بخشی از مقاله
چکیده
بر اساس مطالعه گزارشات تاریخی شهر تبریز و شهرهاي مجاور آن چندین بار در طول تاریخ توسط زمین لرزه ویران شده است. با تعیین کانون سطحی زمین لرزه ها، 5 رخداد زمین لرزه تاریخی را می توان به گسل شمال تبریز نسبت داد. این گسل به دلیل مجاورت با شهر بیشترین خطر لرزه اي را براي شهر تبریز دارد. مطالعه بر روي این گسل نشان می دهد که گسل شمال تبریز شواهد و علائم یک گسل فعال را دارا است. این شواهد عبارتند از جابجایی رسوبات کواترنري پسین، ثبت کهلرزه هاي فراوان توسط ایستگاه هاي لرزه نگاري محلی، جابجایی آبراهه ها، مشاهده پرتگاه هاي گسلی این گسل در سطح زمین، گسیختگی هاي خاك و نیز زمین لرزه هاي تاریخی متعدد که به این گسل می توان منتسب کرد.
-1 مقدمه
شهر تبریز در شمال غرب ایران واقع شده است. این شهر و شهرهاي مجاور آن در طول تاریخ چندین بار توسط رخداد زمین لرزه ویران شدهاند. اگرچه از آخرین زمین لرزه مخربی که این شهر را ویران کرده است 2قرن می گذرد اما با توجه به اینکه دوره بازگشت زمینلرزهها در ایران چند صد و گاه به بیش از هزار سال میرسد، این عدم رخداد زمینلرزه مخرب را نباید دلیل بر لرزه خیزي پایین این منطقه دانست. بدین منظور و براي بررسی فعالیتهاي نوزمین ساختی در منطقه تبریز؛ مطالعاتی بر روي گسل شمال تبریز که در مجاورت شهر تبریز قرار دارد انجام دادیم. هدف ما از این مطالعات بررسی این مطلب است که آیا گسل شمال تبریز گسلی فعال می-باشد.
شمال غرب ایران منطقهاي با دگر شکلی و لرزهخیزي بالا میباشد که بین دو کمربند تراستی قفقاز در شمال و کوههاي زاگرس در جنوب قرار گرفته است. مکانیزم کانونی زمینلرزهها پیشنهاد میکند که همگرایی بین دو بلوك عربستان و اوراسیا با گسلهاي راستالغز راستبر با روند WNW در منطقه، انطباق زیادي دارد. بنظر میرسد این گسل هاي امتداد لغز در شمال غرب ایران، ادامه گسل آناتولی ترکیه و نیز سایر گسل هاي راستبر جنوب شرقی ترکیه باشند.
هرچند گسلش راستبر در منطقه جنوب شرق ترکیه و شمال غرب ایران بطور پیوسته نمیباشد، اما شامل چندین قطعه گسلی ناپیوسته میباشد. گسل شمال تبریز در مجاورت شهر تبریز قرار داشته و بیشترین خطر لرزه-اي را براي این شهر دارد. هر چند در دو قرن گذشته این منطقه فعالیت لرزهاي کمی داشته است، اما در منطقه تبریز چندین زمینلرزه تاریخی گزارش شده است. حرکت راستبر این گسل توسط بربریان و ارشدي - 1976 - با مطالعه عکسهاي هوایی اثبات شده است. کارخانیان و همکاران - 2001 - پیشنهاد کردند که حداقل نرخ لغزش در طول این گسل حدود 2mm/yr میباشد.
شکل:1 تصویر ماهواره اي لندست 7 از گسل شمال تبریز
-2 بحث
طبق نظر بربریان و همکاران - 1364 - گسلهایی که داراي یک یا چند ویژگی زیر باشند به عنوان گسلهاي جنبا و یا گسلهایی با توانایی جنبش به حساب میآیند:
-1 کانونیابی رو مرکز زمینلرزههاى بزرگ در مکانی از درازاى گسل و یا در فرادیواره آن
-2 گسلش در نهشتههاى کواترنرى پسین
-3 داشتن دیواره گسلی حفظ شده
-4 داشتن ریزلرزههاى زیاد که با شبکه کامل و بسته لرزهنگارى محلی با خطاى کم در کانونیابی روى زمین و ژرفی و زمانگیرى یکنواخت برداشت میشوند.
5داشتن- بستگی به یک گسل شناخته شده جنبا.
-3 شواهد و مستندات مبنی بر فعالیت گسل شمال تبریز
با توجه به مجاورت گسل شمال تبریزبا شهر تبریز و میزان بالاي خطر لرزه اي که از جانب این گسل متوجه شهر تبریز می باشد و نیز با توجه به زمین لرزههاي تاریخی مخربی که به این گسل نسبت داده شده است 858 - میلادي، 1042 میلادي، 1717 میلادي، 1721 میلادي و 1780 میلادي - ، ضرورت معرفی و انجام مطالعات تکمیلی بر روي این گسل احساس می شود. در شکل2 تصویر ماهوارهاي این گسل مشاهده میشود.
این گسل از 4 کیلومتري شهر تبریز میگذرد. البته با گسترش شهر تبریز، در مجاورت این گسل ساخت و سازهاي فراوانی انجام شده است، بطوریکه شهركهایی مثل شهرك باغمیشه و شهرك ارم کاملا در مجاورت این گسل قرار دارند و در ساخت و ساز این شهركها حریم گسل رعایت نشده است.
در شکل 2 نمایی از گسل شمال تبریز در مجاورت شهرك باغمیشه مشاهده میشود، همچنین در تصویر3 گسلی که مشاهده میشود، گسل شمال تبریز میباشد که مرز بین ماسه سنگهاي قرمز و مارن میباشد. مشاهده میشود که در مجاورت این گسل ساخت و ساز انجام شده است. بالطبع علاوه بر گسل شمال تبریز که بر روي نقشه ها مشخص می باشد، گسل هاي فرعی دیگري نیز از این گسل منشعب شده اند. شاید این گسلها داراي طول کمی بوده و در نتیجه داراي لرزهزایی کمی محسوب شوند، اما در مقیاس کوچک و در صورت فعال شدن گسل اصلی، این گسلهاي فرعی میتوانند سبب افزایش خسارات وارده شوند. در شکلهاي 4و5 تصاویري از این گسلها دیده میشود. شایان ذکر است که این گسلها در روي هیچ نقشهاي آورده نشدهاند و در هیچ منبعی به آنها اشاره نشده است و ما در طی کارهاي میدانی خود بوجود آنها پی بردیم. این گسلها از سطح زمین و بطور عادي قابل شناسایی نمیباشند، بلکه طی ساخت وسازها و خاك برداريهایی که در مجاورت گسل شمال تبریز انجام شده است آشکار شده اند.
شکل:2 نمایی از گسل شمالی تبریز در مجاورت شهرك باغمیشه
شکل:3 ساخت و ساز در مجاورت گسل شمال تبریز.شهرك باغمیشه
شکل:7 آثار باقیمانده از زمین لرزه 1780میلادي. شرق روستاي خواجه مرجان
با توجه به فاصله کم گسل شمال تبریز تا شهر تبریز، بیشترین خطر لرزه اي وارده به شهر تبریز از جانب این گسل میباشد.
شکل:4 نمایی از یک گسل فرعی.شرق شهرك باغمیشه کردیم که با وجود هرکدام از آنها میتوان یک گسل را فعال پنداشت. در مورد گسل شمال تبریز شواهد زیادي وجود دارد که این گسل را بعنوان یک گسل فعال معرفی میکند. چند مورد ازاین شواهد را در زیر آوردهایم:
5 - 1 زمینلرزه تاریخی که به این گسل نسبت میدهند. - سال هاي 858، 1042، 1717، 1721و 1780 میلادي - .
-2 این گسل در طول خود رسوبات کواترنري پسین را قطع کرده است که در نقشههاي زمینشناسی کاملا مشهود میباشد. در شکل7 مشاهده می شود این گسل رسوبات رودخانهاي عهدحاضر را قطع کرده است.
شکل:5 نمایی از یک گسل فرعی.شرق شهرك باغمیشه
علاوه بر موارد فوق، گسل شمال تبریز خود یک گسل فعال میباشد.
زمینلرزه تاریخی که در گذشته در این منطقه رخ داده و داراي خسارات فراوانی بوده است را به این گسل منتسب میکنند. آثار خرابههاي روستاي خواجه مرجان که در شمال شهر تبریز واقع شده و طی زمینلرزه 1780 میلادي ویران شده است هنوز هم قابل مشاهده میباشد
زمینلرزه سال 1780 میلادي را به گسل شمال تبریز نسبت میدهند. این زمین شکل-a :7گسل شمال تبریز دررسوبات رودخانه اي عهد حاضر.
