بخشی از مقاله
چکیده
در عصر حاضر دنیای مد به سرعت رنگ عوض میکند و کمتر طرح لباسی را میتوان در این بین یافت که برای فصل های متمادی بعنوان پوشاک مد روز مطرح باشد مگر طرح هایی با اصالت خاص. لباس امروزه علاوه بر کارکردهای مرسوم خود نظیر پوشش و زیبایی، بعنوان یه کالای فرهنگی نیز قلمداد میگردد که که در صورت مواجهه درست با آن می توان از لباس بعنوان کالایی جهت ترویج فرهنگ بومی و اصیل هر جامعه ای استفاده نمود و بلعکس می تواند بعنوان ابزاری جهت تهاجمات فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد.
هنر ایران باستان به سبب آنکه زادگاه پیدایش یکی از تمدن های کهن دنیا بوده بسیار مورد پژوهش قرار گرفته است. از بین این هنرها، سفالگری جزء نخستین هنر انسانهای اولیه در کنار هنر بافندگی پارچه بوده است، از این رو در این مطالعه سعی شده تا با مروری کوتاه بر آثار سفالینه ی بجا مانده از دوران پیش از اسلام و تجزیه و تحلیل نقوش بکار رفته در آنها، طرح های لباس مناسب بانوان جامعه ایران طراحی و تولید گردد.
-1 مقدمه
هنر ایران باستان به دلایل مختلف مورد توجه بسیاری از محققین جهان بوده و هست. از دلایل بارز این توجه، پیدایش یکی از تمدن های کهن جهان در این منطقه بوده است. فلات ایران با تنوع اقلیمی خود به احتمال زیاد یکی از مهم ترین خواستگاه های اصلی پیدایش و گسترش صنعت سفالگری در آسیای غربی می باشد. در هزاره چهارم، اختراع چرخ کوزه گری در ایران، دگرگونی بزرگی در صنعت سفال سازی پدید آورد. تقریبا در همین زمان بدعت پختن سفال ها در کوره نیز آغاز می شود. و این دو عامل تحولی در ترسیم نقوش ایجاد می کند.
نخست با نقوش هندسی و تزیینی، بدنه ظرف را آرایش کردند و پس از مدتی نقش حیوانات معمول شد و زمانی بعد هنرمندان برای بیان اعتقادات و گاه وضعیت محیط زندگی، موضوع خاصی را به کار می بردند، بیشتر خصایص زندگی اعم از مذهبی، اخلاقی و هنری را با نقش بر سفال می نشاندند. به نوشته گیرشمن، » در حدود ده هزار سال پیش، کسانی در کوهستان های بختیاری ضمن پرداختن به شکار و تهیه خوراک، به ساخت ظروف سفالی نیز اشتغال داشتند.« این نظریه که بیشتر باستان شناسان، آغاز صنعت سفال سازی را از ایران می دانند، در خور توجه است
-2 سفالگری در شوش:
در شش هزار سال پیش از میلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت در صنعت سفال دیده می شود و در سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می کرد ساخته شد. پیدایش چرخ سفالگری تحول بزرگی را در این صنعت به وجود آورد. از آغاز نیمه سده گذشته باستان شناسان تعداد زیادی ظروف سفالی و اشیاء دیگر را در منطقه ای از مشرق ایران تا عراق و از قفقاز تا دره سند از زیر خاک بیرون آوردند .
سفال های پیش از تاریخ که در این منطقه وسیع یافت شده در شیوه و سبک ساختن تقریبا با مختصر تغییر یکنواخت و در سطح فنی به طرز اعجاب انگیزی پیشرفته است. نخستین نمونه های آن از شوش در ایلام که اولین سکونت گاه ایرانیان در پای فلات ایران بوده به دست آمده است. سفال های شوش نه تنها مربوط به خود شوش است بلکه سفالینه های که از تپه موسیان در 160 کیلومتری شوش و از سومر تا حلب در عراق و از شمال غربی هندوستان و بلوچستان، یا از فلات ایران تا تپه گیان و تپه حصار و تورنگ تپه و تپه سیلک، یا در بخش شرق تا آنائو که امروز در ترکستان روسیه است جزو طبقه سفال های شوش نامیده می شود. سفال هایی که بنام شوش نخست معروف است متعلق به زمانی است که از 3500 تا در حدود 2500 سال پیش از میلاد مسیح می باشد. در اینجا باید متذکر شد که مردمانی با تمدن نوسنگی نیز در ایالت کانسوی چین پیدا شدند و ظرف سفالی آنها ویژگی هایی همانند ظروف سفالی شوش از لحاظ روش و فن تولید دارد
در لایه های زیرین شوش که متعلق به قبرستانی از دوره شوش اول واقع در تپه آکروپول، در ارتفاع 4 تا 6 متری سفال نخودی منقوش به دست آمد. در بین دو هزار قبری که کشف شد تقریبا چهار هزار ظرف سفالی به دست آمد که از این تعداد دو هزار و پانصد عدد آن منقوش بوده است. در این بین ظروفی به شکل آبخوری های بلند و باریک کشف شد که جام معروف شوش از آن جمله است. این جام به ارتفاع 29 سانتیمتر و عرض 12 سانتیمتر با قدمت 3600 تا 4000 سال قبل از میلاد از خاک رس خالص ساخته شده است. بدنه صیقلی و دیواره های نازک آن استفاده از چرخ سفالگری را تایید می کند. نقوش به وسیله رنگ های اکسیدی بر بدنه جام ترسیم شده اند. هنرمند در ساده کردن نقش حیوانات بسیار هوشمندانه عمل کرده است. به طوریکه خطوط نقاشی را تنها با علامات مشخص، با حذف قسمت هایی از اندام، ترسیم کرده است. لازم به ذکر است که در هیچ منطقه ای از ایران نقش حیوانات با این مهارت ترسیم نشده است.
جام شوش مزین به نقش بز کوهی استیلیزه - بز افسانه ای آریایی ها - با کمری باریک، طوری که بدن حیوان به دو مثلث تبدیل شده و شاخ هایی بلند، که در مرکز شاخ های مدور جانور، سنبله گندم در دایره شطرنجی شده که نماینده و نماد زمین زراعی می باشد تصویر شده است. زیر دهانه جام، مرغان مرداب با گردنی بلند و در فاصله دو تصویر اصلی، جانوران مهاجم نقش شده اند که در روند آرام محیط زیست و زندگی خلل وارد کرده اند، نمادی از نیروی خصم و تضاد . نقش مایه ها تماما در جهت خواهش ها، پیام ها و آیین های هنرمندان سفالگر تصویر شده اند. به نظر محققان این گونه نقاشی ها مرحله ابتدایی خط تصویری بوده و سفالگر از ترسیم نقوش به این شیوه منظور خاصی داشته است. این شاهکار باستانی خاورمیانه هم اینک در موزه لوور نگهداری می شود. شایان ذکر است که مشابه این جام که در همان مکان و زمان و با همان قدمت 6000 ساله، در موزه ایران باستان و چند موزه دیگر در جهان موجود می باشد
-3 بررسی نقوش نمادین جام شوش
جام سفالی نخودی رنگ شوش، متعلق به هزاره چهارم پیش از میلاد به ارتفاع 29 سانتیمتر و قطر دهانه 16,4 سانتیمتر می باشد، فرم آن به شکل دوار که بدنه داخلی بدون نقش و سطح خارجی مزین به نقوش هندسی و حیوانی سیاه رنگ بر روی زمینه نخودی رنگ می باشد و در موزه لوور نگهداری می شود.
نقوش جام متشکل از یک ردیف پرندگان باتلاقی با گردن های بسیار بلند به تعداد زیاد و پشت سر هم در قسمت لبه ظرف بین خطوط نواری یک ردیف سگ شکاری به تعداد 3 عدد به حالت خوابیده به صورت موجی شکل در گردن ظرف، بین دو ردیف خطوط کمربندی، نقش بزکوهی ریش دار با شاخ های بسیار بلند و دوار در محدوده مرکز در دو طرف ظرف، دایره ای با نقوش هندسی در میان شاخ ها، و بین نقوش جانوری، کادربندی ها و خطوط خاص هدفمندی، نقش شده است.
-3-1نقوش پرندگان گردن دراز
پرنده نماد گسترده ی روح به ویژه در هنگامی که پس از مرگ به آسمان صعود می کند می باشد . بسیاری از اقوام باستانی، پرندگان بزرگتر را با خورشید و خدایان آسمان همراه می دانستند. از معانی سمبلیک پرنده می توان به آزادی، آسمان، ابر، باد، پیام رسانی و جاودانگی، حاصلخیزی و روح هوا اشاره کرد. در ایران منتقل کننده وحی و سروش نماینده عقل کل، تجسمی از آتش، ابر، خورشید و صاعقه و پرنده دراز پا معروف به عمر طولانی است. به علت شباهت این پرنده به پرندگانی چون لک لک، درنا، حواصیل، در اینجا به معانی سمبلیک این پرنده می پردازیم.
- لک لک: نماد پرهیزگاری به ویژه تقوای فرزندی در میان بسیاری از اقوام شرقی و غربی است. لک لک نماد طول عمر است و گاهی جای درنا قرار می گیرد.
- درنا: نماد عمر دراز و پیام آور خدایان محسوب می شود.
- حواصیل: نماد طول عمر، پرنده ای که بامدادان روی ساحل دریا به ایزد بانوی سپیده دم خیر مقدم می گوید. مرغی است که سپیده دم کنار جویبار می نشیند و چون حوصله نهایت کلان دارد بر واحد اطلاق آن جمع کرده اند. در واقع حواصیل جمع حوصله است
-3-2 نقوش سگان
دومین نقش موجود بر جام شوش نقش سگان آرمیده به تعداد 3 عدد می باشد. سگ کهن ترین جانوری است که رام آدمی گردید. در متون کهن اوستا گفته شده است که در جهان دیگر دو سگ مینوی به پاسبانی یل جینود - صراط - کاشته شده اند. از معانی سمبلیک این حیوان: دوست انسان، صداقت، وفاداری و همراهی است و در هنر بسیاری از تمدن ها سمبل پیام آور خدایان می باشد. سگ نقش بسته بر جام شوش به دلیل فرم بدنش شبیه به سگ نازی است و این سگ به دلیل خوش اندامی معانی چون سرعت، شکار و غرور را نیز در بر می گیرد و ایرانیان و مصریان از وی در شکار جانورانی همچون بزکوهی استفاده می کردند.
-3-3 نقوش بز کوهی
حیوانات شاخدار از دیرباز برای مردم باستان بسیار مقدس بوده اند. نقش بز از دیرباز جزء قدیمی ترین و پرکاربرد ترین نقوش سفالینه های ایران به شمار می رود. باورهای قومی و اساطیری ای در مورد این حیوان وجود دارد، به طور مثال: این حیوان روزگاری به عنوان تجسم باروری انسان و گله پرستیده می شده و با خدای حاصلخیزی سومری به نام تموز و نینگیرسو یکسان به شمار می آمد .
نقش جام، بزکوهی شاخداری می باشد که شاخ همچون سلاحی قدرتمند برایش تلقی می شود و مظهر قدرت و نیروی وی به شمار می رود . به علت شباهت نقش شاخ با هلال ماه در قدیمی ترین سفال های به دست آمده، بزکوهی از حیوانات متعلق به ماه است و دو شاخ، نمودار دو هلال ماه، یکی بدر کامل و دیگری هلال نو می باشد. این حیوان در شوش و عیلام مظهر فراوانی و رب النوع روییدنی ها خوانده شده است. بزکوهی در دوران های مختلف نمادهای مختلفی را به خود اختصاص داده است به طوریکه زمانی که ماه پرستش می شده، نماد ماه و روزگار دیگر نماد خورشید است
