مقاله طراحی فضای شهری با رویکرد اکوتوریسم ( نمونه موردی شهر دماوند )

بخشی از مقاله

طراحی فضای شهری با رویکرد اکوتوریسم (نمونه موردی شهر دماوند)

چکیده:

امروزه از جمله فرصت های جدید اقتصادی و اجتماعی و اکولوژیکی که به دلیل نیازهای جهانی به شدت در حال رشد و گسترش است، صنعت گردشگری است. کشور ایران به دلیل دارا بودن پتانسیل های متنوع و گسترده همواره به عنوان یکی از کانون های گردشگری در قلمرو سرزمینی مطرح بوده است. از همین رو، از میان فرصت های گردشگری موجود در کشور، جاذبه های طبیعی و چشم اندازهای بکر و آب و هوای مناسب، زمینه را برای توسعه اکوتوریسم، بیش از دیگر جنبه های گردشگری تقویت می کند. در این زمینه، طراحی شهری می تواند یکی از شیوه های بهره برداری از این فرصت ها برای شهرهای میانی با پتانسیل های اکوتوریسم باشد. در این میان شهردماوند به عنوان مرکز شهرستان دماوند به دلیل موقعیت جغرافیایی آن دارای پتانسیل های فراوان اکوتوریسم است که تاکنون به دالیل متعدد، استفاده بهینه و پایدار از این فرصت ها نشده است. لذا در این پژوهش براساس اصول طراحی شهری پایدار و با استفاده از روش شناسی توصیفی - تحلیلی )تلفیقی از روش کمی و کیفی) و ، و همچنین بررسی مطالعه ی قسمت شمالی شهر) شامل هسته اولیه شهر و پتانسیل های تاریخی و فرهنگی ) به عنوان حوزه ی فراگیر با به کارگیری مدل TOWS براساس نظام های یشنهادی دکترگلکار)5 دسته نظام کاربری،کالبدی،دسترسی، منظر واستخوان بندی) و انتخاب از گزینه های پیشنهادی با استفاده از مدل AHPکوشش شده است تا راهبرد اصلی برای اقدام در زمینه توسعه اکوتوریسم شهردماوند شناسایی و ارائه گردد. بر اساس یافته ها، به منظور تقویت و توسعه اکوتوریسم پایدار در شهرستان دماوند، درنهایت اسناد هدایت طراحی شهری شامل چارچوب طراحی شهری دستورکار توسعه و ساخت وساز وطرح جامع سه بعدی برای حوزه مداخله تهیه شده که برای سیاست گذاری ، نوع اقدام ، مدیریت و برنامه ریزی اکوتوریسم مورد توجه قرار گیرند.

کلمات کلیدی:اکوتوریسم، طراحی شهری، دماوند، گردشگری

مقدمه
تاریخچه اكوتوریسم به سال 5691 میالدی باز میگردد، آن هنگام كه واژه اكوتوریسم از تلخیص دو واژة Ecological و Tourism ابداع گردید و در مفهوم عام اینگونه تعریف شده است: اكوتوریسم سفر به مناطق تخریب نشده یا غیرآلوده طبیعی با هدف مطالعه، مشاهده و لذت از زیباییها و گیاهان و جانوران بومی، یا نشانههای فرهنگی این مكان ها میباشد )نشریه الكترونیكی دهكده، 6009، -6

توجه نمودن به تمامی محوطههای جهانگردی )توریستی) اعم ازجنگلهای طبیعی، پاركهای ملی و حیات وحش، رودخانهها و طبیعت پیرامون آنها و بویژه كوهسارها و كوهستانها و آبشارها، چشمههای آبگرم، چشمههای طبیعی، ییالقها و مناطق ویژه شكار و صید ماهی، دریاها و دریاچهها، سواحل و كرانه های پیرامون آنها، زیستگاههای طبیعی پرندگان مهاجر و بومی و سایر خزندگان و نیز غارهای طبیعی و بویژه طبیعت بكر درونشان، گسترة این بخش از جهانگردی )توریسم) را رقم میزند.

براساس برآورد WTO در حالی كه رشد عمومی صنعت توریسم برای دهه 6000 تا 6050 بین 4/3 تا حداكثر 9/7 درصد پیشبینی میشود یافتههای موجود بیانگر آن است كه بیشترین قسمت از این رشد در بخش اكوتوریسم به وقوع پیوسته و به طور كلی رشد این بخش بین 50 تا 30 درصد خواهد بود. به این ترتیب انتظار میرود تا یك دهه دیگر شمار طبیعت گردان كه اكنون هفت درصد از كل مسافران جهان را شامل میشود به بیش از بیست درصد برسد. )برآورد Reinsold 1993, Lindberg 1997 منتشر شده و در سایت WTO در اینترنت).

ارتباط نزدیكی بین جهانگردی و محیط زیست وجود دارد. بسیاری از مناظر طبیعی و ساختاری زیست محیطی برای جهانگردان جذاب هستند و در این راستا جهانگردان میتوانند به حفاظت محیط زیست نیز كمك نمایند. توسعه جهانگردی و استفاده جهانگردان از محیط زیست میتواند اثرات مختلفی بر روی محیط زیست داشته باشد. اگر جهانگردی خوب برنامهریزی و مدیریت شود و خوب توسعه یابد میتواند اثرات مثبت به همراه داشته باشد )همایون، آناهیتا؛ 5330؛ -3

اکوتوریسم) ) Eco Tourism

اكوتوریسم اختصار واژه Ecological - Tourism است كه در ادبیات فارسی به جهانگردی زیست محیطی یا طبیعت گردی مشهور شده است. به طور كلی طبیعت گردی عبارت است از «انواع گردشگری كه در بستر طبیعت صورت میپذیرد كه هدف آن داد و ستادهایی بین جهانگرد و محیط زیست است كه در آن به محیط زیست آسیب وارد نشود.» )صارمی نائین، محمد حسین، -5 :5336

از دیدگاه علمی، اكوتوریسم عمدتاً نوعی جهانگردی انفرادی یا با مقیاس كوچك است كه به وسیله شركتهای كوچك تا متوسط در مناطق طبیعی به اجرا درمیآید. نشست مجمع اكوتوریسم، سازمان جهانی جهانگردی؛

-3 :6006

اكوتوریسم دارای مشخصات چهارگانه زیر ست: -1 وابسته به طبیعت باشد.

-2 از لحاظ اكولوژیك پایدار باشد و به عبارتی كمترین آسیب و اثرات سوء را برای طبیعت نداشته باشد. -3 آموزش و ارایه ارزشهای منطقه مورد بازدید، عنصر اصلی آن بازدید باشد.

-4 جوامع محلی و میزبان در آن مشاركت داشته باشند.

انواع طبیعت گردان
برآوردهای 1TES )جامعه اكوتوریسم) نشان میدهد طبیعت گردان بسته به انگیزه سفر خود در گروه سنی خاصی قرار دارند: گروهی از طبیعت گردان به دنبال ماجراجویی، دیدار از سرزمینهای بكر و نیز توریسم ورزشی هستند كه اغلب در مقطع سنی كمتر از 44 سال بوده و پیشینه آنها در محدوده سنی 11 تا 33 سال قرار دارد. اما گروهی كه با هدف لذت بردن از طبیعت و دیدار از حیات وحش و ... به اكوتوریسم میپردازند در محدوده سنی 33 تا 34 قرار دارند )باید توجه داشت كه این بررسی، اكوتوریستهای بینالمللی را مدنظر دارد و طبیعت گردان در مقیاس ملی و محلی به طور كلی محدوه سنی وسیعتری را در بر میگیرند).

TES در یك دستهبندی ، طبیعت گردان را به طور كلی به دو دسته تقسیم كرده است: الف) آنها كه میخواهند از لذت دیدار طبیعت و حضور در آن بهرهمند شوند ب) عالقمندان به تجربه مكانها و حال و هواهای تازه.
برنامههای اصلی برای اکوتوریسم عبارتند از:

- وضع مقررات سنگین برای حفاظت از محیط طبیعی، جوامع گیاهی و جانوری و مكانهای تاریخی و باستانی

- تدوین استانداردهای ظرفیت تحمل محیط، برای اینكه امكانات جهانگردی بیش از حد توسعه نیافته و محیط زیست بیش از حد تحمل مورد استفاده بازدید كنندگان قرار نگیرد.

- توسعه تجهیزات جهانگردی در مقیاس كم و متناسب با محیط زیست منطقه باید طراحی شود.
- كاهش اثرات تكنیكهای توسعه بر محیط زیست
- در امر طراحی به تنوع فصلی توجه شود )همایون، آناهیتا؛ -4 :1334

صنعت گردشگری و اکوتوریسم
افزایش تقاضای گردشگری طبیعی موجب شده كه مدیران مناطق حفاظت شده به توریسم مبتنی برحفاظت یا توریسمی كه بر اساس حفاظت از محیط صورت می گیرد،بیشر توجه نماید.مسافرین یا گردشگران،نیروهایی هستند كه اكوتوریسم را به سمت تكامل و رشد سوق می دهند. صنعت گردشگریو مسافرت حدوداً 244 میلیون شغل در سراسر دنیا ایجاد كرده است. به طور متوسط از هر 12/4 شغل یك شغل متعلق به این صنعت است.تغییر سلیقه توریست ها موجب شده است كه صنعت توریسم،رویكرد مسافرت به مكانهای سرسبز را در پیش بگیرد و این عامل باعث ترغیب و رشد اكوتوریسم شده است.گردشگران به دنبال مكانها و بازارهای جدید تجاری و به دنبال فرصتی هستند تا از این راه به مدیریت منابع طبیعی كمك كنند.

شیوه فعالیت اکوتوریسم

در تعریف اكوتوریسم، اهداف حفظ محیط زیستكامالً لحاظ شده است. ضمن اینكه در نظرگرفتن مشاركت جوامع محلی و توسعه اقتصادی می تواند برای توسعه مهم بوده و مشاركین می توانند مجری طرح و برنامه اكوتوریسم باشند. راههای زیادی وجود دارد كه می توان از آن برای حفاظت از محیط زیست استفاده نمود، ازجمله:اول

اینكه:اكوتوریسم می تواند برای مناطق تحت حفاظت منبع درآمد خوبی باشد.دوم اینكه:اكوتوریسم می تواند در جوامع محلی و نواحی حفاظت شده پیرامون آن اشتغال زایی نموده و در این نواحی انگیزه اقتصادی ایجاد كند.سوم اینكه:اكوتوریسم می تواند از نظرزیست محیطی بازدیدكنندگان را آموزش دهد.چهارم اینكه:اكوتوریسم می تواند دلیلی برای حفاظت محیط زیست بوده و منطقه حفاظت شده بیشتر تحت حمایت قرار گیرد.به طور كلی هدف برنامه های اكوتوریسم محدود نمودن و به حداقل رساندن تأثیرات منفی گردشگری طبیعی است.

فرصت سازی اکوتوریسم برای کشورهای جهان سوم
اعتبار اكوتوریسم نسبت به نرخ رشد حاصله در مدت 14 ساله گذشته بیش از ده برابر افزایش داشته است. این یافتهها نشان دهنده اهمیت آن در تولید ناخالص ملی است. اكثر كشورهای جهان سوم مشكالت زیادی از نظر پرداخت بدهیهایشان دارند. بنابراین اكوتوریسم فرصت مناسبی را برای سرمایهگذاری بر روی جاذبههای فراوان طبیعی ایجاد میكند. توسعه اكوتوریسم به عنوان یكی از گزینههای جهانگردی باید در مقیاس كوچك و در محدوده فعالیتهای مالكان محلی صورت گیرد)كیتر، ارلت؛ 1114؛ -2

گسترش جهانگردی از هر نوع حتی در شرایط نبود سرمایهگذاری كافی در اقتصاد جهان سوم قابل انتظار است. با رشد سریع صنعت جهانگردی اكوتوریسم به عنوان یك طرح سرمایهگذاری جلب نظر میكند و تجارتی عمده محسوب میشود. اتحادیه اطالع رسانی اقتصادی برآورد كرده است كه بازار اكوتوریسم بیابان گرد 50 میلیون دالر درآمد در سال 5636 به همراه داشته است.

اكوتوریسم به عنوان مهمترین بازار جهانگردی برای بسیاری از مناطق جهان سوم مطرح است. بررسی نرخ رشد جهانگردان ورودی به مناطق برگزیده اكوتوریست پذیر نشان میدهد كه بازدیدكنندگان ورودی در مدت ده سال گذشته تقرباًیدو برابر شدهاند. بعضاً روش مرحله به مرحله در جهت برنامهریزی جهانگردی دیده شده است. كه این امر در مقابل رشد مشكالت در زمینه مدیریتی قابل توجه بوده است)كیتر، ارلت؛ -3 :1114

بررسیها و مطالعات وضع موجود شهر دماوند
-1 ویژگیهای طبیعی و جغرافیایی
-1-1 موقعیت جغرافیایی شهرستان دماوند با مساحت 1311 كیلومتر مربع و در موقعیت جغرافیایی333و َ24 و41˚ طول جغرافیایی شرقی

0و0َ4و َ42 و33˚ عرض جغرافیای شمالی قرار گرفته است. این ناحیه از شمال به شهرستان های آمل، بابل و سوادكوه در استان مازندران، از غرب به شهرستان های تهران، شمیرانات و پاكدشت و از شرق و جنوب به شهرستانهای سمنان و گرمسار استان سمنان محدود می شود. ارتفاع متوسط ناحیه از سطح دریا 2341 متر است. -2-1 توپوگرافی و شیب ارتفاعات موجود در ناحیه به تبعیت از روند رشته كوه های البرز میانی در جهت جغرافیایی شرقی ـ غربی كشیده

شده اند. ارتفاع زمین از جنوب به شمال افزایش می یابد. -3-1 گسل ها

عمدهترین گسلهای ناحیه شامل گسل مشا، گسل شمال تهران، گسلهای شمال ری و گسل فیروزكوه است. -4-1 دما

وجود اختالف ارتفاع زیاد بین كوههای بلند البرز در شمال و دشتهای كم ارتفاع بخش جنوب و جنوبشرقی ناحیه و تنوع توپوگرافی سبب شده كه توزیع دما در این منطقه از الگوی منظمی تبعیت نكند. دامنه نوسان دمایی در ماههای دوره سرد سال بیشتر از ماههای دوره گرم سال است.

-5-1 نواحی با ارزش و یا حفاظت شده زیست محیطی و مناظر طبیعی در ناحیه شرق دو منطقه شكار ممنوع كوه سفید به مساحت 1111 كیلومتر مربع و كاوهده با مساحت

081كیلومتر مربع و بخشی از منطقه حفاظت شده جاجرود به مساحت 81 كیلومتر مربع قرار دارند. -8-1 معضالت حاد محیطزیست

عمدهترین آالیندههای محیطزیست در ناحیه ناشی از فاضالبهای خانگی، فعالیتهای كشاورزی و مواد جامد است.
-2 ویژگیهای کالبدی

-1-2 شبكه و تأسیسات عبور و مرور و سیستمهای حمل و نقل راههای موجود درناحیه بیش از 10 درصد انواع راههای تحت پوشش اداره كل راه و ترابری استان را شامل می

شوند. یكی از دالیل عدم تكمیل شبكه جادهای در بخش آزاد راهی و بزرگراهی در این ناحیه كوهستانی و تپه ماهور بودن ناحیه میباشد.

-3 ویژگیهای جمعیتی

-1-3 بررسی نحوه استقرار مراكز جمعیتی ناحیه در سال 1381 تعداد 11 نقطه شهری در استان تهران وجود داشته كه 13/0 درصد آنها در ناحیه مورد

مطالعه واقع شدهاند. از لحاظ سلسله مراتب جمعیتی شهرهای دماوند و رودهن جزو پرجمعیتترین شهرهای ناحیه بوده و شهر ارجمند نیز از كمترین تعداد جمعیتی در سطح ناحیه و كل استان تهران برخوردار است. در این ناحیه تعداد 0 نقطه شهری، 4 بخش، 11 دهستان و تعداد 191 آبادی وجود دارد كه نحوه توزیع آن ها در سطح ناحیه به صورت زیر است:


در ناحیه شرق در زمان ییالق 011 خانوار شامل 3313 نفر عشایر كوچنده موجود بوده اما در زمان قشالق تعداد آنها كاهش یافته و به 01 خانوار و 368 نفر رسیده است. ایالت ساكن در شهرستان فیروزكوه را ایالتی مانند اصانلو، ایل سنگسری، الیكایی، تورانیان، زرگر، ذوالفقاری و ... و در شهرستان دماوند ایالت و طایفههای مستقلی چون بوالنی، كردبچه، اصانلو، الیكایی و عرب سرهنگی تشكیل میدهند.
-4 بررسی ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی

شهرستانهای ناحیه شرق غالباً دارای ویژگیهای قومی، فرهنگی و اجتماعی مشترك و یكسانی میباشند. از نظر دین و مذهب اكثریت ساكنین ناحیه را مسلمانان شیعه 99/62) درصد) تشكیل میدهند. شاخص میزان باسوادی در ناحیه مذكور برابر با 83 درصد بوده و در نقاط شهری و روستایی ناحیه نیز به ترتیب 91/6 و 03/4 درصد بوده كه تقریباً نسبت باسوادی باالیی را در سطح ناحیه نشان میدهد.

-5 ویژگیهای اقتصادی
ناحیه شرق به لحاظ قرارگیری در فاصلهای نزدیك از بدنهی شرقی كالنشهر تهران و در حول محور ارتباطی اصلی و با اهمیت تهران- شمال )تهران- دماوند- فیروزكوه) شدیدا تحت تأثیر كالنشهر تهران قرار دارد اما تحوالت اقتصادی آن به صورت تابعی از قابلیتهای محیطی محدودهی موردنظر تحقق نیافته است.

-1-1 وضع فعالیت از كل جمعیت فعال ناحیه 34/0 درصد آن را جمعیت فعال روستایی و 61/2 درصد آن را جمعیت فعال شهری

تشكیل می دهند.

-2-3 پیش بینی نقش و روند توسعة اقتصادی شهر در آینده شهر دماوند دارای قابلیت ها و ا مكاناتی است كه در آینده تا حدی بازگو كنندة توسعة اقتصادی آن می باشد .برنامه

ریزی و سرمای هگذاری در زمین ههای مختلف به شرح زیر م یتواند توسعة اقتصادی آتی شهر را رقم بزند. -قابلیت توسعه فعالیت های كشاورزی و دامپروری به واسطه وجود آب هوای مساعد و منابعنسبتاً غنی آب در زمین ههای باغداری، تولید گل و گیاه و گیاهان دارویی و سیب زمینی.

-قابلیت توسعه و گسترش پرورش ماهیان سردآبی. -استعداد ترویج فعالیت زنبورداری و تولید عسل.

-قابلیت زیست محیطی و اكوتوریسم به علت وجود جاذبه های طبیعی از قبیل دریاچه تار و چشمه های معدنی و چشم اندازهای زیبای منطقه و آب و هوای مناسب.

-قابلیت های گردشگری و گذران ایام فراغت به علت وجود جاذبه های تاریخی و مذهبی و قابلیت بالفعل و بالقوه شهر برای فعالی تهای ورزشی، اسكی و كوهنوردی.
-قابلیت توسعه فعالی تهای آب معدنی.
-نزدیكی به شهر تهران و امكان برخورداری از بازار مصرف و خدمات برتر آن.
-وجود محور اصلی تهران - شمال برای شكل گیری از خدمات جاده ای و توریستی به لحاظ اشتغال زایی. -وجود دانشگاه در شهر دماوند امكان اقتصادی قاب لمالحظه ای برای آن به وجود آورده است.
موقعیت و ویژگیهای مناطق حفاظت شده میراث فرهنگی

در ناحیه شرق 122 اثر مشتمل بر عناصر مذهبی، تاریخی، فرهنگی و طبیعی موجود است كه 01/1 درصد آن در شهرستان دماوند استقرار دارد.
عناصر و بافت های خاص تاریخی

توجه به مقوله فضاهای تاریخی و میراث فرهنگی به دلیل نقش این فضاها به عنوان معرف و ضامن حفظ هویت، دلیل احساس تعلق ساكنین و عامل وحدت هر قومیتی، اهمیت و جایگاه ویژه ای در ساماندهی و هدایت توسعه و بالتبع توسعه كالبدی خواهد داشت . با در نظر گرفتن نقش ویژه گردشگری - توریستی آتی مجموعه مورد مطالعه در مقیاس منطقه ای، توجه خاص به این مسئله اهمیت دوچندانی می یابد.

در این راستا ، پس از برداشت های محلی و با اخذ نظر و استعالم از سازمان های ذیربط، آثارتاریخی و واجد ارزش شهر دماوند شامل موارد زیر تشخیص داده شده اند:

- برج یادمان شبلی دماوند : از یادگارهای قرن 4 و 1 هجری و به سبك سلجوقی منسوب به شیخ شبلی عارف نامداری می باشد و بر روی ارتفاعات شرقی مشرف به شهر بناگردیده است.

- مسجد جامع دماوند : به گفته "گدار" از جمله مساجد اولیه ایران است كه به سبك اعراب ساخته شده و متاسفانه بر اثر زلزله های فراوان و تعمیرات پی در پی تنها آثار كمی ازحدود قرن پنجم هجری در آن باقی مانده است.

- بقعه امامزاده عبداهلل و خلیل اهلل: به سبك بناهای قرن 6 یا 0 هجری قمری در مركزقدیمی شهر دماوند ساخته شده است.

- امامزاده هفت تن و هشت تن: در هسته دماوند قدیمی و در محله درویش واقع شده وبنای مقبره آن جدیداالحداث می باشد.

- امامزاده هفتادتن : در فاصله حدود 11 متری جنوب بقعه هفت تن و هشت تن واقع شده وبنای آن بیش از 111 سال قدمت دارد.

حمام تاریخی محله درویش دماوند : در نزدیكی امامزاده هفت تن و هشت تن قرار دارد ودارای عمر چند صد ساله می باشد.

- معصوم زاده زین العابدین دماوند : اتاق كوچكی در فاصله حدود 111 متری شرق بقعه امامزاده عبداهلل و عبیداهلل می باشد.
- امامزاده عبداهلل و عبیداهلل : از بناهای بسیار ارزشمند دماوند و در فاصله 111 متری شمال مسجدجامع آن می باشد كه قدمتش به اواخر دوره سلجوقی یا اواسط حكومت مغول می رسد.

- امامزاده شمس الدین محمد دماوند : در محله فرامه)از هسته های اصلی و اولیه شهر ) واقع شده و بنای اولیه آن به قرون 6 یا 0 هجری تعلق دارد.

- بازار نواب شهر دماوند : در مركز بافت قدیم شهر دماوند، حدفاصل میان مسجد جامع، میدان 10 شهریور و بلوار امام خمینی با امتداد شمال - جنوب شهر را به دو بخش شرقی-غربی تقسیم می كرده است.

- امامزاده فضه خاتون دماوند : در محله روح افزا واقع شده و قدمت آن به قرون 6 یا 0هجری بازمی گردد.

- امامزاده سه تن شیخ )گلستان سعید یا بقعه شیخ شمس الدین و خیراهلل ): در ضلع شمالی میدان قدس )محله چاله كا) واقع گردیده است . بنای آن جدیداالحداث بوده و توسط اداره اوقاف احداث شده است.

توجه به آثار و ابنیه فوق نشان می دهد بیشتر بناهای مذكور مانند مسجد جامع، امامزاده عبداهلل و عبیداهلل، هفت تن و هشت تن، امامزاده هفتاد تن و ... بر هسته مركزی اولیه شهر بر تپه ای مابین رودخانه های تارود و آهنه رود واقع شده اند.

با این وجود، اگرچه مجموع آثار تاریخی - فرهنگی به جا مانده فوق الذكر تنها بخش بسیار كوچكی از گذشته پر رونق دماوند به خصوص در قرون چهارم تا هشتم هجری می باشد، و با وجودی كه همین آثار انگشت شمار به همراه بافت شهر دماوند در سال 1311 ه . ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، لیكن به دلیل نبود ضوابط و معیارهای منتج از برنامه های هدایت كننده رشد كالبدی به تدریج این آثار و محدوده بافت های باارزش در ساخت و سازهای ناهمگن جدید محو و ناپیدا شده اند. بر این مبنا سازمان میراث فرهنگی كشور با تعیین محدوده بندی های ویژه ای مانند"عرصه تاریخی"، "حریم درجه یك اثر "، "حریم درجه 2 اثر " و "حد نهایی ممنوعیت ساخت و ساز برای آثار و ابنیه تاریخی و نیز وضع قوانین ویژه توسعه كالبدی )در ارتباط با تجمیع و تفكیك،توسعه و تعریض معابر، حداكثر