بخشی از مقاله
چکیده: این پژوهش با هدف بررسی نقش آموزش مبتنی بر نمایش عروسکی بر کاهش اختلال نقص توجه کودکان بیشفعال انجام گرفت. تعداد 8 کودک بیشفعال پیشدبستانی که به مرکز مشاوره اداره آموزش و پرورش شهرستان کرمانشاه ارجاع داده شده بودند و در پرسشنامه 4CSI-، نمرهای بالاتر از نقطه برش - در بخش اختلال مذکور - کسب کرده بودند، مورد پذیرش قرار گرفتند. به صورت نمونهگیری در دسترس به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند و دو گروه آزمایش - - n=4 و گروه کنترل - - n=4 به صورت تصادفی جایگزین شدند و در مورد آزمودنیهای گروه آزمایش و شاهد، پیش آزمون اجرا شد.
گروه آزمایش به مدت 7 جلسه تحت تأثیر متغیر مستقل طراحی به شیوه نمایش عروسکی قرار گرفت و گروه کنترل هیچ مداخلهای دریافت نکرد. پس از پایان مداخله از هر دو گروه آزمون به عمل آمد تا تأثیر متغیر مستقل بر متغیر وابسته اختلال نقصتوجه مشخص شود دادهها با استفاده از روش تحلیل کواریانس برای اندازهگیریهای مکرر مورد تحلیل قرار گرفت. یافتهها نشان داد که روش طراحی به شیوه نمایش عروسکی بر کاهش اختلال بی توجهی، بیشفعالی تکانش گری، نوع ترکیبی ، نافرمانی مقابلهای و اختلال سلوک در سطح - 3 0/05 - معنیدار میباشد. این نتایج قابلیت کاربرد نمایش عروسکی و ساختار آن را در آموزش کودکان بیشفعال و حل مشکلات آنها را نشان میدهد.
مقدمه: اختلال کمبود توجه و بیشفعالی یکی از شایعترین اختلالات روانپزشکی کودکان سنین مدرسه میباشد. این کودکان در خانه از والدین خود پیروی نکرده و تکانشی عمل میکنند و دچار بیثباتی هیجانی بوده و تحریکپذیر هستند و در مدرسه قادر به انجام تکالیف نبوده و نیازمند به توجه بیشتر از سوی معلمان میباشند، این اختلال را به انواع: -1 مرکب - بیشفعالی - کمبود توجه - ؛ -2عمدتاً بیتوجه؛ -3عمدتاً بیشفعال و تکانشگر تقسیم میکنند. شیوع این اختلال در پسرها بیشتر بوده است،
این کودکان در ارتباط اجتماعی با هم سالان خود مشکل داشته و منزوی می شوند - اخوان کرباسی و همکاران، . - 29 :1386 از مدلهای سبب شناسی که برای این اختلال وجود دارد، با توجه به نتایج پژوهشهای کاستلانوس ٌ - 2008 - و بارکلی ٍ - 2006 - میتوان بر تعامل عوامل ژنتیک، زیست شناختی، محیطی، روانی - اجتماعی، روان شناختی، نوروشیمیایی و عوامل مربوط به تغذیه اشاره کرد بسیاری نیز مانند لین و چانگَ - 2002 - مطرح میکنند که شایعترین مسیر در تحول این اختلال، آن مسیری میباشد که کودکان با یک آمادگی ژنیتیکی از مادر متولد می شوند و همچنین تخمین زده می شود که عوامل ژنتیکی، قریب به 80 درصد در این اختلال سهیم هستند.
بنابراین ژنتیک و متغیرهای زیستی - عصبی، بیشترین سهم را در نشانههای اختلال بیشفعالی / کمبود توجه دارند - دالیُ، . - 2006 برای درمان اختلال بیشفعالی استفاده از شیوههای غیردارویی میتواند جایگزین بهتری باشد و استفاده از هنردرمانی میتواند مثمرثمر باشد. در تعریفی از هنر میتوان گفت: هنر شکلی از آگاهی - شعور - اجتماعی و فعالیت خلاقانه انسانی است که واقعیتهای زندگی جامعه و طبیعت را درک و منعکس میکند و نه تنها وسیله درک واقعیتهاست که وسیلهای برای تأثیر معنوی بر روح و روان انسانها نیز محسوب می شود. هنرها با اشکال خاص خود تلاش دارند ارتباط انسانها را با یکدیگر ارتقاء بخشند و از این منظر هنرها را باید جزیی از زندگی دانست.
از هنر برای شناخت عمیقتر زندگی و دگرگونی آدمی در جهت تکامل استفاده می شود امروزه هنر از طریق وسایل ارتباط جمعی گسترش بیشتری یافته است و به همین جهت میتوان جایگاه مهم و تأثیرگذار آن را در تمامی لایههای زندگی بشری مشاهده کرد. هنر نیرویی دگرگونکننده و آموزشدهنده فکر است جایگاه هنر در پیشگیری، تشخیص و تأثیر در درمان بسیار مهم و مورد توجه است. قرنهاست که از هنرها چه آگاهانه و چه ناآگاهانه استفادههای درمانی شده است و امروزه هنر میتواند شفادهنده، آرامشبخش، آموزشدهنده و هماهنگ کننده امور مختلف زندگی انسان باشد.
هنردرمانی یعنی بیان عاطفه در هنر، بیانی عاطفی که در جهت رشد و خلاقیت درونی افراد و توانبخشی سازی بیماران و معلولان ذهنی و جسمی مورد استفاده قرار میگیرد. در هنردرمانی که شامل هنرهای مختلفی چون نمایش، موسیقی و نقاشی و... می شود، شرایط مناسبی برای بروز و تشخیص مشکلات و درمان افراد مراجعهکننده فراهم می شود. دالیِ از جمله صاحبنظران این عرصه معتقد است: هنردرمانی راهی برای بیان احساسات مغشوش و به خوبی درکنشده از طریق هدایت آنها به وضوح و نظم بخشیدن به آن بیان احساسی است - امرایی، . - 143 : 1389
علاوه بر این هنرهای تجسمی - طراحی و نقاشی - ، ادبیات - شعر، قصه، داستان و.. - ، موسیقی، کارهای دستی - گل آرایی، گلکاری، منبت و.. - و هنرهای نمایشی - سینما و تئاتر - در درک زیبایی، شناخت جزئیات و مشکلات زندگی و به تبع آن بالا بردن قدرت درک، نقش بسزایی در قرار دادن کودک در جریان رشد خلاقیتهای ادبی و هنری دارند و نیز با ایجاد آرامش، باعث زایل کردن ناراحتیهای فکری و عاطفی و نابسامانیهای روانی و درمان همراه با شکوفایی احساسات عالی میگردند.
ایجاد تعامل و وحدت و هماهنگی و پرهیز از تکروی - شرکت در تعاملات اجتماعی - و شناخت آداب و رسوم، ارزشها، ضوابط اخلاقسی و ... از دیگر اثرات هنر در یادگیری و درمان مشکلات رفتاری کودکان است - جعفری، . - 99 :1385 لذا، مسأله اصلی پژوهش حاضر با توجه به مشکلات جدی این کودکان تشخیص و مداخله زودهنگام هستند زیرا بنا بر پژوهشهای استیل ّ - - 2004، دوکر ْ - - 2005، گرستن و همکارانَ - 2005 - ، کلمن و همکاران ُ - 2006 - با تشخیص و انجام مداخلههای زود هنگام امکان این که کودکان بیشفعال مهارتهای پیشنیاز لازم جهت موفقیت در یادگیری تحصیلی آینده را فرا بگیرند فراوان میباشد و تشخیص و مداخله زود هنگام اختلال نقص توجه / بیشفعالی به شناخت و درمان بسیاری دیگر از اختلالات کمبود همچون اختلال نافرمانی مقابلهای، اختلال سلوک، ناتوانیهای یادگیری و مشکلات تحصیلی کمک میکند.
از جمله پژوهشهایی که در کشور در زمینه روشهای درمانی بیشفعالی انجام گرفته میتوان به پژوهشهای هاشمینصرتآباد - 1385 - ، آزرمی - - 1387، قصابی - - 1387، قاسمی - - 1388، جنتیان - - 1387، سعادت - - 1390 و شوشتری - - 1390 اشاره نمود این پژوهشگران اثربخشی مداخلات روان شناختی به ویژه بازی را در کاهش نشانههای اختلال نقص توجه و بیشفعالی رضایت بخش گزارش کردهاند. اما با توجه به بررسی پیشنه پژوهش، پژوهشگر به مطالعهای در زمینه تأثیر میزان استفاده از نمایش عروسکی در کاهش اختلال نقص توجه - بیشفعالی دست نیافته است. از سوی دیگر به نظر می رسد که مطالعه نقش نمایش و تأتر در کاهش اختلال نقص توجه مدنظر پژوهشگران قرار نگرفته است. لذا پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش نمایش عروسکی بر کاهش اختلال نقص توجه در دانشآموزان بیشفعال طراحی و اجرا شده است.
روش پژوهش: این پژوهش جزء طرحهای شبه آزمایشی میباشد، که از طرح پیشآزمون و پسآزمون با گروه کنترل استفاده میشود .. سپس گروه آزمایش در 7 جلسه متوالی، هر روز - هر جلسه 15 الی 20 دقیقه - در یک کلاس در معرض نمایش عروسکی قرار گرفتند. برای اجرای نمایش عروسکی بر اساس روند داستان، ابتدا سه عروسک با شکل قورباغه تهیه شد - بر اساس شخصیتهای داستان که دو بچه و یک بزرگتر بودند - و نامهای بابا قوری، قورقورک و سبزک برای آنها انتخاب شد. انتخاب این داستانها بر اساس پژوهشهای سیدی - 1382 - ، روشن - 1391 - ، بوچانان - 1391 - ، کومینز و لونسون - 1387 - ، یاری - - 1392 و کیانیان - - 1384 انتخاب گردید.
داستان اول: پیوستن به فعالیتهای دیگر و فعالیتهای در حال انجام، داستان دوم: ابراز خشم با لحن آرام، داستان سوم: ترک صحنه، داستان چهارم: نپذیرفتن تقاضاهای دیگران به شیوهای مؤدبانه، داستان پنجم: یادآوری سودمندی و مزایای رفتار مناسب، داستان ششم: نادیده انگاشتن رفتار نامناسب دیگران، داستان هفتم: استفاده از جملههای تلقینی. عروسکگردانها لباس مشکی پوشیده و به اجرای نمایش مبادرت ورزیدند. در انتهای هر نمایش سؤالهایی از دانشآموزان پرسیده و از آنها خواسته می شد درباره تجارب مشابه صحبت کنند. در زمان اجرای برنامه برای گروه آزمایش، گروه کنترل در فعالیتهای عادی کلاس شرکت میکردند. پس از اجرای برنامهی مداخلهای پس آزمون برای هر دو گروه در همان مکانی که برنامهی نمایش اجرا شده بود اجرا می شود.
روشها یا ابزار گردآوری دادهها : پرسشنامه علایم مرضی کودکان - - CSI-4 از ابزارهای غربالگری رایج برای اختلالهای روانپزشکی است که بر اساس ملاکهای راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی ساخته شده است. نسخه اولیه پرسشنامه با نام فهرست اسپرافکین، لانی، یونیتات و گادو - SLUG - را اسپرافکین، لانی یونیتات و گادو در سال 1984 بر اساس طبقهبندی سومین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی تهیه کردند و بعدها به دنبال تجدید نظر در سومین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی در سال 1987 نسخه - -R3CSI آن نیز ساخته شد،
تا این که - 4CSI در سال 1994 با انتشار چاپ چهارم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، با تغییرات اندکی نسبت به نسخههای قبلی از سوی گادو و اسپرافکین تجدید نظر شد.
آخرین ویرایش پرسشنامه علایم مرضی کودکان - - 4CSI- همان نسخههای قبلی دارای دو فرم والد و معلم است. در پژوهش حاضر، از چک لیست والدین قبل وبعد از اجرای متغیر مسقل - نمایش خلاق - استفاده شده است . فرم والدین دارای 112 سؤال است که 41 عبارت آن - گروه A, - B,C مربوط به اختلالهای رفتار ایذایی و کاستی توجه است. هر یک از عبارات مذکور، در یک مقیاس چهار درجهای: هرگز، گاهی، اغلب اوقات و بیشتر اوقات پاسخ داده می شود که برای درک بیشتر والدین به همراه این مقیاس، در پاسخنامه از علایم نمادین - دایرهی کوچک و بزرگ - نیز استفاده شده است.
پرسشنامه استفاده شده در پژوهش حاضر گروه A,B,C پرسشنامه اصلی و دارای 41 سؤال است که سه نوع اختلال مجزای کاستی توجه و بیشفعالی شامل زیر نوع - نارسایی بیتوجهی، زیر نوع بیشفعالی - تکانشگری غالب و زیر نوع ترکیبی - و همچنین نافرمانی مقابلهای - - ODD و اختلال سلوک را می سنجد. مشخصات هر گروه - گروه - A,B,C به همراه زیر مجموعهها و سؤالات مربوط به آن اختلال به شرح زیر است:
گروه: A اختلال کاستی توجه و بیشفعالی: زیر نوع بیتوجهی غالب - سؤالات - 1-9، زیر نوع بیشفعالی تکانشگری غالب - سؤالات - 10-18، زیر نوع ترکیبی - سؤالات - 1-18، گروه :B اختلال نافرمانی مقابلهای - سؤالات - 19-26، گروه :C اختلال سلوک - سؤالات . - 27 -41 دو شیوهی نمرهگذاری برای پرسشنامه علایم مرضی کودکان طراحی شده است. شیوه نمره برش غربال کننده و شیوه نمره بر حسب شدت نشانههای مرضی. در اکثر پژوهشها بهعلّت کارآمدی و اطمینان بیشتر، روش نمره غربال کننده مورد استفاده قرار میگیرد. در این پژوهش نیز از روش نمرهی غربال کننده استفاده شد. در این روش، شیوهی نمرهگذاری با جمع زدن تعداد عباراتی که با گزینههای گاهی اوقات و بیشتر اوقات پاسخ دادهاند، به دست میآید - محمد اسماعیل، . - 1385
پرسشنامه علایم مرضی کودکان در پژوهشهای متعددی مورد بررسی قرار گرفته و اعتبار، پایایی، حساسیت و ویژگی آن، محاسبه شده است. در پژوهشی که گرایسون و کارلسون - - 1991 بر روی - R3CSI انجام گرفت، حساسیت آن برای اختلال نافرمانی مقایلهای، اختلال سلوک و اختلال کاستی توجه و بیشفعالی به ترتیب 0/93، 0/93 و 0/77 گزارش شد. پژوهشهای دیگری همبستگی بین چک لیست R3CSI- را در سه اختلال ذکر شده به ترتیب 0/66، 0/58 و 0/72 گزارش کردهاند.
به نقل از نجفی و همکاران، . - 244 :1388 در تحقیق کلانتری و همکاران 1380 - ؛ به نقل از نجفی و همکاران، - 244 : 1388 اعتبار این پرسشنامه با استفاده از روش تنصیف برای فرم معلمان 0/91 و برای فرم والدین 0/85 به دست آمد. روایی محتوایی پرسشنامه 4CSI- در پژوهش محمداسماعیل - 1380 - مورد تأیید 9 نفر از روانپزشکان قرار گرفته است. طبق پژوهش توکلیزاده و همکاران - - 1376 پایایی چک لیست والدین از طریق بازآزمایی 0/90 تعیین شده است.
