بخشی از مقاله
ضرورت تعامل معماری و بستر
تجارب دیروز ، دستاورد امروز ، راهکاری برای معماری پایدار
چکیده :
در معماری دیروز ، شاهد عناصری هستیم که بسته به درایت معماران ، همچنان تازه و نو هستند و می توان از آنها در معماری امروز نیز استفاده کرد . از طرفی با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژیکی بشر ، می توان مفاهیم این عناصر را با تکنولوژی امروز تلفیق نمود و به راهکارهای نوین دست یافت و عناصری تازه طراحی کرد که علاوه بر اعتلای معماری امروز ، سهمی در معماری فردا داشته باشیم. در این مقاله سعی بر آن است که علاوه بر بیان ضرورت های برقراری تعامل میان معماری و بستر ، به بررسی تجارب معماری دیروز و راهکاری بر مبنای تلفیق آن با دستاورد امروز برای رسیدن به یک معماری پایدار دست یابیم.
واژه های کلیدی : معماری و بستر ،معماری پایدار ، انرژی های غیرفعال ، راهکار نوین طراحی،گروه های ساختمانی
مقدمه
آنچه که فضای زندگی شهری را تعریف می کند ، منظومه ای است از یک محیط مصنوع که در ضروری ترین حالت آن برای حفظ موجودیت انسان و رفع نیازهای او بنا می گردد . هر بخش از این محیط ، لازم و ملزوم یکدیگرند و شامل سکونت ، کار ، فضاهای تجهیزاتی ، ارتباطات اجتماعی و سایر نیازهای مشترک زندگی اجتماعی میشود. 1 تفکیک این واحدها در زندگی مدرن امروزی و تقسیم زندگی انسانی به حوزه های پراکنده ، از هم پاشیدگی این محیط مصنوع و کم رنگ شدن پایداری این محیط را تایید می کند . ارائه ی راهکاری با نگاه جدید به این مسئله شاید بتواند پاسخی تازه را در این حیطه ارائه دهد که یافتن این پاسخ مبتنی بر طرح سوالی صحیح ، دقیق ، جامع و شامل برای دستیابی به تعادل و تعامل میان معماری و بستر است . ارائه ی راهکار نوین در معماری ، به عوامل متعددی از قبیل پیشرفت های تکنیکی در تئوری و اجرا ، پیشرفت های اجتماعی ، اقتصادی و بررسی تاثیرات روانشناختی فضا بر انسان وابسته است. البته ذکر این نکته ضروری است که شرایط اقتصادی، مقدم بر عوامل دیگر ، تاثیرات بسزایی در نوآوری و راهکارهای صحیح معماری دارد .
.1تعامل معماری و بستر
معماری ، همواره کوششی است در خلق سرپناهی برای کاربرانش که با ایجاد احساس آسایش در آنها در بازه ی زمانی مورد استفاده ، در وهله ی اول ضروری ترین و در مراتب بعدی تکمیلی ترین نیازهای آنها را پاسخگو باشد و انتظارات آنها را برآورده سازد. 2 معماری چنین فضایی ، زمانی به استفاده ی بهینه ی خود می رسد که یک تعامل فنی-احساسی با بستر خود برقرار کند . تعامل احساسی ، با توجه به اطلاعات ، تجارب وخلاقیت معمار ، پیش بینی و راهکار اوست برای ایجاد احساس مطلوب درکاربران فضای مورد طراحی ، که این مهم ، باگذر زمان پررنگ تر می شود و تاثیرات روانی خود را بر مخاطبانش نمایان تر می کند. 3 در یکی از مهمترین مباحث تعامل فنی نیز که در استراتژی های فعال و غیر فعال بحث گسترده ای را میطلبد . از آنجا که استفاده از طراحی با استراتژی غیر فعال و استفاده از انرژی هایی تجدیدپذیری همچون خورشید و باد نیز ، با تحلیل کامل بستر طراحی و ایجاد ارتباط دو طرفه میان طرح و بستر ممکن می شود ، معمار تا آنجا که ضرورت دارد و ممکن است ، سعی می کند با طراحی خود در یک کلان اقلیم4 و ایجاد هماهنگی میان طرح و بستر آن به تعریفی از یکخُرد اقلیم5 بپردازد . به همین دلیل در تمامی مناطق ایران با اقلیم های متفاوت ، شاهد خلاقیتی در طراحی آن منطقه هستیم . موضوعی که در معماری گذشته ، بیش از امروز مورد توجه بوده است ، استفاده از نور طبیعی و انرژی گرمایی آفتاب ، تهویه ی طبیعی و فضای سبز در معماری و تعامل همه جانبه معماری و بستر است . در واقع نکته ی حائز اهمیت در هر طرح معتبر معماری این است که طراحی فارغ از کاربری مشخص و فضاهایی که برای آن تعریف می شود ، آنچنان در بستر خود قرار میگیرد که منحصر همان بستر است ، بدین معنا که اگر بخواهیم آن طرح را در بستری دیگر بنا کنیم ، به مثابه ی بازیگر مونولوگی می شود که شاید حضورش مشهود باشد ولی نقش مکمل خود را که همان بستر طرح است مجبور به سکوت کرده و در واقع نقش را از او گرفته است و حضور بستر را بی معنا می کند که متاسفانه این مونولوگ پردازی در برخی بناهای امروزی بسیار یافت می شود .
.2دسته بندی راهکارهای طراحی در سه قالب متفاوت
آنچه که از معماری دیروز می توان الگو برداری کرد بر مبنای راهبردهای جامع و شامل است، بطوریکه هیچ فرصتی از جمله محدودیت های بستر از دست نمی رود و در طراحی معماری مدنظر قرار می گیرد . این راهکارهای طراحی را میتوان در سه قالب "گروه های ساختمانی" ، "ساختمانها" و "بخشهای یک ساختمان" دسته بندی کرد.6 این دسته بندی در حیطه ی "گروه های ساختمانی" بیشتر با مطالعات شهرسازی و نحوه ی چیدمان کاربری های شهری ، نظام ارتفاعی ، چیدمان خیابانها و فضاهای سبز مرتبط می شود . در قالب" ساختمانها" ، شاهد نگاه طراحی در مطالعات معماری و نحوه ی چیدمان فضاهای کاربری ساختمان ، چگونگی حل پلان و نحوه ی ارتباط فضاها و مباحثی از این دسته هستیم و در قالب " بخشهای یک ساختمان" ، بیشتر با مباحث طراحی داخلی فضا ، نحوه ی نورگیری هر بخش ، محرمیت فضاها و کنترل آن ،چه در ارتباط با فضاهای داخلی و چه در ارتباط با فضاهای خارجی را شامل میشود . بعنوان مثال طراح در رابطه با فضای سبز ، در قالب "گروههای ساختمانی" با طراحی منظر ، باغسازی و فضاهای سبز سر و کار دارد ، در قالب" ساختمانها" با طراحی حیاط ها و فضاهای باز ارتباطی یا همسایگی با سبزینگی یا آتریوم ها و درقالب " بخش ساختمانها" با طراحی تراس ها ، گلدان های گل یا فلاور باکس ، ایجاد چشم اندازهای مطلوب بصری به سمت فضاهای سبز موجود یا طراحی دیوار سبز و ... روبروست. در واقع بررسی هر موضوعی از عوامل طبیعی را می توان در این سه گروه بندی با نگاه و مقیاسی متفاوت لحاظ کرد. مثال فضای سبز در واقع می تواند سیر سبزینگی عمومی ( فضاهای سبز طبیعی در بستر) ، نیمه خصوصی ( حیاط ها با فضاهای سبز مشاع همسایگی ) و خصوصی ( تراس ها و حیاط های شخصی ) را در یک طراح معماری به نمایش بگذارد که در واقع طراح با خلاقیت خود مسبب تبدیل یک مقیاس به مقیاس دیگر است .
.2-1بررسی راهکارهای طراحی در قالب "ساختمانها"
در اینجا سعی می شود با توجه به دسته بندی مطرح شده ، به ارائه ی راهکارهایی برای قالب "ساختمانها" که بیشتر در حیطه ی مطالعات و طراحی معماری است پرداخته شود:
الف) ) کنترل انرژی خورشیدی
از آنجا که دیوار جنوبی در زمستان بیشترین مقدار انرژی را کسب می کند ، سازماندهی بهینه فضاها در ساختمان برای دریافت انرژی خورشیدی در امتداد محور شرقی – غربی از اهمیت زیادی برخوردار است .از این رو جهت شرقی – غربی ، بهترین طرز قرارگیری ساختمان در بستر است.7همچنین چرخش کمتر از 15 درجه ساختمان رو به شرق ، باعث کاهش تابش مستقیم آفتاب در تابستان به بدنه ی غربی می شود. تابش قابل دریافت ساختمان ، تابعی از پنجره های رو به جنوب ، عرض جغرافیایی محل ، فصل و ساعت می باشد و مقدار گرمایی که از دست می رود به شرایط اقلیمی و عایق کاری ساختمان وابسته است.
بدنه ی جنوبی در زمستان ، بیشترین مقدار انرژی را دریافت می کند . سایه بان های افقی برای این بدنه در تابستان که زاویه ی تابش آفتاب تقریبا عمودی است ضروری می باشد8 که اندازه و شکل بهینه ی این سایه بان ها با نرم افزارهای انرژی مانند اکوتکت قابل طراحی است . دیوارهای شرقی – غربی که در تابستان بدلیل حرکت آفتاب در مسیر طولانی تر ،تقریبا دو برابر زمستان انرژی خورشیدی دریافت می کنند باید کمترین سطح ممکن را داشته باشند و با سایه بان های عمودی ، ساختمانهای جانبی یا درختان محافظت شوند. از آنجا که در تابستان بام ساختمان بیشترین مقدار انرژی را نسبت به سایر سطوح دریافت می کند باید در برابر تابش آفتاب محافظت شود همچنین میتوان در زمستان همچون بدنه ی جنوبی ، از انرژی خورشیدی بام استفاده کرد که برای این امر ، استفاده از سیستم های غیرفعال خورشیدی از جمله روش های نوین و پرفایده است.
ب) استفاده از زمین بعنوان خازن حرارتی
زمین بطور طبیعی خازن حرارتی بسیار عظیمی است که جهت تعدیل حرارت هوای داخل ساختمانها و صرفه جویی در مصرف انرژی می تواند مورد استفاده قرار گیرد. بدین صورت که درجه حرارت زمین در فصول سرد ، بالاتر از درجه حرارت هوای این فصول است و در تابستانها ، درجه حرارت پایین تر از درجه حرارت هوا را برای زمین شاهد خواهیم بود. طراحی فضاهایی که بتواند متناسب با اقلیم از زمین بعنوان خازن حرارتی بهره مند شود و تلفیق آن با کانال های هوای تازه یا هواسازها می تواند راهکاری برای استفاده از این تفاوت درجه حرارت باشد. 9 از نگاهی دیگر نیز می توان بخشی از ساختمان یا تمام آن را توسط خاک پوشاند تا تبادل حرارتی میان ساختمان و هوای خارج به کمترین میزان خود برسد که در حالت محصور نمودن بنا در خاک بدلیل بالا بودن زمان انتقال تاخیر در انتقال حرارت آن است.
تصویر شماره1
شهرکی برآمده از دل خاک در نواحی مرکزی ایران
پ)شکل مناسب ساختمان
به هر میزان که نسبت سطح جانبی ساختمان به حجم آن کمترین باشد ، تلفات حرارتی ساختمان کمتر است. این راهکار شکل ظاهری بنا را فشرده تر می کند .10 ساختمانهای با نسبت سطح به حجم بالا دارای تشعشع بیشتری نیز از طریق گشودگی ها و بام ها هستند . از آنجا که مبادله ی حرارتی پوسته ساختمان تابعی است از مقاومت حرارتی ، مساحت پوسته و اختلاف دمای بین داخل و خارج ساختمان ، در صورت عدم عایق کاری مناسب ، نسبت سطح به مساحت کف اهمیت بیشتری پیدا می کند اما در ساختمانهایی که خوب عایق شده است تفاوت اندک است.11
ت )ایجاد فضاهای بافر
فضای بافر در ساختمان به فضایی اطلاق می شود که بدلیل ماهیت مورد استفاده از آنها یا مدت زمان مورد استفاده ، بین محیط بیرون و فضاهایی که نیاز به کنترل دقیق دمایی دارند استفاده می شود . اگر فضای بافر ، جنوبی باشد می تواند برای فضاهای
