بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از شاخص های توسعه یافتگی، استفاده از فناوری هایی است که در زمینه اطلاعات پدید آمده اند. تجارت الکترونیکی به عنوان یکی از جنبه های این فناوری، هرچند بسیار مورد اقبال عمومی واقع شده است اما به دلیل آنکه نحوه بکارگیری از آن، روشمند و مبتنی بر مولفه های این علم نبوده است، نتوانسته است آنگونه که باید منجر به رشد و تقویت زیرساختها به ویژه در زمینه های اقتصادی و تجاری شود. از همین روی، باید در جریان نهادینه کردن این شکل از تجارت برای عموم، به تبیین و آموزش اصول و قواعد بنیادین آن پرداخته شود. این تجارت که به تولید، توزیع، بازاریابی، فروش یا تسلیم کالاها و خدمات، از طریق وسایل الکترونیکی اطلاق می گردد مورد شناسایی حقوقی و تقنینی قرار گرفته است.
عدم لزوم رعایت شکل یا تشریفات خاص در تبادل اطلاعات و انعقاد معاملات، نوشته و امضای الکترونیکی، زمان و مکان تشکیل قراردادهای الکترونیکی، انعقاد قرارداد از طریق سامانه های الکترونیکی و امکان بروز خطا یا اشتباه در فضای مجازی از مهمترین مسائل حقوقی است. نظر به وجود قانون تجارت الکترونیکی، قانون جرایم رایانه ای و دارا بودن حداقل های قانونی، امید است با توجه به رشد روزافزون و اهمیت فزاینده ارتباطات الکترونیکی در معاملات بین المللی، هرچه سریعتر،زیرساختهای حقوقی و قانونی لازم فراهم گشته تا شاهد عقب ماندن از قافله تجارت جهانی و نیل به رشد و توسعه پایدار نباشیم.
.1 مقدمه
استفاده از فناوی اطلاعات و ارتباطات در عصر حاضر بگونه ای سریع رشد یافته است که کمتر کسی در زندگی از آن استفاده نمی کند، تا جایی که دنیایی جدید از دنیای واقعی را پدید آورده است که از آن به دنیای مجازی تعبیر می شود. البته مقصود از دنیای مجازی، دنیای خیالی نیست؛ بلکه محیطی است که گزاره های واقعی و مادی در قالب و قامتی غیر مادی و غیرملموس بروز می یابند. استفاده از این فناوری با مزایای زیادی از جمله سرعت، صرفه جویی در هزینه و وقت و ارتباط آسان و ممکن اشخاص با یکدیگر همراه بوده است؛ البته در مقابل کاستی هایی چون عدم امکان برقراری رابطه واقعی و ملموس و پنهان شدن حقایق و واقعیتهای دنیای خارجی به همراه داشته است.
به منظور حداکثر بهره وری از این فضا و به حداقل رساندن مشکلات آن، باید راهکارهایی طراحی شود تا این مهم محقق گردد. با توجه به تغییر و تحولات گسترده ای که فناوری اطلاعات در تمامی جنبه های مختلف زندگی بشری از جمله، اقتصاد، فرهنگ، جامعه و صنعت ایجاد نمود، دست اندرکاران هر یک از حوزه های ذیربط به تنظیم و تدوین ساز و کار های مربوطه پرداختند. دانش حقوق نیز برای رسیدن به هدف خود یعنی برقراری نظم در روابط بین اشخاص که در نهایت به نظم اجتماعی منجر خواهد شد باید چاره ای می اندیشید تا بتواند همگام با دیگر زمینه ها، بسترهای لازم را برای ظهور فزاینده این پدیده فراهم آورد. این موضوع به ویژه در زمینه تجارت جلوه دیگری داشت. مزایای استفاده از این فناوری در عرصه تجارت به حدی جدی بود که منجر به پیدایش گرایش جدیدی در حقوق با عنوان »حقوق تجارت الکترونیکی« گردید.
در ابتدا چنین تصور می شد که اصول و مفاهیم این رشته بیشتر جنبه انتزاعی و یا شاید فانتزی داشته باشد تا مفهومی قابل لمس. به همین دلیل، بسیاری از بیهوده بودن تلاش در جهت تدوین حقوق مختص به این فضا سخن می گفتند و معتقد بودند می توان از همان قواعد عام و کلی بهره گرفت. گذشت زمان پرده را از این حقیقت برداشت که مسائل این رشته تنها منحصر به مسائل شکلی و ظاهری نیست؛ در نتیجه اصول و قواعد مختص به خود را اقتضا می کند.
هرچند تلاشهای موجود توانسته است تا حدودی اصول و قواعد حقوق فضای مجازی را وضع کرده و آنها را تثبیت نماید اما این تلاشها در صورتی به ثمر خواهد نشست که در کنار استفاده گسترده از محصولات فناوری اطلاعات و ارتباطات، جنبه های حقوقی تجارت الکترونیکی تبیین شده و آموزش داده شود. ترویج این مفاهیم می تواند شفافیت و امنیت در این محیط پر چالش را فراهم کرده و زمینه را برای رشد و توسعه بیشتر فراهم آورد. در این مقاله تلاش شده است با استناد به مهمترین اسناد ملی و بین المللی، ضمن مرور مهمترین مسائل حقوقی تجارت الکترونیکی، بر این نکته تاکید شود که رسیدن به رشد و توسعه پایدار، مستلزم نهادینه کردن این مفاهیم می باشد.
.2 مفهوم تجارت الکترونیکی
از تجارت الکترونیکی، تعاریف متعددی ارائه شده است. در حقیقت، مفهوم تجارت الکترونیکی به قدری پویا، در حال تحول و گسترده است که ارائه تعریفی جامع و مختصر، به آسانی، میسر نیست. با این وجود، برخی به ارائه تعاریف نسبتاً گویایی در این زمینه پرداختهاند که به پارهای از آنها اشاره میشود. تمام ابعاد تجارت و فرآیند بازار، که بتوان با اینترنت و تکنولوژی وب انجام داد را تجارت الکترونیکی گویند . - 1 - به طور کلی واژه تجارت الکترونیک اشاره به معاملات الکترونیکی مینماید که از طریق شبکههای ارتباطی انجام میپذیرد. ابتدا، خریدار یا مصرفکننده به جستجوی یک مغازه مجازی از طریق اینترنت میپردازند و کالایی را از طریق وب یا پست الکترونیکی سفارش دادهو نهایتاً کالا را تحویل میگیرند . - 2 -
تجارت الکترونیکی یعنی انجام مبادلات تجاری در قالب الکترونیکی . - 3 - به کاربرد تکنولوژی اطلاعات در تجارت، تجارت الکترونیکی گفته میشود . - 4 - تجارت الکترونیکی، مبادله الکترونیکی دادههاست. تجارت الکترونیکی روشی است که بر اساس آن، اطلاعات، محصولات و خدمات، از طریق شبکههای ارتباطات کامپیوتری، خرید و فروش میشوند . - 5 - صرفنظر از تعاریف فوق، به نظر میرسد، تعریفی که سازمان تجارت جهانی، در اعلامیه مورخ 25 سپتامبر 1991 تجارت الکترونیکی، ارائه داده است، تعریف جامع و مختصری باشد: »تولید، توزیع، بازاریابی، فروش یا تسلیم کالاها و خدمات، از طریق وسایل الکترونیکی را تجارت الکترونیکی گویند.« همچنین از دیدگاه این سازمان، گسترش تجارت الکترونیکی نویدبخش هزینه پایین معاملاتی و تولیدی، تسهیل انعقاد قراردادها و تشدید رقابت است. این نوع تجارت به نوبه خود، به کاهش قیمتها، افزایش کیفیت و تنوع تولیدات و در نهایت به پیشرفت و رفاه بیشتر، منجر خواهد شد . - 6 -
.3 شناسایی و اعتبار حقوقی ارتباطات الکترونیکی
برای اینکه روابط الکترونیکی، از اطمینان کافی برخوردار بوده و حقوق اشخاص با ورود در این حیطه، در معرض تزلزل قرار نگیرد، ارتباط الکترونیکی باید مانند هر ارتباط دیگری که با حضور فیزیکی طرفین، منعقد شده است، معتبر شناخته شود. این قاعده بیانگر برابری عملکرد میان ارتباط فیزیکی و الکترونیکی بوده و به ارتباطات یا قراردادهای الکترونیکی، ارزشی همسان با ارتباطات فیزیکی و قراردادهای کاغذی میدهد. هر ارتباط یا قراردادی که به شیوه الکترونیکی، صورت میگیرد، در صورتی که شرایط قانونی در تشکیل آن رعایت شده باشد، دارای اعتبار بوده و نمیتوان آن را صرفاً به این خاطر که با استفاده از وسایل الکترونیکی، منعقد شده، بیاعتبار شمرد. قوانین و مقررات مختلف در کشورهای گوناگون این قاعده را به رسمیت شناخته اند.
ماده 8 عهدنامه استفاده از ارتباطات الکترونیکی در قراردادهای بین المللی سازمان ملل متحدٌ - عهدنامه ارتباطات الکترونیکی آنسیترال - ، تحت عنوان »شناسایی حقوقی ارتباطات الکترونیکی«، مقرر داشته است: .1» اعتبار یا قابلیت اجرایی ارتباط یا قرارداد، نباید تنها به دلیل آنکه به شکل ارتباط الکترونیکی است، مورد انکار قرار گیرد. .2 هیچ چیزی در این عهدنامه، طرفین را ملزم نمینماید تا از ارتباطات الکترونیکی استفاده کرده و یا آن را بپذیرد، اما موافقت شخص مبنی بر انجام یا استفاده از آن، میتواند از رفتار شخص، استنباط شود - 7 - .« این قاعده که بیانگر شناسایی اعتبار همسان ارتباطات الکترونیکی، همانند ارتباط فیزیکی است، از قانون نمونه تجارت الکترونیکی آنسیترالٍ برگرفته شده است.
مواد 5، 5 مکرر، 11 و 12این قانون، صریحاً به این قاعده و اصل بنیادین حقوق تجارت الکترونیکی، اشاره دارند. برای مثال، ماده 5، اشعار میدارد: »اثر حقوقی، اعتبار یا قابلیت اجرایی اطلاعات، نباید، تنها به دلیل آنکه به شکل دادهپیام است، مورد انکار قرار گیرد« و بر طبق ماده 11، »در فرایند تشکیل قرارداد، جز در صورتی که طرفین، خلاف آن را مقرر بدارند، ایجاب و قبول میتواند از طریق دادهپیامها، اظهار شود. در مواردی که از دادهپیام برای تشکیل قرارداد، استفاده میشود، اعتبار یا قابلیت اجرایی آن، نباید، تنها به دلیل آنکه از دادهپیام برای تحقق آن استفاده شده، مورد انکار قرار گیرد.«
در قوانین ملی نیز، این اصل مورد شناسایی قانونگذاران داخلی قرار گرفته است. ماده 3 قانون متحدالشکل کانادا درباره تجارت الکترونیکی، مصوب 30 سپتامبر 1999َ حکم مشابهی مقرر داشته است. بند - الف - - 2 - ماده 62 قانون امضای دیجیتالی مالزی مصوب 1997تلویحاً، اعتبار دادهپیامی را که در انعقاد قرارداد الکترونیکی به کار میرود، تأیید نموده است. به موجب این بند، »جز در مواردی که قانون به گونهای دیگر مقرر داشته باشد، سندی که با امضای دیجیتالی واجد شرایط این قانون تصدیق شده، همانند سندی که به صورت دستی امضا یا انگشت یا هر علامت دیگری بر آن زده شده، معتبر و تعهدآور است... - 8 - «
در سطح ایالات متحده آمریکا نیز، قوانین و مقررات راجع به قراردادها و ارتباطات الکترونیکی، این اصل را مورد شناسایی قرار دادهاند. آخرین قانون مدون ایالات متحده، یعنی ایساین،ُ که با دامنه شمولی عام، مقدم بر قوانین ایالتی است، در خصوص هرگونه معامله بین ایالات، مقرر میدارد: »اثر حقوقی، اعتبار و یا قابلیت اجرایی امضا، قرارداد و یا دیگر سوابق مرتبط با چنین معاملهای، نباید تنها به دلیل آنکه به شکل الکترونیکی است، مورد انکار قرار گیرد؛ و اثر حقوقی، اعتبار و یا قابلیت اجرایی قرارداد مرتبط با چنین معاملهای، نباید تنها به دلیل آنکه در تشکیل آن از سابقه الکترونیکی استفاده شده، مورد انکار قرار گیرد - 9 - .« همانند ایساین، یوتاِ و یوسیتاّ هم این اصل را به رسمیت شناخته است. - 10 -
در اتحادیه اروپا، اعتبار و نفوذ قراردادهای الکترونیکی، به موجب دستورالعمل امضاهای الکترونیکی که در سال 1999ْ تدوین گردیده و نیز در دستورالعمل تجارت الکترونیکی مصوب 2000،َ مورد شناسایی قرار گرفت. در جمهوری خلق چین، اعتبار قراردادهای الکترونیکی به موجب قانون قرارداد این کشور، مصوب 15 مارس 1999، به رسمیت شناخته شده است . - 11 - قانون معاملات الکترونیکی سنگاپور هم در بخشهای - 2 - 11 و 12 خود، به طرح این قاعده پرداخته است . - 12 -
4 قانون امضاهای الکترونیکی در تجارت جهانی و داخلی [Electronic Signature in Global and National Commerce Act] که از اول اکتبر 2000 لازمالاجرا شد. - که از این پس از آن به ایساین - E-Sign - تعبیر میشود - . 5 قانون متحدالشکل معاملات الکترونیکی [Uniform Electronic Transaction Act] - 1999 - که توسط کنفرانس ملی نمایندگان رسمی برای تصویب قوانین متحدالشکل ایالات متحده - NCCUSL - ، در کنفرانس سالانهشان که 23 تا 30 جولای 1999 برگزار شد به تصویب رسید. - که از این پس از آن به یوتا - UETA - ، تعبیر می شود -
