بخشی از مقاله
چکیده:
در فقدان ابزارهای مناسب مدیریت توسعه کالبدی در بافتهای با ارزش فرهنگی- تاریخی شهرهای کشور، تلاش برای اعمال نظارت و هدایت جریان توسعه کالبدی در این پهنهها با بهرهگیری از قالبهای مرسوم و ابزارهای توسعهای رایج در بافتهای جدید صورت میپذیرد که این امر سبب تشدید چرخه فرسودگی در آنها گردیده است. در نبود بستر مناسب کالبدی، نشانههای فرسودگی فضایی و عملکردی نیز در این پهنهها بروز مینماید. در پژوهش حاضر، با پذیرش توسعه کالبدی بافت به عنوان بسترساز معاصرسازی فضایی، ابزارهایی کاربردی برای مدیریت جریان معاصرسازی بافت فرهنگی- تاریخی شهر بجستان را فراهم ساختهایم .
در محیط فنی و حقوقی شهرهای کشور، ضوابط و مقررات ساختمانی مهمترین ابزار مدیریت جریان توسعه کالبدی است. تدوین ضوابط و مقررات ساختمانی برای این پهنهها فارغ از قالبهای متداول طرحهای توسعه شهری، میبایست در چارچوب اصول و قواعد حاکم بر دانش مرمت ابنیه و بافتهای تاریخی انجام پذیرد.
از این رو در پژوهش حاضر، پس از تعیین حوزههای مطالعاتی، در بافت فرهنگی-تاریخی شهر بجستان به عنوان نمونه موردی، سطوح اقدامات در هر حوزه را با توجه به اصول و منشورهای بینالمللی ارائه شده در زمینه اقدامات کالبدی در بافتهای با ارزش فرهنگی- تاریخی و در چارچوب اصول و قواعد فنی و حقوقی حاکم بر طرحهای توسعه شهری کشور و همچنین ویژگیهای محلی شهر تعیین نمودیم. روش تحقیق حاضر توصیفی- تحلیلی بوده و به لحاظ نوع آن کاربردی است.
حاصل این پژوهش، تدوین ضوابط و مقررات ساختمانی با رویکردی پیوسته و یکپارچه برای بافت و عناصر با ارزش فرهنگی- تاریخی شهر بجستان است که در چهار پهنه شامل آثار با ارزش فرهنگی- تاریخی و حرایم درجه یک آنها، حوزه اقدام مستقیم، حوزه بلافصل و حوزه فراگیر ارائه گردیده است. ضوابط اختصاصی هر پهنه نیز در سه زمینه شامل ضوابط و مقررات ساختمانی عام، ضوابط گذربندی و همچنین ضوابط زیرساختها، مبلمان و تجهیزات شهری تدوین شده است. در پایان پس از تعیین ساختار اجرایی ضوابط و مقررات و فرآیند اصلاح و بازنگری آن، نحوه تأمین و رسیدگی به حقوق مکتسبه ساکنان در محدوده طرح مشخص گردیده است.
مقدمه
آنچه امروز در سطح کشور از آن با عنوان »بافت تاریخی شهرٌ« یاد میشود، پهنههایی از شهر به یادگار مانده از یک یا دو قرن گذشته و حتی نیمه اول قرن حاضر میباشند. در حالی که بسیاری از این پهنهها از منظر فرهنگی- تاریخی واجد ارزش میباشند، اما در وضع موجود به دلیل فقدان ابزارهای مناسب مدیریت، احیاء و توسعه، به مرور از جریان رسمی توسعه شهری خارج و رفته رفته چهرهای فرسوده و مهجور به خود گرفتهاند. این در حالی است که با بهرهگیری از برنامه و ابزارهای مناسب توسعه، این پهنهها میتوانند به ثروتهای فرهنگی محلی با ارزشی تبدیل گردند.
هرچند جریان توسعه و معاصرسازی در بافتهای شهری، همانند دیگر فضاهای شهری، جریانی بیش بعدی است که علاوه بر جنبههای کالبدی، جنبههای عملکردی و اقتصادی و اجتماعی را نیز در بر میگیرد، اما شواهد تجربی موجود بیانگر این واقعیت است که توسعه عملکردی و اقتصادی و اجتماعی در یک پهنه شهری اغلب در بستری مناسب از توسعه کالبدی بروز مینماید.
به منظور تدوین برنامه توسعه کالبدی پهنههای تاریخی، در نخستین گام میبایست محدوده بافت تاریخی با ارزش هر شهر و سطوح اقدامات در بخشهای مختلف آن تعیین گردد . سپس میبایست بر اساس ویژگی و ارزشهای هر بافت، اقدام به تدوین روشها و ابزارهای مناسب مدیریت توسعه و باززندهسازی بافت و فرآیندهای اجرایی برای تحقق برنامههای باززندهسازی پرداخته شود. بر اساس ساز وکارهای اجرایی مدیریت توسعه شهری در کشور ما، ضوابط و مقررات ساختمانی، نخستین و مهمترین ابزار مدیریت جریان توسعه شهری است - به خصوص زمانی که اقدامات ساخت و ساز به صورت انفرادی تنها جریان و یا مهمترین جریان توسعه در بافت است - .
در حال حاضر، بافت تاریخی شهر بجستان، بهرغم موقعیت ممتاز مکانی در سطح شهر، همچون بافت تاریخی سایر شهرهای کشور، با مشکلات متعددی در حوزه کالبد معماری، منظر شهری، شبکههای دسترسی، یکپارچگی درونی بافت و مالکیت ابنیه مواجه میباشد. این مشکلات سبب تشدید چرخه معیوب فرسودگی کالبدی و به تبع آن فرسودگی عملکردی بافت تاریخی شهر گردیده است. آنچه تدوین ضوابط و مقررات برای این پهنه را نسبت به سایر بافتهای تاریخی متمایز میسازد، ویژگی خاص آن به لحاظ طبیعی است که بر بستری ناهموار و دارای اختلاف سطح بنا گردیده است. این موضوع سبب ایجاد پیچیدگیهایی در تدوین ضوابط ساختمانی، به خصوص ضوابط ارتفاعی بناها گردیده است.
نوشتار حاضر برگرفته از طرحی با عنوان "مطالعات تدقیق محدوده کالبدی و تدوین ضوابط بافت تاریخی شهر بجستان" است که به سفارش اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی و توسط مهندسان مشاور نقش آذین شهر طی سالهای 1393 -94 به انجام رسیده است. در این نوشتار به معرفی اصول و روشهای به کار گرفته شده برای تدوین ضوابط و مقررات ساختمانی ویژه به عنوان ابزار مدیریت جریان توسعه کالبدی در بافت با ارزش فرهنگی-تاریخی شهر بجستان میپردازیم.
-1 بیان مسئله
در گذشته کالبد محیط شهر کهن بر پایه مقیاسهای انسانی، حرکت پیاده و اقتصاد پیشهوری شکل میگرفت . در مقابل، اساس شکلگیری کالبدهای جدید شهری، بر پایه تولید صنعتی و گسترش شبکه سواره برای سهولت تردد خودرو است. این موضوع، نوعی عدم تجانس ساختاری میان بافت تاریخی شهر و محیط همجوار آن پدید آورده است. غلبه بر این تناقض و تعارض، از مشکلات پیش رو شهرهای دارای بافت کهن میباشد.
علاوه بر این دوگانگی ایجاد شده در ساختار شهری، تلاش برای اعمال نظارت و هدایت جریان توسعه در پهنههای تاریخی با بهرهگیری از معیارها و ابزارهای توسعهای و قالبهای رایج در بافتهای جدید، و ضوابط حفاظتی سختگیرانه که در عمل به مانعی بر سر راه نوسازی بافت شهری تبدیل شده، سبب تشدید چرخه فرسودگی و تخریب تدریجی این بافتها گردیده است. عدم تناسب میان رویکردها و ابزارهای اجرایی طرحهای توسعه شهری ملاک عمل با خصوصیات و ویژگی پهنه های تاریخی شهرها سبب گردیده که این پهنهها به مرور، از جریان رسمی توسعه شهری خارج و به چهرهای فرسوده و مهجور در بافت شهری تبدیل گردند.
از سوی دیگر، پهنه تاریخی شهرها، به دلیل توقف جریان نوسازی و بازسازی درونی، در معرض انواع خطرها و تهدیدات درونی و بیرونی قرار دارند. این پهنهها علاوه بر معضلات کالبدی، با خطرات گوناگون اجتماعی، اقتصادی و محیطی روبرو هستند؛ لذا در بسیاری از موارد روند استهلاک و تخریب را طی میکنند. به عبارت دیگر، فرسایش و مهجوریت کالبدی، سبب رکود فضای عملکردی این پهنهها گردیده است و این محدودیتهای توسعه کالبدی به مانعی در مقابل توسعه فضایی و عملکردی پهنههای تاریخی بدل گردیده است.
-2 ضرورت و اهمیت پژوهش
شهر مطلوب شهری است که در حین رشد و توسعه و ایجاد فضاهای جدید، کالبد و عناصر قدیمی موجود در آن نیز مطابق با نیازهای روز احیاء شده و مورد استفاده قرار گیرد. در این روند، ارتباطی منطقی و سازنده میان فضای قدیم و جدید برقرار میشود، به نحوی که یکپارچگی و هویت شهری حفظ گردد. همانگونه که غالب صاحبنظران دانش مرمت شهری معتقدند، معاصرسازی پهنههای تاریخی، مقولهای فرا کالبدی است که علاوه بر کالبد، جنبههای مختلف عملکردی حاکم بر فضای شهری این پهنهها را نیز در بر میگیرد.
با پذیرش اعتبار این اصل برای پهنههای تاریخی شهرهای ایران و با تکیه بر شواهد موجود، به نظر میرسد، در بسیاری از موارد، محدودیتهای توسعه کالبدی سبب تشدید رکود عملکردی این پهنهها گردیده است. بر این اساس در پژوهش حاضر در پی آن هستیم تا از طریق ارائه راهکارهای عملی برای حل معضلات توسعه کالبدی، بستری مناسب برای توسعه عملکردی و در نهایت معاصرسازی پهنههای تاریخی شهرهای کشور را فراهم نماییم. بنابراین به کالبد و نحوه برخورد با آن میپردازیم که عینیترین و ملموسترین وجه بافت تاریخی در اولین نگاه است.
جهت نیل به این هدف، نیاز به تدوین برنامهای جامع برای احیا و باززندهسازی بافت تاریخی وجود دارد که ارزشهای تاریخی، اجتماعی، علمی و زیباشناختی بافت را مورد توجه قرار دهد. همچنین به تدوین برنامههای اقدام، به گونهای که تمامی جنبههای توسعه بافت تاریخی شامل احیا و باززندهسازی فضای کالبدی، اقتصادی و اجتماعی بافت را مد نظر قرار دهد، نیز نیاز دارد .
بنابراین به عنوان نخستین گام - و حتی ضروریترین گام - برای حفظ کالبد و هدایت جریان ساخت و ساز در بافت، نیازمند تدوین ابزارهای مدیریت برای هدایت جریان ساخت و ساز، متناسب با ویژگیهای بافت تاریخی شهر هستیم که این ضوابط و مقرررات میبایست در چارچوب قوانین و مقررات و ضوابط بالادست - ملی، منطقهای و محلی - و متناسب با ویژگیهای بافت تاریخی شهر تدوین گردند. شایان ذکر است، برای تمامی بناهای محدوده بافت تاریخی نمیتوان راهکاری یکسان در نظر گرفت و تدوین ضوابط و مقررات میبایست بر اساس شرایط این بناها و میزان نزدیکی با بناها و آثار تاریخی واجد شرایط حفاظت باشد.
-3 اهداف پژوهش
هدف اصلی این پژوهش ارائه ابزارهایی کاربردی برای مدیریت جریان توسعه کالبدی در بافت فرهنگی - تاریخی شهر بجستان است؛ به گونه ای که فضایی مناسب برای زندگی ساکنان، متناسب با نیازهای روز زندگی شهری را فراهم نموده و بستری مناسب برای توسعه عملکردی و معاصرسازی حیات شهری را در این پهنههای با ارزش فرهنگی-تاریخی ایجاد نماید. به علاوه در پی آن هستیم که با ایجاد ارتباطی منطقی میان بافت کهن تاریخی با توسعه های جدید شهر، زمینه بازخوانی و حفاظت فعال از بافت را فراهم سازیم.
-4 پیشینه پژوهش
زمینههای قانونی مناسب برای مرمت و احیاء بافتهای تاریخی برای نخستین بار در قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران 1379 - تا - 1383 فراهم شد
