بخشی از مقاله
مدیریت بحران در حوزه ترافیک و حمل ونقل
چکیده
مقاله حاضر بعنوان مدیریت بحران در حوزه ترافیک و حمل و نقل به چگونگی مدیریت ترافیک در هنگام وقـوع زلزلـه و بـه مشکـلات ناشی از تخریب ساختمان ها و معابر شهري و برون شهري و انسداد راهها در آن شرایط پرداختـه شـد. همچنیـن در ایـن نو شته بـه وظا ئف مدیریت بحران در قالب تلاشهاي همچون جلوگیري از وقوع بحران ، کسب آمادگی براي مواجهه با بحران هاي ترافیکـی ، تهیـه طرحهـاي ترافیکی و منابع لازم براي ایجاد تسهیلات ترافیکی توجه و نویسنده به یکی از مسائل بیار مهـم در ب حران هـاي ناشـی از و قوع زلز له، یع نی رفتارهاي انسانی افراد درگیر در زلزله که این افراد شامل رانندگان ، مردم عادي ، نیروهاي انتظامی که براي کنترل ترافیک در معابر ح ضور دارند و نیروهاي امدادي که براي انجام مأموریت از شبکه معابر استفاده می کنند پرداخته و در ادامه بـه راه هاي مواجهـه بـا بحـران هـاي ترافیکی در هنگام زلزله به موضوعاتی همچون آموزش و اطلاع رسانی ، تخلیه و بازگشایی مسیر و رفتار رانندگان در استفاده از شـبکه بعد از زلزله اشاره و در پایان پیشنهاداتی در جهت مدیریت بحران ترافیکی در هنگام بلایاي طبیعی ارائه گردید.
کلید واژه ها :کنترل انتظامی ، ترافیک ، نظم ترافیکی ، مدیریت بحران
مقدمه
بسیاری از صاحبنظران قرن حاضر را قرن بحـران هـا مـی نامنـد زیــرا مشکــلات زیســت محیطـی ، حـوادث صـنعتی ، معضلات اجتماعی و آشوب های سیاسی ، ویژگیهای پایدار حیات جمعی بشر در این قرن را تشکیل می دهد .
در کنار موارد اشاره شده بلایای طبیعی و ناکار آمدی دولت ها در ارائه خدمات لازم به مردم و یا مقابلــه بـا اینگونــه حوادث طبیعی موجب گردید تا شهروندان در معرض این آسیب ها در غالب اعتراضات جمعــی و در نهایـت زمینــه سـاز بحران های بزرگ گردند .
در بسیاری از بحران ها اعم از سیاسی و طبیعی اولین تأثیرات آن در حوزه ترافیک و حمل و نقل اتفاق می افتد و در چنین شرایطی عدم مدیریت و کنترل صحیح در این بخش نه تنها زندگی عادی شهروندان دچار اختلال مــی گـردد بلکــه شدت بحران ها را نیز دو چندان خواهد کرد .
با توجه به اینکه اکثر نقاط کشور ایران برابر سوابق موجود زلزله های بسیاری را تجربـه نمـوده اســت کـه ویژگیهــای
اصلی آنها تعداد کشته های زیاد و تخریب ساختمانهای بسیار می باشد بــرای نمونـه در زلزلـه هــای دو د هه گذشــته ایران ، شاهد آسیب ها و خرابی شریان های ترافیکی و حمل و نقـل کشـور نــیز بــودیم و از سـویی رشـد سـریع شــهرها و گسترش خدمات شهری و شهرکهای اقماری ... انتظار می رود که شاهد خسارات بسیار بیشتری به شریان های حیـاتی در زلزله های آتی باشیم و لذا با وجود چنین شرایطی ارتقاﺀ دانش مدیریتی در حوزه کنترل بحران و ضرورت تهیه سناریوی برای مقابله با بحران ها امری اجتناب ناپذیر است.
آشنایی با مدیریت بحران
هرگونه تغییرات ناگهانی ناشی از حوادث غیرمترقبه، که با عث اختلال در شرایط عادی جامعه شده ونیاز به انجــام اقدامات ضروری را ایجاد کند، بحران تلقی می شود. به عبارت دیگر، هرگاه رخدادی ناگهانی وپیش بینی نشده با شدتی بیش از حد معمول باعث به هم خوردن وضع عادی مردم شود، شرایط بحرانی شکل گرفته است.
از جمله بحران های طبیعی در حوزه ترافیک و حمل و نقل می توان به زلزله اشاره نمود.
بحران باعث عدم انطباق بین نیازها ومنابع می گردد. به این معنی که در شرایط عادی، توازن بین نیازهای جامعه از یکطرف وتوانمندی ها ومنابع موجود از طرف دیگر برقراراست. با بروز شرایط بحرانـی بـه دلیـل شـرایط خاصــی کـه بـر جامعه تحمیل می شود، دیگر شاهد توازن بین نیازها ومنابع نخواهیم بود. در این هنگام بدلیل آسیب دیدگی زیرسـاختها ، توانمندی ها به شدت کاهش می یابد که معمولاﹰ با روانه کردن کمک به منـاطق بحـران زده ،سـعی در جــبران ایــن آفـت منابع می گردد. از سوی دیگر، با وجود اینکه تعداد نیازها در شرایط بحرانی بسیار محدود مــی شـود ، ولـی مــیزان تقاضــا برای همین تعداد اندک نیازها آنچنان افزایش می یابد که بار بسیار زیادی را به جامعه تحمیل می نماید.
بنابراین مجموعه اقداماتی که قبل، حین وپس از وقوع بحران بایستی انجام گیرد تــا جامعـه ضــمن حفــظ آمادگــی کامل در جهت کاهش اثرات بلایا(خسارات مالی وتلفات جانی) ســوق داده شــود ودر کوتـاهترین زمــان ممکــن پـس از وقوع بحران به حالت عادی برگردد، همان مدیریت بحران است.
دیدگاه سنتی مدیریت بحران
بحران ها از نظر وسعت تاثیر وشدت به محلی یا اسـتانی، ملـی وفراملــی تقسیـم مــی شــوند. در دیـدکلان بــه امــر مدیریت بحران متوجه می شویم که معمولاﹰ مراحل زمان بحرانی را به سه مرحله قبل، حین وپس از حادثه تقسیم بندی می کنند.
به صورت سنتی در کشور ما همواره تصور براین بوده است که مدیریت بــر بحـران فقــط مختــص پـس از وقــوع بحران است وهیچ نیازی به آمادگی برای مقابله برای مدیریت بر بحران نیست وتمام تصمیمات به صورت همزمان گرفتــه می شود . یعنی تمام مدیرانی که تا زمان وقوع حادثه کوچکترین آموزشی در زمینه همکاری به هنگام بحران ندیــده انـد، با وقوع حادثه، در ستاد بحران تشکیل شده، حاضر می شوند. این روشی بوده است که تاکنون در کشور مــا جـاری بــوده که نتایج عملکرد براساس چنین روشی را می توانیم از بحرانهای قبلی وعملکردهای گذشته شاهد باشیم .
در صورتی که تمام برنامه های اجرایی مدیران برای مواقــع بحرانـی، مـی بایسـت از قبــل طراحـی وتمـرین شــده
باشند، همانگونه که تمام نکات ایمنی وحفاظتی باید قبل از وقوع حادثه انجام پذیرد. آنچه که برای بعد از حادثه می ماند عملکرد صحیح براساس برنامه ریزی های از قبل تهیه شده واستفاده بجــا، به موقـع وصــحیح از مـواد وملزومـات آماده شده برای شرایط بحرانی است .
سازمانهاي مسئول در مدیریت بحران
بمنظور حفاظت از جان ومال مردم ،تاسیسات، منابع مختلف وثروتهای ملی در برابـر حـوادث، ق بل از پــیروزی انقلاب اسلامی سازمان دفاع غیرنظامی با مدیریت وزارت کشور فعال بوده وپس از چند سال فعالیت این سازمان براساس مصوبه مجلس در سال ١٣٥٤، بمنظور ایجاد آمادگی بیـن اقشـار مختلـف مـردم ودولــت، سـازمان آمـادگی ملــی وبسیـج غیرنظامی زیرنظر نخست وزیری تشکیل می شد.با پیروزی انقلاب اسلامی در سـال ٥٧ مسئولیـت امدادرسـانی و وظائــف سازمانهای مورداشاره، برعهده ستادی تحت عنوان ستاد حوادث غیرمترقبه وزیرنظر ریاست جمهوری قرارگرفت. در سال ۰۷۳۱با توجه به ابعاد وسیع فعالیتهای وزارت کشور این امر به این وزارتخانه محول گردیـد وبـه همیــن منظـور در وزارت کشور دفتری تحت عنوان دفتر مطالعات وهماهنگی امورایمنی وبازسازی شکل گرفت ودر اسـتانداریها نــیز با همیــن نـام دفتری تشکیل شد. فعالیت های این ستاد عموماﹰ برنامه ریزی،مطالعات ، نظارت وهمــاهنگی بیــن دسـتگاههای اجرایـی در امور مربوط به حوادث غیرمترقبه وبحران های طبیعی است .
وقوع حوادث مختلف در سالهای اخیر این احساس نیاز مدیریتی را در بین مقامات دولتی وجامعه بیش از پیش برانگیخت وتجربیات تلخ این حوادث باعث شد تا همه دستگاههای امدادی وخدماتی دولــتی وخصوصــی بـه تناسـب نـوع خدمات وفعالیتی که دارند در مواقع بحران دخالت کنند.
در حال حاضر مدیریت بحران به صورت ستادی زیر نظر وزارت کشور و واحدهای تابعه استانی آنها یعنی اسـتانداری هــا وفرمانداری ها، با هدف هماهنگی ونظارت بر دستگاههای اجرایی در امور مرتبط با حوادث غیرمترقبه در مواقع بحـران ، اداره می شود .
وظائف مدیریت بحران
بحران به وضعیتی اطلاق می شود که با تهدید شدید ، عدم قطعیت و احساس فور یت همـراه اسـت. و بـا توجــه بـه پیامدهای امنیتی و اجتماعی ، وظائف مدیریت بحران در قالب تلاشهای زیر مطرح می گردد .
❖ جلوگیری از وقوع بحران
❖ کسب آمادگی برای مواجهه با بحران های ترافیکی
❖ پاسخ مؤثر دادن به بحران واقعی
❖ تهیه طرحهای ترافیکی و منابع لازم برای ایجاد تسهیلات ترافیکی
باید توجه داشت که وظائف مدیریت بحران ارتباط تنگاتنگی با مراحل شکل گیری و توسعه بحران داشته وتأکیــد بیشتــر سیستم مدیریت بحران ، پیشگیری از وقوع بحران و در صورت وقــوع ، جلوگــیری از اوج گـیری آن مـی باشـد. وظائـف مدیریت بحران را می توان در مراحل سه گانه قبل ، حین و بعد از بحران به قرار زیر دسته بندی نمود :
سیستم مدیریت بحران بتواند شرایط آینده را به خوبی درک نمـوده و بـرای مشکــلات آینـده برنامـه ر یزی
نماید. هر چند پیش بینی در مدیریت بحرانها را از بنیادی ترین مراحل در تدبیر بحرانهای سیاسـی ‐ اجتمـاعی دانستـه انـد ولی معمایی به نام "پیش بینی پذیری امور" بخصوص در حوزه مسائل اجتماعی بر خلاف پدیده ای علوم تجربی این گونه نشان می دهد که نمی توان همواره در خصوص وقوع بحرانها انتظار داشت که بتوان آنـان را از قبـل پیـش بیــنی نمــوده و براساس آن آگاهیهای لازم را بدست آورد همانگونه که در کارگاه امنیتی مرکز رهبری استراتژیک در ﮊوئن ســال ٢٠٠٢ به این ویژگی بحران اشاره شده و تأکید گردیده است که در آینده نمی توان بحرانها را از قبل پیش بینی نمود .
البته معمای پیش بینی پذیری امور ، به این معنا نمی باشد که در خصوص پیش بینی وقوع بحرانها تلاشی صــورت نگرفتــه و یا اساساﹰ احتمال شناخت عوامل موجد بحرانها قابل تحلیل و شناخت نباشند .
مدیریت بحران باید موارد و نکات زیر مورد توجه قرار دهد :
١. تعیین هر یک از منابع سازمانی با تخصص مشخص .
٢. مدیریت واحد و کلی بحران نباید در امور مدیریت داخلی سازمان های تعیین شده دخالت کند.
٣. مدیریت واحد و کلی بحران بایستی وظائف و اولویت ها را برای سازمان ها مشخص و به آنها ابلاغ نماید .
۴. مدیریت کلی بحران نباید نحوه انجام وظائف تخصصی و داخلی را به سازمان های زیر مجموعه دیکته کند .
بررسی رفتارهاي انسانی استفاده کنندگان از ترافیک
در تحلیل سناریوی زلزله ، ما با پارامترهای نامعین متفاوتی روبرو هستیم. یکی از مهمترین ایــن پارامترهـا، رفتارهـای انسانی است، در واقع تحلیل شبکه که شامل برآورد عرضه وتقاضا وسپس بهره گیری از عرضه پاسخگویی به تقاضا مـی باشد. در تمام مراحل خود نیاز به شناخت رفتارهای انسانی دارد.
از مسائل مهم نگرانی مردم در هنگام زلزله، اطلاع از وضعیت اعضاﺀ خانواده آنها است. در طول روز تعداد زیادی از بچه ها بعنوان دانش آموز در مدارس یا در مهدکودک ها هستند. مطمئناﹰ اطلاع از وضعیت این کودکان ونوجوانان وکمک به آنها مشکلات ترافیکی زیادی را ایجاد می کند. در شهری مانند تهران ٢١% سفرها تحصیلی و٤٦% کاری است .
ما در جهت تحلیل شبکه حمل ونقل و ارزیابی آن با چند گروه از افراد روبرو خواهیم بود و اولین آنها رانندگانی کــه در هنگام بروز زلزله در سطح شبکه راهها در حال رانندگی هستند و ماشینهای آنها به نوعی می توانـد سـبب انسـداد مسیرهــا گردد.
دومین گروه مردمی هستند که بعد از بروز زلزله ، از شبکه با وسیله خود یا بــدون آن بــرای اطـلاع از وضـعیت خــانواده ، تخلیه آنها و یا کمک رسانی به سایر مردم استفاده می کنند.
سومین گروه نیروهای امنیتی هستند که باید بر ترافیک شبکه بعد از زلزله اعمال کنترل نموده وبازکردن مسیر و اختصاص آن به نیروهای امدادی ، در جهت امدادرسانی کمک نمایند .
چهارمین گروه نیروهای امدادی هستند که برای انجام ماموریت خود از شبکه استفاده می کنند.
پنجمین گروه نیروهای مدیریت بحران در مسئله امدادرسانی می باشند .
عوامل مؤثر در وضعیت و رفتار رانندگان
چهار پارامتر در نحوه رفتار رانندگان اهمیت زیادی دارد که عبارتند از شدت زلزله (میزان آسیبها) زمان وقوع زلزله ،
سطح فرهنگ وپایبندی به مقررات و میزان اعمال مقررات.
زلزله هرچقدر شدیدتر باشد میزان آسیبها بیشتر وگسترده تــر مـی شــود و در نتیجـه وضــعیت بحرانـی تــری در پیـش خواهد بود. هراس بیشتری در رانندگان ایجاد گردیده و رفتار غیر منطقی بیشتری را شاهد خـواهیم بـود . انسـداد مسیرهـا
گسترده تر ورانندگان تعجیل بیشتری برای اطلاع از وضعیت خانواده وکمک رسانی به آنها دارند .
زمان وقوع زلزله نیز در رفتار رانندگان دارای اهمیت است. بروز زلزله در شب نسبت به روز دیرتر احساس می گردد
اما در شدتهای بالا، وقوع زلزله در شب هنگام هراس بیشتری را ایجاد خواهد کرد. در طول شـب اعمــال مقــررات
(شرایط مشابه از نظر حجم ترافیکی ) سخت تر خواهد بود وبی نظمی بیشتری مشاهده می شود .
مهمترین عامل در بغرنج شدن قضیه واهمیت یافتن مساله وسایل نقلیه، بروز زلزله در ساعاتی است که شبکه در زمان
