بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله طی یک مطالعه پژوهشی و میدانی تاثیر خشکسالیهای اخیر از سال 1383 تا 1393بر روی اجزای اکوسیستم کویر نمک - بجستان - شامل پوشش گیاهی، خاک، منابع آب های سطحی و زیرزمینی، بارندگی ، دما ، ساکنان و حاشیه نشینان منطقه بررسی شده است.نتایج پژوهش مشخص گردید که فعالیتهای بدون برنامه ریزی صحیح مانند بستن مسیر کال شور با ایجاد سد ونیز کاهش بارندگیها ،باعث تخریب پوشش گیاهی و خاک گردیده و منطقه را مستعد فرسایش بادی و هجوم ریزگردها وافت شدید سفره های آب زیرزمینی نموده و تاثیرات منفی بر وضعیت زندگی ساکنین منطقه داشته است.
مقدمه
کویرها ورودخانه های شور پدیده هایی خدادادی وازروی حکمت الهی هستند.مادامی که ما آنها را بشناسیم وبا آن به درستی برخورد کنیم ، برای ما منبع خیر و برکت خواهند بود ولی اگر رفتاری خصمانه و نادرست در مقابل آن نشان دهیم یقیناً عواقب آن متوجه خودمان خواهد بود. در ایران کویرهای متعددی درکتب و منابع مربوطه معرفی گردیده اند که کویر نمک بجستان یکی از این کویرها می باشد .دراین مقاله سعی شده است با بررسی اکوسیستم کویرنمک بجستان ،تأثیرات اقلیمی خشکسالیهای متمادی که از سال 1378 شروع گردیده و هنوز ادامه دارد ،از نظر گسترش بیابانزایی ،افزایش فرسایش بادی، بروز ریزگردها، کاهش منابع آبی و سایر شاخصه های مربوطه به طور اجمالی بررسی شود.
امکان جلوگیری از وقوع خشکسالی در هیچ منطقه و شرایطی وجود ندارد ولی برای مقابله و کاهش اثرهای آن می توان اقداماتی را انجام داد .اگر ما در مناطق شور و کویری و بیابانی مشکلات اراضی و مدیریت منابع آب را به نحوی بهینه مدیریت کنیم، از محل تولید دانش بنیان و اقتصادی همین مراتع می توانیم چرخه های اقتصادی این مناطق را فعال نگه داریم. ×با توجه به هزینه های پایین تولید علوفه از طریق به کارگیری اراضی آیش ودیمزارهای کم بازده، با اصلاح و احیاء مراتع کویری می توان هزینه های تولید علوفه را به میزان قابل توجهی کاهش داد.
بهره برداری از گیاهان هالوفیت - شورپسند - در خاکهای شور به عنوان علوفه دام وتولیدات غذایی یکی از راه حلهای اقتصادی قابل دسترس در شرایط فعلی می باشد - یو و فلاورز، .. - 1986پوشش گیاهی مناطق بیابانی و کویری ایران در زمره کم شناخته ترین رویشگاههای کشور محسوب می شود.این منابع گیاهی با ارزش می توانند اطلاعات پایه ای سودمندی را برای اهداف مختلف از جمله مدیریت مناطق بیابانی و کویری تخریب یافته کشور ارائه نمایند .
اهداف پژوهش
شامل بررسی تاثیر خشکسالیهای اخیر - از سال 1378 تا حال حاضر - بر روی اجزای اکوسیستم کویر نمک بجستان و مطالعه میزان تاثیر پذیری اجزای اکوسیستم کویر از خشکسالی شامل پوشش گیاهی، خاک، منابع آب های سطحی و زیرزمینی، بارندگی، دما ونقش این اجزا در فرسایش بادی و هجوم ریزگردها وبه تبع آن تاثیر این عوامل طبیعی بر روی زندگی ساکنان منطقه می باشد.
منطقه مورد مطالعه
این منطقه در محدوده عرض جغرافیایی34 درجه و 60دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 58 درجه و 85 دقیقه شرقی از شرق کال شور تا عرض جغرافیایی 35 درجه و 34 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 58 درجه و 26 دقیقه شرقی درغرب کویر نمک - کویر بجستان - به وسعت حدود 25000هکتار می باشد. این تحقیق با استفاده از مطالعات و مشاهدات میدانی و اندازه گیریهای علمی و تجربی از سال 1383 تا سال 1393 به مدت 10 سال انجام گردیده است.
هوا و اقلیم شناسی
جهت برآوردهای آماری از اطلاعات هواشناسی ایستگاههای کاشمر،گناباد،بجستان، فیض آباد و مهولات، تربت حیدریه و سایر ایستگاههای کلیماتولوژی منطقه استفاده شده و قسمتی از آمار نیز با مشاهدات میدانی و بازدیدهای مکرر اصلاح گردیده است.
جمع آوری نمونه ها
در مطالعه پوشش گیاهی به روش ترانسکت برداری ،اطلاعات خاکشناسی منطقه با پروفیل برداری تا عمق یک متر و نیز جهت حرکت تپه های ماسه ای منطقه با توجه به مطالعات میدانی - تعیین نوع تپه ها و تعیین جهت شیب تند و ملایم تپه - در مناطق ریگ عمرانی، ریگ یونسی، اطراف مارندیز، تاغزارهای منطقه سردق و فخرآباد تا محدوده چاههای شوکت فدایی در مرز شهرستان بشرویه به طور سالانه صورت گرفت.در بهار سال 1393 تمامی مشاهدات تکرار گردید..
مدل آمار ی و آنالیز داده ها
ابتدا کل منطقه به هفت زون تقسیم بندی گردیده و محدوده هر کدام مشخص گردید.کلیه اطلاعات برداشت شده در 30 نمونه از پوشش گیاهی هر منطقه - 10 ترانسکت - ،10پروفیل خاک و 10 نمونه آب از چاههای هر زون،در 10 تکرار - هرسال - انجام گردید و با نرم افزار spss تحلیل آماری گردید.
نتایج و بحث نقش کویر در زندگی ساکنان منطقه حاشیه کویر
در حاشیه کویر بجستان روستاهایی به نامهای قاسم آباد، ابوالخازن، منصوری، فخرآباد، سردق، مارندیز، یونسی، فتح آباد، شمس آباد، گنده بر،سعددین، جعفرآبادودرارتفاعات بالاتر شهرستانهای بزرگی مثل بجستان،فیض آباد،کاشمر،خلیل آباد،بردسکن و... وجود دارند که همگی در اثر همجواری با اکوسیستم کویرنمک بوجود آمده اند.
پوشش گیاهی کویر بجستان
پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه بیشترازخانواده - chenopodiaceacاسفناجیان - می باشند؟×نتایج بررسیهای پوشش گیاهی بعد از یک دوره 10ساله به شرح جدول شماره - - 1 می باشد پایش مجدد در سال 1393آمار پوشش طبق جدول شماره - - 2 می باشد.
وضعیت آبهای زیرزمینی
.منابع تغذیه آبی کویر بجستان، رودخانه های فصلی از حوزه های بردسکن ،بجستان،گناباد،فیض آباد و کاشمرو رود دایمی کال شور از حوزه های بزرگ شرق و شمال شرق کشور می باشد.در این مطالعه با استفاده از آمار و اطلاعات چاههای پیزومتریک منطقه، چاههای کشاورزی و مشاهدات و سنجشهای میدانی سطح ایستابی هر منطقه - زون - به طور میانگین تعیین گردید و در پایش مجدد نیز به همان روش اندازگیری گردید. جدول شماره - . - 3پایش مجدددر سال 1393 انجام گردید.
نتایج
-1 در اثر خشکسالی های اخیر تغذیه کویربجستان با بارندگی های ناچیز منطقه امکان پذیر نیست و منبع اصلی تغذیه آن مواقع سیلابی رود کال شور می باشد.این منبع بسیار مهم درحدود چهل کیلومتری ورودی کال شور به کویر جهت طرح پرورش آرتمیا و نیز در یکی از سرشاخه های مهم آن ، با احداث سد شهید یعقوبی بسته شده است.
-2 طبق آمار و اطلاعات چاههای کشاورزی ، - ECشوری - تمام چاههای کشاورزی منطقه نسبت به سال ابتدای پایش افزایش داشته است
-3 به علت کاهش بارندگی ،خشکسالی و دخالتهای انسانی اکوسیستم کویر بجستان در حال نابودی است وتعادل نقطه بیابان و کویر در حال از بین رفتن است و اگر اقدام مناسبی صورت نپذیرد، جبران خسارات وارده چه بسا در آینده امکان پذیر نباشد.
-4 به علت کاهش رطوبت کویر، قسمت وسیعی از تاغزارهای منطقه خشک گردیده است و کانونهای فرسایش بادی در اطراف ریگ یونسی ، کمر زیارت واطراف کویرپارک عمرانی فعال گردیده است و تعداد روزهای دارای توفان گرد و غبار و ریزگردها نسبت به دوره شروع پایش حدود 20درصد افزایش داشته است.
جمع بندی و نتیجه گیری
-1 بسته شدن مسیر کال شور توسط سد شهید یعقوبی و طرح پرورش آرتمیا، اثرات زیانباری در جهت شروع فرسایش بادی وشورشدن منابع آبی ونیز اقتصاد مردم منطقه به جای گذاشته است. اضافه می نماید طرح پرورش آرتمیا نیز بلا تکلیف و رهاشده بوده و فقط مسیر آب را مسدود نموده است.
-2 به نظر می رسد نقطه تعادل آب شور و شیرین به هم خورده است واین عدم تعادل باعث شور شدن منابع آب شیرین منطقه شده است.
-3 تمامی منابع آبی کشاورزی منطقه در حال افت شدید و در مرحله بحران قرار دارد.در حواشی کویر، افت آبی به مراتب شدید تر است و به حدود 20 متر در سه سال آخر پایش می رسد.
-4 در سالهای آتی، تمامی منطقه در معرض فرسایش بادی واثرات منفی و زیانبار هجوم شنزارهای گذشته - قبل از سال - 1360 قرار خواهد گرفت.
-5 تمامی فاکتورهای مربوط به پوشش روند بدتر شدن مرتع و پوشش گیاهی را نشان می دهد که ناشی از اثر شدید خشکسالی می باشد.
-6 تمامی قنوات حاشیه کویر دجار کم آبی شدید گردیده وقناتهای بزرگی مانند قنات یونسی و مارندیز و سردق و...کاملا خشک گردیده اند.که نتیجه این امر مهاجرت بی رویه به سمت شهرهای بجستان، گناباد، کاشمر، فیض آباد و مشهد بوده است.
