پیشبینی تحولات آن در آینده است.
در این مطالعات نیز که هدف نهایی آن پیشبینیجمعیّت استان کرمانشاه با توجه به شرایط و روند های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است، سعی میگردد ابتدا روند تحولاتجمعیّتی این استان مورد بررسی قرار گرفته و سپس به پیشبینی تغییراتجمعیّتی این شهر تا سال 1405 پرداخته شود. بهطورکلی، هدف از این مقاله، بررسی تحولات جمعیّتی در ایران با تأکید بر نرخ باروری است، بدین منظور، کلانشهر کرمانشاه مورد پژوهش قرار گرفته و سعی میگردد با افق 20 ساله به سیاستهایجمعیّتی متناسب پرداخته و با هرم سنی و جنسی مورد پژوهش قرار داده خواهند شد. بدین سبب این مقاله، در پی پاسخگویی به سوالاتی است: چشمانداز تحولاتجمعیّتی در ایران چگونه خواهد بود؟ این تغییراتجمعیّتی در ایران، چگونه میتواند ظرفیتی برای رسیدن کشور به توسعه باشد؟ چه تدابیر کاربردی میتوان جایگزین سیاستهایجمعیّتی کنونی کرد که در جهت نیل به افق توسعه و پیشرفت باشد؟
-2 مبانی نظری
در توسعه، وجود دو عاملبسیار مهّم است: یکی منابع و دیگریجمعیّت. هیچ توسعهای رخ نخواهد داد مگر آن که مجموعه ایاز انسان ها، منابع را در مسیر توسعه به کار گیرند؛ امّا در همین آغاز، نزاع در گرفته است کهجمعیّت را »عامل« توسعه بنامیم یا »مانع« آن. برخی صاحبنظران در این باره بیان کردهاندجمعیّت:، مانع توسعه است. توسعه، زمانی رخ میدهد که علاوه بر مصارف اوّلیه، میزانی از منابع و درآمدهای ملّی، جهت مصرف در امور زیربنایی باقی مانده باشد؛ امّا باجمعیّت زیاد و مصرف بالا، دیگر منابعی برای توسعه باقی نمیماند. برخی دیگر نیز گفتهاند: جمعیّت، عامل توسعه است؛ زیرا توسعه را همین انسانها باید به وجود آورند، و از سوی دیگر، همه میدانیم که نیاز، مادرِ اختراع است.
تاجمعیّتی احساس کمبود نکند، به دنبال چاره اندیشی برای رفع مشکلات خود و به اصطلاح ما به دنبال توسعه نمی رود. شایان توجّه است هنگامیکه از توسعه سخن می گوییم باید به دو نکته مهّم و اساسی توجّه داشته باشیم؛ آن دو نکته عبارتند از: نخست آن که توسعه صرفاً پدیدهای اقتصادی نیست، بلکه توسعه مطلوب زمانی حاصل میشود که تمامی سیستم های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی رشد یابند. نکته دیگر که درفرایند توسعه در کشورهای عقب مانده نقش مهّمی ایفا میکند آن است که در برنامهریزی برای توسعه، الزاماً نباید همان الگوی کشورهای توسعه یافته را مدنظر قرار داد. بلکه باید به ویژگیهای بومی و منحصر به فرد کشورها توجّه داشت و صد البته از محوریترین این ویژگیها، خصوصیاتجمعیّتیست که میتواند در روند توسعه نقش و جایگاه ویژهای داشته باشد.
جمعیّتعنصر کلیدی در توسعه ملی - سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی - است، اما ظاهراً آن چه از نظر دور واقع گردیده، توجّه به ویژگیهایجمعیّتی از قبیل ساخت و ترکیبجمعیّت ایران است. تأثیر عاملجمعیّتبر توسعه بسیار مهّم و حیاتی ست، آن چه در مرحله اولاهمیّت دارد، کاهش یا افزایشجمعیّت نیست بلکه استفاده از ظرفیت هایجمعیّتی است، تا بتوان با استفاده از این ظرفیّتها، توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی را مهیّا ساخت و از آن به عنوان فرصت یاد کرد و بهره گرفت، و نه عاملی بحرانی که موجب عقب ماندگی و کمبود میگردد.
اغلب دانشمندان تأکید میکنند که توسعه و دگرگونیهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در کشورهای درحال توسعه همانند کشورهای توسعهیافته نیازمند دگرگونیهای مناسب و بهینه در بسترهایی چونجمعیّت، آموزش و پرورش و شهرنشینی میباشد. رابطهیجمعیّت و توسعه تک بعدی و تک جهتی نبوده و تعاملات درهمتنیدهای بین ابعاد مختلف جمعیّت و توسعه وجود دارد. تغییراتجمعیّتی، اقتصادی و اجتماعی ایران در نیم قرن اخیر مسائلمتعدّدی را در حیطهی جمعیّت و توسعه به همراه داشته است.
بدین سبب مطالعهی تغییراتجمعیّتی و داشتن چشماندازی از این تغییرات و تحولات میتواند برنامهریزان را در جهت سوق دادن کشور به سمت توسعه یاری دهد. در این پژوهش، علاوه بر بیان راهکارهایی در جهت نیل به این اهداف، تحولاتجمعیّتی استان کرمانشاه به عنوان نهمین کلانشهر ایران بررسی و تا سال 1405 تحولاتجمعیّتی آن بیان و سناریوهایی طبق نرخ باروری ارائه میگردد. جمعیّت و ویژگیهای آن در هر ناحیه یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در برنامهریزیها و توسعهی آن ناحیه است. برنامه-ریزان خصوصیات و ویژگیهایجمعیّتی هر ناحیه را شامل تراکمجمعیّت، رشدجمعیّت، ساختمان سنی و جنسی، میزان باسوادی و میزان اشتغال، همچنین عواملی چون توزیع مهاجرت ها و میزان شهرنشینی و روستانشینی را بررسی و مطالعه کرده و با توجه به استعدادهای طبیعی و امکانات و سرمایههای مادی و انسانی آن ناحیه برنامهریزی میکنند.
-3 روششناسی
انجام پیشبینیجمعیّت مستلزم وجود برخی اطلاعات پایهیجمعیّتی به همراه فرضیاتی است که ارائهی این فرضیات با شناخت نسبت به منطقه و بررسی روندجمعیّت در گذشته میسر میگردد؛ بنابراین در این گزارش ابتدا روند تحولات جمعیّتی این شهر مورد بررسی قرار گرفته و سپس به پیشبینی تغییراتجمعیّتی این استان تا سال 1405 پرداخته میشود. در این گزارش اطلاعات مورد نیاز برای بررسی تحولاتجمعیّت از گذشته تا حال به شیوهی کتابخانهای فراهم شده است و از آمار ارائه شده در نشریات و سایت مرکز آمار ایران، اطلاعات مربوط به طرح جامع استان کرمانشاه، مقالات مرتبط با محدودهی مورد مطالعه و ... استفاده شده است. برای پیشبینیجمعیّت نیز از روش ترکیبی1 استفاده شده است. نرم افزار مورد استفاده برای این نوع پیشبینی، اسپکتروم است که با عنوان DemProj شناخته میشود.
نکتهی بسیار مهمیکه باید ذکر شود این است که، هر مجموعهیجمعیّتی - چه شهر و چه روستا - در یک مجموعهای از روابط با روستاها و شهرهای اطراف خود قرار دارد و لذا نمیتوان آن را از آن مجموعه جدا کرد و به صورت منفرد به آن پرداخت. در واقعجمعیّت استان کرمانشاه دارای یک مجموعهای از روابط با روستاها و شهرهای اطراف آن است و نمیتوان آن را جدای از آنها در نظر گرفت. با توجه به این موضوع، به پیشبینیجمعیّت استان کرمانشاه به عنوان یک کل که جمعیّت شهر کرمانشاه نیز در آن قرار دارد پرداخته میشود و سپس با توجه به تمهیداتی،جمعیّت استان کرمانشاه از داده- های موجودجمعیّت استخراج میشود.
-5 یافتههای تحقیق
با توجه به نقشجمعیّت در برنامهریزیهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان به بررسیجمعیّت استان کرمانشاه پرداخته و بر اساس دادههای سرشماری، تحولاتجمعیّتی از سال 1385 تا 1405 شمسی مورد مطالعه قرار خواهد گرفت:
· در سرشماری کشوری سال 1385،جمعیّت استان کرمانشاه 1/879/385 نفر بوده است و در میان استانهای دیگر کشورمان، به لحاظجمعیّتی دارای رتبهی سیزدهم میباشد 3 - درصدجمعیّت کل کشور - ؛ که از این میزانجمعیّت، 66/8 درصد در نقاط شهری و 33/9 درصد در نقاط روستایی و کمتر از یک درصد نیز غیر ساکن - عشایر - بودهاند.
· جمعیّت استان کرمانشاه در فاصلهی سالهای 13701365 دارای رشدی معادل 2/31 درصد بود، ولی طی سالهای 13851375 به 0/55درصد کاهش یافت. این کاهش به عواملی همچون افزایش سطح آگاهی مردم نسبت به پیامدهای رشد بیرویهیجمعیّت، سیاستهای دولت و ... بستگی داشته است
· اساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال 1385جمعیّت کرمانشاه 1879385 نفر بوده است. با توجه بهجمعیّت 1778596 نفری سال 1375، طی سال 1375 تا 1385 سالانه بهطور متوسط حدود 10079 نفر بهجمعیّت استان افزوده شده که متوسط رشد سالانهی آن برابر با 0/55 درصد می باشد.
