بخشی از مقاله
چکیده
امروزه خسارات وارد بر دانش آموزان و خسارات ناشی از عمل دانش آموزان چنان حجم عظیمی را به خود اختصاص داده که در برخی از کشور ها ،قسمتی از حقوق مسئولیت مدنی تحت عنوان » حوادث آموزشی« به طور ویژه به طرق جبران این خسارات می پردازد که عمده این خسارات نیز ناشی از تقصیر آموزگاران می باشد.در فقه امامیه قرنها پیش به مسئولیت شخصی معلم اشاره شده است. امروزه یکی از مسئولیت های خاص، مسئولیت ناشی از عمل غیر است که یکی از اقسام آن ،مسئولیت آموزگار ناشی از عمل دانش آموز می باشد. بر خلاف حقوق ایران ،در قانون مدنی فرانسه به مسئولیت مدنی آموزگار ناشی از عمل دانش آموز نیز اشاره شده وتحولات زیادی نیزدر حقوق فرانسه به وقوع پیوسته است. مسئولیت مدنی آموزگار بسیار وسیع بوده و در این جا فقط به مسئولیت وی در خصوص خساراتی که دانش آموز بر دیگری وارد می آورد بسنده می شود که در این مقاله به شیوه تطبیقی مورد مطالعه قرار می گیرد.
طرح مساله
طبق بند 6 ماده 1384 ق.م.ف آموزگاران در مدت زمانی که دانش آموزانشان تحت نظارت و کنترل آنها می باشند،مسئول افعال زیان بار دانش آموزان می باشند. - - Fabre-Magnan. 2007/310 این مسئولیت شبیه به مسئولیت صنعتگر در ماده 1384 می باشد ،ولی از آن متمایز است - Bertolaso.2009 /12 - مسئولیت آموزگار به عنوان یک شهروند دارای بعد وسیعی است که هم در حقوق ایران و هم در حقوق فرانسه تابع قواعد عام مسئولیت است. اما آنچه در ماده 1384 به عنوان مسئولیت ویژه آموزگارمطرح شده مسئولیت وی در موردی است که از فعل دانش آموز به دیگری خسارتی وارد گردد . مسئولیت مزبوربر مبنای ظاهر ماده 1384 ق.م.ف می تواند دارای دو چهره باشد.
از یک طرف باتوجه به قسمتی از ماده 1384 که مقرر می دارد آموزگار در مدتی که دانش آموز تحت مراقبت وی می باشد، مسئول عمل اوست ، نشان از این دارد که این مسئولیت نمونه ای از مسئولیت ناشی از عمل غیر می باشد. از سوی دیگر با توجه به قسمتی دیگر از ماده 1384 که مقرر می دارد تقصیر معلم باید بر طبق قواعد عمومی به اثبات برسد نشان از آن دارد که این مسئولیت می تواند مسئولیت ناشی از عمل شخصی آموزگار به حساب آید.
- Jeannot-Pagès. 1999/3به همین دلیل به نظر برخی درج چنین مسئولیتی در قسمت مسئولیت ناشی از عمل غیر به شدت مورد انتقاد است. - - Jourdain. 2007/112 نکته دیگر این که بحث از مسئولیت مدنی آموزگار بر دو رکن کلی استوار است: یکی این که معلم وظیفه آموزش را بر عهده دارد و دیگر این که وی وظیفه مراقبت و مواظبت از دانش آموز را نیز بر عهده دارد و تکیه بر همین دو امر است که به مسئولیت مدنی آموزگار چهره ای متمایز از دیگر اشخاص می دهد. - Jeannot-Pagès. . - 1999/9در حقوق ایران می توان از مقررات کلی احکام مسئولیت مدنی مزبور را استنباط نمود. - کاتوزیان.ج557/1386 . 1 و صفایی.رحیمی. - 294/1389در فقه نیز مقررات مربوط به مسئولیت شخصی معلم در مورد معلم شنا مطرح شده - طوسی . - 173/1387و به نظر برخی از فقها در این موارد معلم به دلیل اتلاف ،ضامن می باشد.
- ابن البراج. 219/1411و حلی - محقق - .ج.4 - 237/1408مانند موردی که معلمی طفلی را بزند و طفل فوت کند - ابن البراج.ج494/ 1406 .2 - به نظر برخی در این موارد معلم در حفاظت از طفل مرتکب تعدی و تفریط شده است - ابن ادریس. - 399/1410 به زعم فقها خصوصیتی در معلم شنا نیست و هر معلمی می تواند همین احکام در مورد وی جاری باشد - نجفی .ج - 106/ 1404 .43 همچنانکه در فقه نیز این عقیده وجود دارد که مسئولیت آموزگار منوط به صغیر بودن نیست - مدنی کاشانی. - 97/1408که این احکام در مورد مسئولیت شخصی آموزگار است. اما در مورد مسئولیت آموزگار در خصوص فعل زیان بار دانش آموز که موضوع این نوشتار است مطلب صریحی وجود نداشته و در فقه فقط از عمومات می توان حکم این مساله را به دست آورد.
نکته دیگر این که در ماده 7 فقط به مسئولیت سرپرست مجنون و صغیر اشاره شده و شرط اعمال ماده 7 صغیر یا مجنون بودن فرد است. در حالی که مسئولیت آموزگار ناشی از عمل دانش آموز منوط به حجر دانش آموز نبوده و آموزگار می تواند مسئول اعمال دانش آموز بالغ و عاقل نیز باشد. نکته دیگراین که اهمیت مطالعه مسئولیت مدنی آموزگار به حدی است که برخی از آن به عنوان » حوادث آموزشی [1]« یاد کرده اند.
- - Malaurie.Aynes.Stoffel-Munk. 2007./79البته این حوادث دامنه بسیار وسیعی دارد. در این قلمرو ،خسارت وارد به سبب فعل دانش آموز مطرح می شود. خواه این خسارت به اشخاص ثالث وارد شود یا به دیگر دانش آموزان. همچنین خسارات وارد به دانش آموزان در این حوزه قابل طرح است. خواه این خسارت به وسیله دیگر دانش آموزان به دانش آموزی وارد شود یا به وسیله اشخاص ثالث خسارتی بر دانش آموزی وارد شده باشد.
- .Carbonnier. 1998/411 - مطالعه این حجم عظیم از مسئولیت ها از حوصله این نوشتار خارج است. بنابرین بحث فقط محدود به موردی است که از فعل دانش آموز خسارتی به دیگری وارد شده و معلم در نگهداری و مراقبت ار دانش آموز کوتاهی نموده باشد. به همین دلیل مطالعه سیستم های حقوقی حاکی از این است که نوعی تمایل عمومی وجود دارد تا مسئولیت مدنی آموزشی به طور خاص مطالعه گرددViney. Jourdain. 1998/1017 - .[2] -
از سوی دیگر مطالعه حقوق کشور های مختلف دلالت بر این دارد که در سیستم های حقوقی فرض تقصیر به ندرت وجود داشته و همه مایل به بار نمودن بار اثبات تقصیر بر دوش زیان دیده بوده و از سوی دیگر دولت ها در مقابل زیان دیده خود را مسئول اعمال آموزگاران می دانند. - - Viney. Jourdain. 1998/1017 حال با فقدان مقرراتی در این خصوص در حقوق ایران به نظر می رسد طرح آن نه تنها از منظر غنی سازی حقوق مسئولیت مدنی ایران ضروری است بلکه طرح آن می تواند تمهیدی باشدتا در آینده قانونگذاران به این مساله نیز توجه داشته باشند.
بخش اول: مسئولیت آموزگار در فقه
گفتار اول: مبنای مسئولیت آموزگار در فقه
در خصوص مبنای مسئولیت شخصی معلم برخی به نظریه تقصیر گرایش دارند. - جبعی العاملی.ج - 363/1413 .15 برخی هم معتقدند که معلم شنا، مطلقا مسئولیت دارد. از میان ایشان برخی مسئولیت را مطلق دانسته و بدون ذکر دلیل معلم را ضامن دانسته اند[3] - مکی عاملی.1414ج - 465/ .4 خواه ، مرتکب تقصیر شده باشد و خواه، خطا، نکرده باشد.چنانچه عده ای تصریح کرده اند که تفاوتی در تفریط یا عدم آن نبوده و و صراحتا آن را ضمان مطلق دانسته اند و مسئولیت معلم را شبیه مسئولیت صانع دانسته اند که صانع نیز ضمانی مطلق دارد اگر چه تلاش نموده باشد. - جبعی العاملی. .1410ج. - 149/ .10
عده ای نیز اطلاق این مسئولیت را مانند ضمان طبیب دانسته اند که فقط با کسب برائت می توان از آن رهایی جست - نجفی .ج. - 107/ 1404 .43عده ای نیز این اطلاق را اینگونه توجیه کرده اند که خود غرق، گویای تقصیر است.عده ای نیز اصل را بر برائت نهاده اند و گفته اند که اگر آموزش، مشروع باشد، ضمانی در کار نیست. - نجفی .ج - 106/ 1404 .43برخی نیز معیار را در قابلیت استناد خلاصه نموده و معتقدند برای ضمان معلم خسارت باید به فعل معلم مستند باشد. - موسوی خویی. - 103 / .1410
گفتار دوم: مسئولیت ناشی از عمل دانش آموز
-1 عدم وجود مقرره خاص در فقه
در فقه نسبت به مسئولیتی که معلم در خصوص خسارات ناشی از عمل دانش آموز پیدا می کند نصی وجود ندارد.
-2 قواعد استنباط مسئولیت درفقه
.در مواردی که حکم مساله ای به صراحت بیان نشده باشد مانند مسئولیت معلم نسبت به فعل دانش آموز، فقه ابزارهایی را در اختیار فقها نهاده که به کمک آنها می توان حکم قضیه را پیدا کرد. در متون فقهی مسئولیت یا مبتنی بر ضمان ید است یا اتلاف یا تسبیب. با عدم صدق مسئولیت ناشی از ید ضمانی در این موارد مساله تابع اتلاف است یا تسبیب.حال در مواردی که مباشرت به تنهایی وجود داشته باشد مباشر ضامن است.اگر هم با واسطه شخصی به دیگری خسارت وارد آورد از باب تسبیب ضامن است.
اما اگر دو شخص یکی از باب اتلاف و دیگری از باب تسبیب، سبب خسارت دیگری گردند چند حالت قابل تصور است: گاه سبب بر مباشر غالب می شود که در این مورد سبب ضامن است. مانند موردی که مباشر صغیر باشد.گاهی نیز سبب مغلوب مباشرت است که مباشر ضامن است. اما با تساوی آنها ، قاعده اصلی، تقدم مسئولیت مباشر بر سبب است - طباطبایی. .1418 ج - 420 /16 مگر در موردی که سبب اقوی باشد. در موردی که دانش آموزی سبب خسارت به دیگری گردد بحث ید ضمانی آموزگار منتفی است.بنابرین در این موارد دانش آموزی مباشرتا سبب خسارت دیگری شده و کوتاهی معلم در مواظبت و مراقبت از وی نوعی سببب است.
زیرا همانگونه که فقها ضمان معلم شنا را در ورود ضرر به کودک - ضرر ناشی از غرق شدن - نوعی تسبیب به دلیل کوتاهی و تقصیر در مواظبت و مراقبت از وی می دانند - [4] عمیدی. 1416ج - 753 / .3 و به عبارتی همانگونه که این کوتاهی سبب می شود که طفل به خود ضرر وارد آورد، به همان نحو این کوتاهی می تواند سببی باشد تا دانش آموز به دیگری خسارت وارد آورد. در این موارد دانش آموز مباشر و معلم سبب است که طبق قاعده مباشر ضامن است مگر سبب اقوی باشد. حال اگر به برخی از متون فقهی مراجعه شود در باب سبب اقوی از مباشر یکی از مواردی که فقها سبب را اقوی دانسته اند موردی است که مباشر تحت اختیار و کنترل دیگری است مانند کودک که به قول برخی دلیل آن این است که کودک می تواند تحت اختیار و استیلای دیگری باشد به خلاف شخص کبیر.
