بخشی از مقاله
بررسی عوامل کالبدی در طراحی و احیای مرکز محله در بافت قدیمی
(نمونه موردی محله درب نو گرگان)
چکیده
با توجه به موضوع حاضر بررسی عوامل کالبدی در طراحی محله دربنو گرگان می باشد. که در این پژوهش چهار هدف مشخص شده است از جمله: بررسی بازشوها، فرم بناها، فضای باز و نیمه باز و گشایش و تنگی فضا که هر یک به صورت جداگانه در این تحقیق مورد مطالعه قرار گرفته اند. جامعه مورد بررسی شهر گرگان محله دربنو می باشد و روش تحقیق مورد مطالعه کیفی و ابزار اندازه گیری به صورت میدانی و مشاهده می باشد. و پس از بدست آوردن یافته های تحقیق به این نتیجه می رسیم که برای طراحی مرکز محله دربنو باید فرم بناها را درون گرا و مصالح بازشوها از چوب و فرم باز شوها به صورت مستطیلی و کوبه ای استفاده شود. و همچنین فضای باز و نیمه باز و گشایش و تنگی فضای موجود در مرکز محله دربنو باید تقویت شود تا بافت و هویت قدیمی را حفظ کنیم.
واژه های کلیدی: عوامل کالبدی، طراحی، مرکز محله، بافت قدیمی، دربنو
-1 بیان مساله
بافت قدیمی و فرسوده که در اکثر شهرهای قدیمی ایران وجود دارد، روزگاری مکان و محیطی امن توام با آسایش و رفاه ساکنین آن بوده است. این بافت با توجه به فرهنگ، ملیت و تکنولوژی آن دوران، جوابگوی نیازهای اساسی آنها بوده و از یک نظم ارگانیک
برخوردار بوده است. در متون مختلف می بینیم که از بافت قدیمی به عنوان پیری با کوله باری از تجارت و اصالت ها یاد شده که اگرچه هم اکنون توان فعالیت و یا کارآیی لازم را در جوابگویی به نیازهای امروزی ندارد، ولی استاد با تجربه ای است که می تواند ارزشهای نهفته را بازگو کند (ابوذری، .(86 :1380
طراحی در بافت های قدیمی و تاریخی شهرهائی که دارای قدمت دیرینه ای بوده و از بافتی ارزشمند برخوردار هستند بسیار متفاوت و مشکل تر از طراحی دربافت های بکر و یا جدید می باشد. چرا که طراح دراینگونه طرح ها می بایست خود را حافظ و پاسدار میراث بجامانده از قدیم بداند و در عین حال برای رفاه حال ساکنان اینگونه محلات طرح های جدید مطابق با تکنولوژی روز دهد. آنچه را که همه می دانیم در اوایل دوره پهلوی به علت ورود شهرسازی تقریبا مدرن و احداث خیابان ها و کوچه های عریض، اکثر بافتهای ارزشمند کشور دچار آسیب دیدگی جدی گردیده و شاهد تکه تکه شدن یکپارچگی اینگونه بافتها گردیدیم. نکته مهم اینست که این امر درآن هنگام کاملا عادی و درعین حال تا حدی لازم به نظر می رسید چرا که بهرحال با توجه به تکنولوژی روز و ورود اتومبیل به ایران تعریض معابر امری بدیهی به نظر می آمد، اگرچه در برخی موارد نیز می توانست به گونه ای بهتر و دقیق تر انجام پذیرد.
به هر حال هرچه بود تمام شد، ولی جالب اینکه امروزه می توان با تدابیر درست جلوی تخریب اینگونه بافت ها را گرفت، تا باز هم شاهد احداث خیابانهای عریض از داخل بافت های کهن و تاریخی شهرها نباشیم (رادجهانبانی، .(67 :1390
بافت های تاریخی و فرهنگی شهر ها آثار گرانبهایی از فرهنگ، دانش معماری و شهر سازی بومی اند و به عنوان جزیی از هویت اجتماعی هر قوم و کشوری تلقی میشوند. این بافت ها در شهر های ما، ظرافت و زیبایی و نیز روح خلاق مردمی را به نمایش میگذارد که طی سالیان دراز آنها را بر طبق سنن، فرهنگ و نوع معیشت خود به وجود آورده اند. بافت های تاریخی و فرهنگی به عنوان هسته ی قدیمی و تاریخی دارای قابلیت های بالفعل و بالقوه اند که در صورت عدم پیش بینی تمهیدات لازم، موجب آسیب های جبران ناپذیر و اتلاف سرمایه های فرهنگی میشود. از آنجا که بخش های قدیمی شهر ها حامل روح اجتماعی و فرهنگی شهر است، حفظ هویت شهر ها که اغلب در مرکز شهر و بافت های تاریخی قرار دارند بهترین روش برای بیان تاریخ و هویت ملی هر کشور است .بافت تاریخی که مبدا فرهنگ و شهرنشینی شهرها ست مانند یک سلول بنیادی برای شهر عمل میکند که دیگر سلول های شهری از آن ایجاد شده اند (رادجهانبانی، .(145 : 1390
شهر گرگان با قدمتی چندین هزار ساله دارای بافت قدیمی و فرسوده قابل توجهی است. بافت های قدیمی و فرسوده این شهر به عنوان بخشی جدایی ناپذیرند که منطبق بر بخش مرکزی شهر می باشد. وجود عناصر شهری تاریخی و باارزشی همچون راسته بازار، مسجد جامع، امام زاده، مرکز محله ها و مجموعه های تاریخی ... از مهمترین عوامل هویت بخش تاریخی و فرهنگی بافت می باشد. لیکن امروزه، این بافت به دلیل مشکلات دسترسی و فرسودگی ساختمان ها و مراکز خدماتی و همچنین مشکلات ضوابط بهسازی و نوسازی
بافت فرسوده، تحت تاثیر کاهش شدید جمعیت، متروک شدن و تخریب فیزیکی ناشی از آن، به شدت ارزش های سکونتی و کارکردهای سنتی خود را از دست داده است.
-2 اهمیت و ضرورت تحقیق
در حال حاضر در کشور ایران بیش از 35 هزار هکتار بافت فرسوده شهری در شهرهای بالای 100 هزار نفر جمعیت شناسایی شده اند. با گذشت زمان بر این اعداد و ارقام اضافه خواهد شد که خود باعث به وجود آمدن معضلات زیادی در محدوده شهرها از جمله ترافیک، محدودیت دسترسی، کمبود شدید مسکن و ... خواهد شد. با در نظر گرفتن این امر تنها راه خروج از مشکلات کلان شهرها و حتی شهرهای کوچک تر احیای بهینه بافت های فرسوده شهری است. در کنار شناسایی بافت های فرسوده احیا و باز زنده سازی این فضاهای شهری، بسیار حائز اهمیت است برای دست یافتن به چنین هدفی ابتدا باید این گونه بافتها را شناسایی شوند و در مرحله بعد نسبت به احیا و باززنده سازی آنها اقدام کرد.
بافت های تاریخی بخشی از شهرهای امروزی اند که با اندکی تامل در تار و پود کالبدهای نیمه جانشان میتوان به راز چند هزار ساله ای که با خود تا به امروز کشیده اند پی برد.رازی که میتواند گره از نادانسته های فرهنگ تمدن های شهری گذشته ی ما بردارد و سنت های گذشته ی ما را به دست دنیای معاصر بسپارد. این بخش های تاریخی ، به مثابه مستندات تاریخی هستند که مخاطبشان را به روابط اجتماعی گذشته توجه می دهند و شهروند معاصر می تواند حقیقت وجودی خود را در آنها مشاهده کند . نقش موثر این کالبد های تاریخی در درک بصری و تجربه ای بی واسطه نسبت به شواهد دوره های گوناگون تاریخی و دستاوردهای مربوط به آنها را نمی توان نادیده پنداشت، اما از آنجا که هر شی تاریخی برای آنکه بتواند بر محیط زندگی امروز نقش رنگین و فراتر از یک شی موزه ای را ایفا نماید، باید در محیطی پویا و فعال قرار گیرد.
پایداری هویت در محله با ارجاع به ریشه ها و خواستگاه های قدیمی آن قابل دستیابی است. هویت سیما، مجموعه خصلت های بصری کالبدی و معماری است که به صورت قالب در سیمای محله تداوم دارد. به عبارتی دیگر منظور همان ارزشهای محیطی است که در مناطق مسکونی گذشته وجود داشته و مردم با آن خو گرفته اند. نظم فضاهای پر و خالی، خوانایی فضا و سیمای محله ای و کیفیت های بصری مناطق مسکونی گذشته از جمله ارزشهایی هستند که در ذهن مردم نقش بسته اند. در واقع، مجموعه ی اینها هویت محل های مسکونی را شکل می دهند و نیاز به بقا و پایداری آن را ضروری می نمایند (معماریان ، .(123 :1373
-3 اهداف
-1 بررسی ارتباط بین بازشوه ها با طراحی و ساماندهی محله دربنو گرگان -2 تعیین ارتباط بین فرم بناها با طراحی و ساماندهی محله دربنو گرگان
-3 بررسی ارتباط بین فضای باز و نیمه باز با طراحی و ساماندهی محله دربنو گرگان -4 بررسی ارتباط بین گشایش و تنگی فضا با طراحی و ساماندهی محله دربنو گرگان
-4 سوالات
-1 چگونه بازشوها در طراحی و ساماندهی محله دربنو گرگان اثر گذار می باشد؟ -2 چگونه فرم بناها در طراحی و ساماندهی محله دربنو گرگان اثر گذار می باشد؟
-3 چگونه فضای باز و نیمه باز در طراحی و ساماندهی محله دربنو گرگان اثر گذار می باشد؟ -4 چگونه گشایش و تنگی فضا در طراحی و ساماندهی محله دربنو گرگان اثر گذار می باشد؟
-5 روش تحقیق
با توجه به موضوع، اهداف و سوالات تحقیق روشی که برای پژوهش انتخاب می شود از نوع کیفی می باشد و به صورت میدانی، مشاهده و عکس برداری یافته های تحقیق را بدست می آوریم. برای بدست آوردن یافته ها از جمله: باز شوها، فرم بناها، فضای باز و نیمه باز و گشایش و تنگی فضا به صورت میدانی کاملا می توان اطلاعات را جمع آوری کرد.
-6 جامعه مورد مطالعه
جامعه مورد نظر که در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد محله دربنو گرگان در کشور ایران در استان گلستان می باشد، شهر گرگان یکی از شهرهای سواحل دریای خزر و مرکز استان گلستان است. شهر گرگان در عرض جغرافیاییَ49 وْ 36 و طول جغرافیایی ْ54 وَ38 شرقی و با ارتفاع 155 متر از سطح آبهای آزاد در جنوب شرقی دریای خزر و در دامنه کوه شاهوار بر سر راه کشوری تهران به مشهد واقع شده است. شهرستان گرگان منطقهای کوهستانی و مرتفع است که از شمال به شهرستان گنبد و بندر ترکمن از سمت شرق به شهرستانهای گنبد و علیآباد و از جنوب به شهرستانهای دامغان و شاهرود و از مغرب به شهرستان کردکوی و بندر ترکمن و
دریای خزر محدود است. محله درب نو در ناحیه مرکزی و در غرب شهرگرگان در بین محلات نعلبندان و محله میدان و در شمال شرقی چهارراه میدان عباسعلی قرار داشته است.(نقشه شماره (1
نقشه شماره (1) نقشه محدوده مورد مطالعه (محله دربنو)
-7 یافته های پژوهش
-7-1 فضای بازو نیمه باز
فضای باز در محله دربنو در قسمت مرکز محله و همچنین در قسمت ورودی چهارراه میدان قرار دارد. و همچنین فضای نیمه باز سه قسمت از محله دارا می باشد. اول در قسمت اتصال بین دو گره یا دو گشایش فضایی قرار گرفته است و فضای نیمه باز دوم و سوم در کنار هم در بین دو تکیه بینابین گره ها قرار دارد. (نقشه شماره (2
نقشه شماره (2) مشخص شدن فضای باز و نیمه باز
بافت مرکزمحله دربنو با فضای باز و نیمه باز بودنش باعث درون گرایی و همچنین محصوریت شده است. سپس در طراحی می توانیم قسمت هایی از بناها را باز و نیمه باز طراحی کنیم تا بتوانیم فرم گذشته را حفظ نماییم.
-7-2 گشایش و تنگی فضا
در محله دربنو دو عدد گشایش و در اطراف گشایش ها تنگی فضا موجود می باشد. در کل محله دربنو دارای گشایش و تنگی فضایی زیادی برخوردار می باشد. یک عدد گشایش فضایی در مرکز محله دربنو قرار دارد و بعدی در قسمت ورودی محله دربنو از قسمت چهاراه میدان می باشد. گشایش هایی که در محله دربنو ایجاد شده است گره هم در همان نقطه اتفاق افتاده است. (نقشه شماره (3
نقشه شماره (3) مشخص شدن گشایش و تنگی فضا
هر قسمتی که گشایش مشخص است در کنار آن تنگی فضا را می بینیم. این عامل باعث تاکید مرکز محله و نشان دهنده ی حوزه مرکزی محله می باشد. و باید این گشایش و تنگی فضا را تا حدی حفظ و تقویت کنیم.
-7-3 بازشوها
فرم هندسی پنجره ها و درها بسته به نوع کاربری بنا دارد و همچنین بستگی به دوره تاریخی بنا متفاوت می باشد. مصالح بازشوها از چوب منطقه که خود مصالح بوم آورد است می باشد. با توجه به نوع مختلف بازشوها در بناهای محله دربنو به دو دسته تقسیم بندی می شوند. -1 مستطیلی، -2 کوبه ای. می توانید این دو نوع درب و پنجره را در عکس های ذیل مشاهده فرمایید.
