بخشی از مقاله
چکیده
تالابها محیط هایی هستند که مشخصاتشان چیزی میان خشکی و دریا و مولفه اصلیشان ماندگاری نسبی آب در آنها است. تالاب ها اکوسیستمهای بی نظیری هستند که از لحاظ ویژگی های اکولوژیک منحصر به فرد بوده و به خوبی از سایر اکوسیستمهای دیگر قابل تفکیک میباشند.
آب و خاک شرایط خاص خود را دارند که این شرایط از یک طرف امکان رویش هر گیاه و زیست هر جانداری را میسر نمیسازد و از طرف دیگر گونه های زیستی بی نظیری را که بعضاً در هیچ یک از زیستگاه های دیگر طبیعت یافت نمیشوند، پرورش می دهد. شرایط زیستمحیطی حاکم بر تالاب دسترسی انسان را به آن مشکل و گاهی غیرممکن نموده و به این ترتیب بکرترین جلوه های زیبای طبیعت را به وجود آورده است . آنچه ذکر گردید اهمیت و جایگاه تالابها را بیان میکند. لذا پژوهش حاضر تلاش نموده است تا تالاب جازموریان با موقعیت خاص خود چه از لحاظ اقلیمی و چه از منظر اهمیت حیاتی آن برای اقتصاد حاشیهنشینان را معرفی و بررسی نماید.
مقدمه
حوزه آبخیز جازموریان در جنوب شرقی ایران و محدود به رشته کوههای بزمان، جبالبارز، هزار و لالهزار و ارتفا عات حد فاصل آنها میباشد. رشته کوههای بشاگرد نیز حد جنوبی حوزه را تشکیل داده است. تمامی رودخانهها و مسیلها در این حوزه به سمت هامون جازموریان جریان مییابد. زیر حوزه جازموریان در وسط حوزه آبخیز قرار دارد و کاسه میانی آن را دریاچه فصلی جازموریان فرا میگیردتقریباً. نیمی از این زیر حوزه در شهرستان کهنوج قرار گرفته است
تالاب جازموریان به وسعت بیش از دویست هزار هکتار در جنوب شرقی کشور ما، همراه با آبادیهای پیرامون آن همواره زیست گاهی برای گروههای اجتماعی دامدار و کشاورز بوده است. افزون بر این، تالاب جازموریان پذیرای دام های پرشماری از اطراف و مناطق دوردست بوده است که ییلاق خود را در این چراگاه گسترده میگذرانده اند تالاب جازموریان، زهکش طبیعی حوزه آبخیز جازموریان، از جمله رودخانه های هلیلرود و بمپور است و این رودخانهها، ورودیهای اصلی آب سطحی به این تالاب بوده است
این موقعیت همواره با افزایش و کاهش بارندگیهای سالانه، که به ویژه از طریق هلیلرود و رودخانه ی بمپور به آن وارده میشده، دستخوش شدت و ضعف بوده و به این ترتیب چهره ی ادواری به خود میگرفته است. میانگین میزان بارندگی سالانه در این منطقه میلیمتر در سال گزارش شده و بنابراین از مناطق خشک محسوب میشودولی مشاهدات حاکی از آن است که هرچند سال یک بار ممکن است به میزان زیادی باران در این حوزه جاری شود و خشکسالی های گذشته را به این نحو جبران کند
اطراف تالاب جازموریان که یکی از بزرگترین زیست بومهای ایران است با تنوع رنگارنگ طبیعت وحشی کویری، بیابانی، جنگلی، مرتعی، علفزار و دریاچهای خود، قلمرو گستردهای از کشور ما را به نمایش میگذارد، تاکنون از این دیدنیها به عنوان عرصههایی برای گردشگری استفاده نشده، زیرا که برای تحقق این مهم، امکانات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی زیادی لازم است.
شرایط طبیعی تالاب و جامعه ی انسانی پیرامون آن، هم اکنون، در شرایطی اضطراری به سر میبرد و اگر در برابر حرکت رو به زوال محیط زیست طبیعی و اجتماعی آن، واکنش سریعی انجام نشود، روند بیابانزایی و تخلیهی انسانی آن را میتوان بازگشت ناپذیر دانست.
جغرافیای زیستی تالاب
تالاب جازموریان ما بین کوههای مکران و شاهسواران قرار دارد که از خاور به باختر تقریبا به درازا کیلومتر و از شمال به جنوب به پهنای کیلومتر گسترده شده است. در اصطلاح محلی پوشش گیاهی را "جاز" مینامند و انبوهی و کثرت آن را "موریان" میگویند. به همین سبب، این ناحیه به جازموریان معروف شده است . این دریاچه فصلی، در باختر بلوچستان قرار دارد و نیمی از آن در استان کرمان واقع شده است. مساحت حوزهی آبخیز آن ًًًُّ کیلومتر مربع است. محدوده آبگیر کامل دریاچه در مواقع پر آبی ًًََ کیلومتر مربع و در مواقع کم آبی به طور متوسط ًًٍِ کیلومتر مربع است
تالاب جازموریان به وسعت هکتار در جنوب شرقی ایران، بین استانهای کرمان و سیستان و بلوچستان واقع شده است - شکل ٌ - و میانگین بلندی آن از سطح دریا متر بوده و به صورت پهنهای هموار، شکل گرفته است. این محدوده بین طول جغرافیایی تا شرقی و عرض جغرافیایی تا شمالی قرار گرفته است
شکل - ٌ - : موقعیت تالاب جازموریان در کشور و نمایی از آن
از نظر زمین ساخت، بر خلاف تمام هامونهای بسته درونی ایران، خاکهای هامون جازموریان چندان شور نیست و زمین آن از قلوه سنگها و لایههای شنی و آهکی تشکیل شده است.
هامون جازموریان در دورههای اخیر زمینشناسی مسدود شده است و در گذشته رودهای هلیلرود و بمپور در جنوب باختری آن به دریای عمان میریختند. چینخوردگی زمین، دره را مسدود ساخته و آن را به صورت هامون کنونی درآورده است و به دلیل شرایط اقلیمی ویژه، در بیشتر مواقع سال، بخش اعظم آن به کفهی نمکی وکفه های رسی تبدیل می شود.
مجموعه کرتاسه فوقانی از مجموعههای کمربند افیولیتی، در غرب گودال جازموریان قرار گرفته که این مجموعه شامل گدازههای جریانی، گدازههای بالشی، سنگهای نفوذی اسیدی و رسوبی میباشد که به وسیله دایکهایی با روند شمال غرب- جنوب شرق مورد هجوم قرار گرفتهاند
بنابر گزارش جمعیت، در مجموعه آبادی قابل ذکر در محیط انسانی حاشیه تالاب قرار دارند که تعداد خانوار و جمعیت آنها بر پایهی آمار گرفته شده توسط مراکز خانههای بهداشت روستاها، در سال برابر خانوار و نفر با میانگین نفر برای هر خانوار استنهایتاً. اینکه تناوبی بودن بارندگیهای سالانه و تاثیرپذیری تالاب از این بارندگیها، جازموریان را به صورت تالابی دورهای با کارکردهای طبیعی متناوب و تغییرپذیر درآورده است
بررسی معیشت حاشیه نشینان تولید محصولات دامی و زراعی- باغی، دو رویکرد اصلی زندگی اقتصادی خانوارهایی است که در تالاب جازموریان و حاشیهی آن زندگی میکنند. وجود آب شیرین رودخانه های هلیلرود و بمپور که در سطح تالاب به صورت نهرها و آبگیرها جاریست، بخش عمده ی آب آشامیدنی مورد نیاز دامها را فراهم میسازد. از سوی دیگر امکان حفر چاههای کم عمق در نقاطی از عرصه ی تالاب و نیز چالههایی که از آب باران پر میشود، آب آشامیدنی مورد نیاز دامها را تامین می کند.
از آن جایی که این سرزمین مرطوب، بستر رویش گیاهان بوده و به پیروی از میزان بارشهای سالانه و یا چندساله در حوزه آبخیز، دستخوش تغییر میشده است، لذا همواره در موقعیتی قرار داشته است که دامداران و کشتکاران این منطقه میتوانستند دامهای پرشمار خود را در تمام یا بخشی از سال، در قلمرو آن نگهداری و تغذیه کنند و کم و بیش از امکانات کشت و کار در محدوده تالاب نیز استفاده میکردند.
در این میان، آنان که فعالیت اصلیشان دامداری بود در محدوده تالاب زندگی می کردند و آنها که فعالیت اصلیشان زراعت و باغداری بود در حاشیه و مرز اطراف آن سکنی گزیدند. اما بهرهبرداری گسترده از منابع آب در این حوزه آبخیز - توسعه اراضی کشاورزی - و در نتیجه، کاهش شدید آب هلیلرود را میتوان نقطه ی عطفی در زمینهی تحول نظام بهرهبرداری کشاورزی در محدوده ی داخلی تالاب جازموریان دانست.
در شرایطی که تالاب از آب هلیلرود، بمپور و بارندگی های مطلوب برخوردار است، فعالیت دامداری مهمترین اشتغال کشاورزان و در واقع مهمترین اشتغال موجود در محدوده ی تالاب و حاشیه آن میباشد. با کاهش آبهای ورودی به تالاب، رابطه ی به هم پیوستهی دام و تالاب، رو به سستی گذاشته به طوری که با ورود ناگزیر و تدریجی موتور پمپها و حفر چاهها که در پاسخ خروج ناگزیر و تدریجی دامدار از تالاب و سکونت در حاشیه ی آن، همراه است، موضوع سکونت در تالاب برای تمام سال، منتفی شد.
در این ارتباط گسترهی فعالیت دامداری و تعداد دامها نیز رو به کاهش گذاشت. اگرچه در شرایط موجود امکان بهرهبرداری از امکانات تالاب برای دامداری بسیار محدودتر شده است به این ترتیب، شیوه دامگردانی صحرائی و مسکنگزینی غیرثابت کپری و چادری جای خود را به زندگی کشاورزی با مسکن ثابت و البته با ویژگیهای گوناگون داده است.
