بخشی از مقاله
طرح احیاء و تغییر کاربری سرای گلشن قزوین
چکیده :
نوشته حاضر به بحث در مورد طرح احیاء سرای گلشن در شهرستان قزوین می پردازد و همچنین نگاهی گذرا به تاریخچه و ساختار سراها و موقعیت جغرافیایی شهرستان قزوین دارد. و نیز در ادامه به بررسی اقدامات مورد نیاز جهت احیاء سرای گلشن در شهرستان قزوبن و طرح های مربوطه پرداخته می شود.
در عمل احیاء متجانس با نیازهای امروزی جوامع بشری و همگن با کالبد قدیمی بنا، کاربرد تازه ای پیشبینی می گردد.بانوجه به بررسی های به عمل امده در نهایت تصمیم بر آن شد که کاربری جدید بنا همخوان و هماهنگ با عملکرد فعلی بنا باشد لذادر طرح احیاء سرای گلشن آنچه مهم است توجه به اصالت و ارزش بنا و در نظر گرفتن کاربری مناسب و هماهنگ و همخون با گذشته و حال بنا و در نظر داشتن این نکته که کاربری جدید باید کاملا هماهنگ با فرم و پلان اثر باشد تا دستکاری ها و دخل و تصرفات در اثر به حداقل ممکن برسد. با وجود تراکم بالای جمعیتی در این قسمت از شهرکه سرای گلشن قرار دارد و حضور نسل نوجوان و جوان در بافت پیرامونی بنا-بافت متراکم مسکونی بافت تاریخی شهر قزوین- و به دلیل تمرکز کاربری تجاری در بافت پیرامونی بنا، فقدان یک مرکز فرهنگی در این بخش از شهر به وضوح آشکار است. بدون شک وجود یک مرکز فرهنگی همچون فرهنگسرا در این قسمت از بافت تاریخی شهر میتواند تاثیر فروانی در ارتقاء سطح فرهنگی و آشنایی نسل جوان ساکن در بافت با ارزشهای مستتر در بافت تاریخی و بناهای میراثی موجود در آن و انتقال آن به دیگر ساکنین حاضر در بافت از طریق آنها و در نتیجه حفظ این ارزشها در سالهای آتی و همچنین آموزش مهارت های هنری- فرهنگی کاربردی به نسل جوان ساکن در بافت به منظور آشنایی با هنرهای سنتی و در نهایت رشد اقتصادی ساکنان با بهرهگیری از مهارت های آموخته شده، داشته باشد.
از طرفی با توجه به اینکه قسمتی از فعالیت انجام شده در این فرهنگسرا مربوط به تولید صنایع دستی و تولیدات هنری است، این امکان وجود دارد که با بهره گیری از مغازههای ضلع جنوبی بنا و مجاور خیابان امام، این محصولات را به فروش رساند. با این کار تا حد زیادی میتوان کاربری اصیل بنا - تولید و فروش کلا- را نیز به بنا بازگرداند. باتوجه به مطالبی که عنوان طرح فرهنگسرا برای این بنادر نظرگرفته شد.
مقدمه :
آنچه که جامعه پیشرفته امروز با آن روبروست، ده ها بنایی ست با کاربریهای مهم، در گذشته که امروز به دلیل بی نیازی جامعه از آن کاربری، متروک مانده اند. سرای گلشن نیز پیرو همین ویژگی است. هویت و ویژگیهای معماری این بنا نظیر ورودی بی نظیر و تزئینات زیبا از یک سو و بی توجهی به وضعیت امروز آن است از سویی دیگر نیازمند آن است که ویژگی ها و پتانسیل های معماری بنا شناسایی شود و چالش بی توجهی، آسیب شناسی شده و راهکارهایی برای بوجود آوردن تأثیرات مثبت کالبدی وکاربری کارامد و سازگار با خواستهای امروز جامعه انجام پذیرد.مرمت و بازسازی بناهای قدیمی و بافتهای با ارزش قدیمی امری ضروری ایست.اما مرمت بدون احیا پیمودن راه تا نیمه است.احیا و هویت بخشیدن به اثار باعث رونق و پویایی و در نتیجه زنده و فعال شدن دوباره ارزشهای اقتصادی ،اجتماعی و کالبدی در هسته تاریخی شهرها میشود.
در این مقاله با توجه به قابلیتهلی بنای مورد نظر به بررسی پیشنهادات و التر ناتیوهای گوناگون پرداخته و در نهایت راهکارهایی برای احیای بنا متناسب با ارزش بنا و نیازهای مالکین ارائه شود. به همین منظور مطالعه و شناخت و ارائه ی طرح احیا برای این بنای ارزشمند، می تواند مقدمه ای برای حفاظت و صیانت از این اثر تاریخی و نمونه های مشابه آن فراهم نماید. نتایج و شیوه های حاصل از این پژوهش میتواند در بناهای تاریخی دیگر مورد استفاده قرار گیرد.
روش تحقیق :
روش تحقیق این مقاله،برمبنای اسناد ومدارک تاریخی و هم چنین پیمایش های میدانی از جمله ،مطالعه کتب و منابع مختلف، مقالات و گزارش علمی -تحقیقی، تهیه و بررسی عکس دوره های مختلف ، می باشد.
شناخت شهرستان قزوین :
استان قزوین در حوزه مرکزی ایران بین 48 درجه و 45 دقیقه تا 50 درجه و 51 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و 35 درجه و 24 دقیقه تا 36 درجه و 48 دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا قرار دارد. این استان از شمال به استانهای مازندران و گیلان و از غرب به استانهای زنجان و همدان، از جنوب به استان مرکزی و از شرق به استان تهران محدود می باشد. و 1304 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. وسعت این استان در حدود 16 هزار کیلومتر مربع است که در مقام مقایسه با وسعت کل کشور کمتر از یک درصد آن را شامل می شود. استان قزوین با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، مانند پلی، پایتخت کشور را به مناطق شمالی و غربی و کشورهای قفقاز و اروپا متصل می کند و به دلیل موقعیت مناسب، ضمن توسعه کشاورزی، صنعتی و خدماتی به یکی از قطب های مهم توسعه کشور تبدیل شده است. . سرزمین قزوین که دهستانهای چهارگانه آن را در بر می گیرد به دو ناحیه کوهستانی و دشت تقسیم می شود. سطح جلگه قزوین بطور کلی هموار و شیب آن به جانب جنوب شرقی از 1 تا 3 درصد است که در نزدیکی ارتفاعات 15 می رسد. ( مهندسین مشاور شارمند،.طرح جامع قزوین، ( 4
در آبان ماه 1375، این شهر دارای 64702 خانوار معمولی ساکن با 286084 نفر جمعیت شامل 145602 نفر مرد و 140482 نفر زن بوده است. براساس این ارقام در مقابل هر 100 نفر زن، 104 نفر مرد در این شهر وجود داشته است. .( ورجاوند، پرویز، (78 (تصویر شماره(1
شناخت کاروانسراها :
کاروان @Kar-van کاربان ، په، پا. Karvan کار (سپاه، جنگ)+ وان (پس.)-1 > گروهی سوداگر که با هم مسافرت کنند و دارای زاد و توشه و ستوران باشند.
- 2 قطار شتر و استر و الاغ
کاروانسرای@k.-saray کاروانسرا-1>محلی که کاروان در آن منزل کند،سرای کاروان،کاروانگاه،خان-2محوطه ای شامل حجرات متعدد که بازرگانان در آن ها بکار تجارت بپردازند و در انبارهای آن کالاهای خود را جا دهند. (فرهنگ دهخدا) کاروانسرا واژه ای مرکب از کاروان و سرا به معنی محل اقامت کاروان و کاروانیان بوده است. این واژه به صورت همزمان برای کاروانسراهای بیابانی و کاروانسراهای شهری مورد استفاده قرار می گرفته است. در دوره ی اخیر غالباً به کاروانسراهای شهری سرا گفته می شود و اکنون نیز بسیاری از کاروانسراهای درون بازار را سرا می نامند. سراهای شهری به افراد تعلق داشتند و به طور معمول برای اهداف اقتصادی ساخته میشدند .و از واژه ی رباط وخان وتیمچه برای نامیدن برخی از کاروانسراها استفاده می کردند. (اصفهانی ،1375، (74
انواع کاروانسرا:
کاروانسراها به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم میشوند: کاروانسراهای درون شهری.
کاروانسراهای برون شهری.(همان:(75
کاروانسراهای ایران را میتوان به گروههای زیر تقسیم بندی کرد:
کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر. کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی.
کاروانسراهای کرانههای پست خلیج فارس.(همان:(95
کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران کاروانسراهای حیاط دار به انواع مختلف تقسیم بندی میشوند:
کاروانسراهای مدور. کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار. کاروانسراهای دو ایوانی. کاروانسراها با تالار ستون دار. کاروانسراهای چهار ایوانی .
کاروانسراها با طرح متفرقه.(همان:(99
انواع کاروانسراها از نظر مالکیت: .1 کاروانسراهای شاهی:
هزینه سـاخت این کاروانسراها از موجودی خزانه کشور تامین شده و درآمد حاصله از آن موجب آبادی کشور و فزونی اعتبار خــزانه شاهــی میشد. ظاهراً اتاقهای این کاروانسـراها اجــاره داده میشد. شخــصی که مســـئول کاروانسرا بوده مال الاجاره را دریافت میکرد و اسامی مسافران را در دفتری ثبت میکرد و معــاملات را در دفتر شاهــــی درج میکرد. به این طریق معـــاملات به رسمیت شناخته میشد. این دفتر شاهی وسیله بسیار خوبی برای پادشاه بود که از وضع بازرگانی کشور اطلاع حاصل کند.
.2 کاروانسراهای خصوصی:
این کاروانسراها به بخش خصوصی تعلق داشت و عواید آن نیز به جیب صـاحبان آن میرفت و همواره دارا بودن یک کاروانسرا عواید سرشاری برای صاحبش به ارمغان میآورد. در زمان قاجار تعداد بسیاری از این کاروانسراها ساخته شد.
.3 کاروانسراهای خیریه:
در این کاروانسراها هیچ پولی از مســافران و زائران دریافت نمیشد ولی آنها هنـــگام ترک، فقط انعامی به دربان میدادند. این نوع کاروانســراها علاوه بر اینکه بر زیبایی شـــهرها میافزودند کمک فوقالعادهای هم برای زائران محسوب میشدند. (کیانی وکلایس ه،1362،(89
نگاهی به سیرتاریخی و تحولات به وجود آمده دربنای سرای گلشن :
با استناد به مستندات تاریخی و گفته های صاحبان حجره های سرای گلشن، قدمت این سرا به دوره قاجار بازمی گردد، این بنا در طی این سال ها دچار فراز و نشیب های بسیار بوده تا اینکه پس از انقلاب اسلامی به تدریج خالی از سکنه شده و حدود 20 سال پیش، پس از زلزله ی سختی که در قزوین رخ داد، بسیاری از حجره ها که فرسوده گشته بودند تخریب شدند. پس از صاحبان سرا تصمیم به تعویض و تقویت حجره ها گرفتند. ستون های آجری و درهای چوبی قدیمی را برداشته و به با مصالح جدید بازسازی نمودند. فضای درونی برخی حجره ها نیز تغییراتی را پذیرا شد.
بافت اطراف سرای گلشن هم مانند دیگر مناطق تاریخی کشورمان در سال های اخیر دستخوش تغییرات فراوانی گشته است. این تغییرات شامل نوسازی،خیابان کشی، ساخت و سازهای جدید در بافت پیرامون، احداث آپارتمان ها و مجتمع های مسکونی در اطراف بافت مذکور شامل تخریب و نوسازی قطعات و پلاک های همجوار با بنا، برهم زدن کیفت بصری و... می باشد. در ادامه موقعیت سرای گلشن در سالهای مختلف بررسی خواهد شد.
سرای گلشن دارای مساحتی در حدود 1410 مترمربع، در دو طبقه ساخته شده است، طبقه زیرزمین و همکف. جهت بنا شرقی- غربی است و ورود به بنا از طریق ورودی نسبتاً بزرگی که در جبهه شرقی سرا قرار دارد، میسر می باشد. ورودی اصلی دارای دالان نسبتاً عمیقی است و پوشش سقف آن طاق گهواره ای به همراه تزیینات آجرکاری است. این ورودی به طبقه همکف راه دارد و برای ورود به میانسرا - که از سطح خیابان دو متر و چهل سانتی متر پایین تر است- باید از هشت پله سنگی عبور کنیم. در درون میانسرا حوض بیضی شکلی قرار دارد که هم اکنون تخریب گشته و بر روی آن علف های هرز قرار گرفته است. در اطراف میانسرا حجره ها قرار دارند، حجره های پایینی که در گذشته انبار کالای تجار بوده اند، حدود 30 سانتی متر پایین تر از سطح میانسرا بوده و با دو یا سه پله به درون آن راه می یابیم. حجره های بالا نیز همانند پایین در گرداگرد میانسرا قرار گرفته و هر یک ورودی های نسبتا بزرگی به سمت میانسرا دارند. از ویژگی های این سرا این است که تمامی حجره ها در یک طبقه از طریق فضای باریک واسطی به یکدیگر راه داشته اند. پوشش سقف حجره های طبقه پایین به صورت طاق گهواره ای و در بعضی حجره ها به صورت طاق کجاوه بوده و پوشش سقف حجره های بالا مسطح است. در مقابل حجره های بالا که در گذشته دفتر کار تجار بوده ایوانی با عرضی حدود دو و نیم قرار دارد که در سرتاسر بنا دور زده و فضاها را به هم مرتبط می کند. پوشش سقف این قسمت مسطح بوده و به شیوه سنتی اجرا گشته بود ولی پس از زلزله با مصالح نامناسب ساخته شده است.
همانطور که گفته شد ورودی فرعی دیگری در مقابل ورودی اصلی بنا و در جبهه غربی آن قرار دارد که این ورودی هم به طبقه همکف راه داشته و پس از دور زدن ایوان از طریق پلکان مقابل ورودی اصلی به درون میانسرا راه می یابیم. البته در چند سال اخیر پلکان فلزی ناموزونی در قسمت غربی بنا، برای ورود آسان تر به درون میانسرا، کار گذاشته اند. در هر دو طبقه نیز سرویس های بهداشتی وجود دارد.
تمامی حجره ها به صورت چند مالکیتی است و به خانواده های میرمیران، گیلانی، میری، فلسفی و . . . تعلق دارند. متاسفانه بسیاری از حجره های این سرا خالی شده است و تنها پنج حجره - چهار حجره در طبقه همکف و یک حجره در زیرزمین- دارای کاربری نسبتا فعال می باشند.
در بالای حجره های همکف، در قسمت شمالی و شرقی، فضاهای دیگری نیز وجود دارد که از درون میانسرا این بخش ها به صورت سه طبقه دیده می شود. ولی این فضاها، مغازه های بر خیابان امام خمینی هستند و ورودی آن ها نیز از همان خیابان است و هیچ ارتباط فضایی با سرای گلشن ندراند. (تصویر شماره.(.2.3
طرح احیاء( اعطای عملکرد جدید به بنا):
احیا، در ضمانت ماندگاری بنا در طول زمان را فراهم می آورد. در عمل احیاء متجانس با نیازهای امروزی جوامع بشری و همگن با کالبد قدیمی بنا، کاربرد تازه ای پیشبینی می گردد . ضمانت ماندگاری بناهای قدیمی و تاریخی درگرو اعطای عملکرد به آنان است. درراستای این اقدام کارهای زیر ضروری است:
- تأمین خدمات مورد نیاز
-تأمین سیستم های گرمایش وسرمای
-تأمین سیستم های روشنایی
-تأمین سیستم های مخابراتی
-تأمین سیستم های آتش نشانی و ایمنی
-وغیره
تمامی این اقدامات می بایست متجانس و هماهنگ با کالبد قدیمی بنا صورت گیرد .
اقدامات لازم برای احیاء:
-برآورد نیازهای مصرف کنندگان آتی بنا
-ارائه طرح عملکرد متجانس با عملکرد گذشته بنا
-دادن تغییرات کالبدی مناسب با عملکرد جدید
-پیش بینی تأسیسات الکتریکی و مکانیکی متجانس با عملکرد جدید
-پیش بینی نیازهای خدماتی بنا در بافت اطراف آن .
وحل وفصل مسائل حقوقی ناشی از عملکرد جدید.
انتخاب استراتژی احیا با هدف حفظ ارزش ها :
-اجتماعی (هویت بخشی و استفاده از سوژه به منظور اعتلای روحیه باور داشتن خود در جامعه وغیره(
-فرهنگی (هنری ، معماری ، باستان شناسی و ... با هدف حفظ مواریث گذشتگان)
-مذهبی واعتقادی
-اقتصادی (برای استفاده از سرمایه ها ، دسترسی ها و... جلوگیری از اتلاف سرمایه ملی)
چند جانبه (ترکیبی از ارزش های فوق
مبانی و پیش خواسته های فکری مورد نظر در طرح احیای سرای وزیر:
-بازیابی کلیت مفهوم کاربردی و کالبدی
-احترام دوسویه به مفاهیم تاریخی ـ معماری از یک طرف و خواستهها و ظرفیت وضع موجود بافت تاریخی و شهروندان ومالکان بنا از سوی دیگر
