مقاله معماری سکونتگاه موقت پس از سانحه

بخشی از مقاله

معماری سکونتگاه موقت پس از سانحه

چکیده

طراحی، برنامه ریزی و تامین حداقل استانداردها برای سکونتگاه های موقت، ازحقوق و احتیاجات اولیه و اساسی کسانی است که در معرض سوانح و یا درگیری ها قرار می گیرند. باید دانست که مردم پس از سانحه " بی خانمان" می شوند و نه فقط "بی ساختمان" این به آن معنی است که خانوار، در اثر وقوع یک سانحه، هستی و اندوخته مادی و معنوی سالیان خود را به یکباره نابود شده می یابد بنابراین، سرپناه، به عنوان فضایی برای ایجاد آرامش، امنیت، اطمینان خاطر و بازتوانی روانی و روحی فرد آسیب دیده باید مورد توجه جدی قرار گیرد.در این راستا، موضوع سوگونتگاه موقت در یک مفهوم همه جانبه، نه فقط به عنوان یک محصول کالبدی، بلکه بصورت فرایند و درحد

 (میانه اسکان اضطراری تا اسکان دائم در وجوه گوناگون مورد کنکاش قرار می گیرد. (سرتیپی پور، 1390 عوارض نامطلوب آوارگی ناشی از سوانح غیر متقربه، جستجو ی شیوه های سریع و مناسب اسکان در شرایط اضظرار و موقت را به یکی از

مهمترین مراحل بازسازی مبدل نموده است هرچند اسکان موقت دوره ای کوتاه از مدت زمان بازسازی تا استقرار دائم و اسکان اضطرار دوره ای به مراتب کوتاهتر از آن را شامل می شود اما غفلت از کیفیت زندگی سانحه دیدگان در این دو مرحله می تواند عواقب نا مطلوب و گاه جبران ناپذیری بر آسیب دیدگان داشته باشد. (فلاحی، (1386

واژههای کلیدی: سکونتگاه موقت، سانحه، بازسازی، مصالح بومی، برنامه ریزی

1

مقدمه

بی خانمانی و چگونگی اسکان موقت آسیب دیدگان، از جمله معظلات برنامه ریزی در مدیریت بحران است که دولتمردان ومجریان متعاقب بسیاری از سوانح طبیعی (زلزله، سیل، آتش سوزی و...) و حوادث انسان ساخت (جنگ، دلگیری های قومی،قبیله ای و...)، با آن مواجه می شوند. از دست دادن خانه و کاشانه به دلیل وقوع سوانح همواره در طی تاریخ به مثابه یک شکل اجتماعی و سیاسی به گونه های مختلف خود را نمایان ساخته و بار اصلی آن بر دوش مردم عادی بوده است، به گونه ای که غالبا انسان ها بدلیل ترس، ناامنی و احتمال مرگ با ترک اجباری زیستگاه ویران شده ی خود، راهی دیگر مناطق می شوند و یا در صورت احساس امنیت، در کنار همان خرابه های مسکن خود سوکنی می گزینند . راهکارهای موجود در ساخت سکونتگاه های موقت بی خانمان، متعاقب سوانح اخیر در ایران نشان دهنده ی آگاهی اندک مجریان و برنامه ریزان از پیامد های گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی سوانح است که سبب شده وجود سکونتگاه های مزبور پس از اتمام دوران باز سازی به موضلاتی در مناطق سانحه دیده مبدل شوند. بنابراین با توجه به اهمیت این موضوع یک سکونتگاه موقت با قابلبت انعطاف پذیری و نصب سریع را می توان طراحی کرد.

با توجه به مطالب گفته شده در بالا ما به این نتیجه رسیدیم که سکونتگاه موقت حتی الامکان باید سریع الاجرا باشد تا در کوتاه ترین زمان نصب شود و قابل جداسازی باشد تا بعد از دوران استفاده به راحتی جدا شده ، مصالحی در این سازه استفاده شده که به راحتی در کشور تولید میشود و دوستدار محیط زیست هم میباشد و این سازه این قابلیت را داراست که قبل از وقوع حادثه در حجم بالا تولید شود و در محلی انبار شوند تا در مواقع احتیاج مورد استفاده قرار گیرند.

این پژوهش در پی آن است، تا ضمن معرفی سکونتگاه موقت و اهمیت و ضرورت آن به معرفی نمونه های مناسب در این مقوله و برنامه ریزی در شرایط بحرانی بپردازد. اما به رغم تمام ابتکارات و طرح های ارائه شده در مقوله اسکان پس از سانحه، پیشرفت انجام شده در فناوری های این بخش در مقایسه با دیگر موضوعات بازسازی پس از سانحه اندک بوده است. بنظر می رسد فضاهای اسکان موقتی که قابلیت حمل ونقل و استقرار سریع داشته و بتواند در شرایط مختلف مورد استفاده قرار گیرد و در روند عادی شدن زندگی سانحه دیدگان تاثیر مثبت بگذارد هنوز در مراحل ابتدایی راه خود قرار دارد. در این میان موادی که قابلیت سازه ای مناسب؛ سهولت تولید، راحتی نصب و جزییات اجرایی ساده داشته باشند و با محیط زیست، هماهنگ و قابل بازیافت و جداسازی باشند در اولویت قرار می گیرد.(فلاحی،(1386

تاریخچه سکونتگاه موقت

بسیاری از طراحان و معماران مشهور در دهه های اخیر ، اقدام به ارائه گونه های مختلف سرپناه و مدل هایی نموده اند که از آن جمله می توان به کارهای لوکوربوزیه، آلتو، رودلف، فولر و کوروکاوا اشاره کرد .

این افراد کوشیده اند که با در نظر گرفتن پیچیدگی های طراحی یک واحد مسکونی مطلوب اضطراری یا موقت، یا یکنواخت نمودن آن به تولید انبوه و صنعتی بپردازند و تعدادی را در کشور های سانحه دیده مورد آزمایش قرار دهند . اما در اکثر موارد این تلاش ها را واقعیت سانحه و آسیب دیدگان خنثی ساخته است.

2

بسیاری از این ایده های ارائه شده تنها تا حد ساخت نمونه اولیه پیش رفته وحتی در مواقعی که محصولات به تولید صنعتی و انبوه رسیده اند، استفاده بی خانمان ها از آنها به کرات به ناکامی های غیر منتظره منجر شده است. (آیسان ، ( 1382

تجارب موجود حاکی از آن است که آن دسته از تولیداتی که از سوی بی خانمان ها مورد استفاده قرار گرفته به گونه ای حیرت آور دچار تغییرات یا اشافه و کم کردن فضاها شده که در نتیجه واحد های مزبور را آسیب پذیر نموده است.

شکل :1 اسکان موقت کار طراحان ایتالیایی

شکل: 2 از نخستین طرح های اسکان موقت ارائه شده پس از جنگ دوم جهانی

این عکس مربوط به معمار معروف آلوار آلتو می باشد. طرح های مزبور ویژه گروه های چهارتایی است که پس از انتقال در محل ساخته می شوند این طرح ها دوباره در محل مونتاژ شده وبه چهار واحد مجزا قابل تبدیل اند. منبع حرارت مرکزی در

3

وسط واحدهای چهار گانه قرار می گیرد. واحد های مزبور مانند چادر قابلیت انتقال دوباره را به محل دیگر نیز دارند. (بقائی فر،(1388

همانگونه که ذکر شد، با وجود پیشرفت های فراوان در ارتباط با موضوع های امداد و نجات در دهه های گذشته، مقوله های اسکان اضطراری و موقت پیشرفت چندانی نداشته اند، بنظر می رسد مشکل در این حقیقت نهفته که گرچه خانه سازی یکی از پیچیده ترین و دشوارترین موضوع های توسعه است، در عین حال هر فردی درباره اش اظهار نظر می کند و خود را صاحب رای می داند، بدین سان ارزیابی صحیح عینی و ذهنی از آن صورت نمی گیرد. (شمالی ، (1392

عملکرد سکونتگاه موقت

دیویس عقیده دارد که راه حل های کارشناسان بیگانه برای جامعه های آسیب دیده در باب سرپناه می بایست هر چه بیشتر به سمت استفاده ی بهتر از تخصص های بومی و مصالح غیر وارداتی سوق داده شود وهرگونه طراحی اسکان موقت ضمن داشتن مقاومت کافی باید هماهنگی لازم را با شرایط فرهنگی و اقتصادی جامعه دارا باشد.

آیسان دیویس((1385، در بخشی دستور العمل های اصولی تاکید می نماید که پیش از اعلام نیاز به سرپناه از منابع خارجی، باید شناخت کافی از نیروها و امکانات داخلی و مصالح و تخصص های بومی انجام گیرد. این امر برای احیای اقتصادی منطقه امری حیاتی است.

به طور کلی، نیاز روانی و روحی بشر به داشتن سرپناه، به ویژه پس از سانحه امری بدیهی است. در حقیقت پس از وقوع یک زلزله، همگان به دنبال تامین سرپناه هستند و افراد بسیار کمی حاضرند زمان کافی برای مطالعه و برنامه ریزی طراحی سرپناه اختصاص می دهند. بنابراین صورت مسئله مشخص است. بیخانمان پس از سانحه نیاز فوری به سرپناهی دارند که دارای ویژگی های زیر باشد:

. به آسانی قابل انتقال باشد.

. ساکنان را در برابر شرایط جوی محفوظ دارد.

. خانوار به تنهایی قادر به برپایی آن باشد.

. کیفیت مصالح مناسب و اقتصادی باشد.

. مصالح مصرفی قابلیت باز یافت داشته باشد.

. گران نباشد.

. محدوده ی خصوصی و آرامش برای ساکنان آن فراهم آورد.

4

. فعالیت ها و عملکرد های گوناگون اجتماعی و فیزیکی خانوار را جوابگو باشد.

. امکان توسعه و استفاده در آینده (اسکان دائم) را داشته باشد.

. از اموال باقی مانده خانواده محافظت نماید.

. مقاوم باشد. (عدل پور و همکاران ، (1386

ضرورت ایجاد سکونتگاه موقت

سال هاست که موضوع »سرپناه موقت پس از سانحه« مورد بحث سازمان ها و ارگان هایی دست اندکار بوده است. اداره هماهنگی امداد سوانح سازمان ملل متحد در سال 1982 اعلام می نماید: می توان با اطمینان اظهار داشت در طی دهه های گذشته، ارائه ی کمک های اضطراری در ارتباط با امور پزشکی، تغذیه و امداد پس از سانجه پیشرفت چشمگیری داشته است. اما یک بخش مهم همچنان بهبود ناچیزی داشته و آن اسکان موقت یا بطور خلاصه سرپناه پس از سانحه است. (بحرینی ، (1379

یک بار دیگر باید اذعان داشت که طرح یک سرپناه مناسب که منطبق با نیازهای گسترده ی مدیریت پس از بحران و مردم آسیب دیده باشد هنوز ارائه نگردیده است افزون بر این، نبود ارگان های مجرب در زمینه ی تولید سرپناه بسیار محسوس است. بنابراین آنچه مورد نیاز است، تدوین راهبردی همه جانبه یا به کارگیری استانداردهای مطلوب می باشد که با استفاده از روش های ویژه طراحی سکونتگاه های موقت در کوتاه ترین زمان ممکن آماده بهره برداری شوند. (فلاحی ، (1386

مرکز مطالعات سکونتگاه موقت بی خانمان در دانشگاه کمبریج، ضمن اذعان به پیچیدگی موضوع اسکان موقت، با توجه به نوع سانحه و اهمیت توجه به فرهنگ و سنن مردم آسیب دیده در طراحی و برپایی آن آورده است:

در سال های اخیر، برنامه ریزی نامطلوب در احداث سکونتگاه های موقت اثرات منفی بسیاری به دنبال داشته است که بدترین نمونه آن در آفریقای غربی، منجر به فاجعه ای بزرگ در کشور و حتی در منطقه گردید. در مقابل،طراحی مناسب سرپناه موقت نه تنها اثرات مثبتی در جامعه ی آسیب دیده دارد، بلکه موجبات تقویت ساختار های حفاظتی کالبدی و بهبود وضعیت معیشتی آنان را فراهم می نماید. ( عدل پور و همکاران ، (1386

گونه شناسی اسکان موقت

پس از جنگ دوم جهانی، ایده ها و طرح های بسیاری در زمینه ی سرپناه های موقت از جانب گروه های امداد، سازمان های غیر دولتی و معماران مشهور ارائه شده است. این گونه طرح ها بسیار متنوع بودخ و از نظر شکلی از یک چادر ساده تا اتاقک های پیش ساخته ی صنعتی و کلبه های چوبی و فلزی و فرم های پوسته ای و بادی و سازه های باز شونده را شامل می شوند. همچنین استفاده از مصالح بومی و فناوری های محلی نیز ازجمله موارد مهم در اسکان موقت می باشد. (خاکی ، (1388

5

با مروری بر پیشینه تحول گونه های فوق در طی دهه های اخیر، اسکان موقت، به عنوان حد فاصله ای بین اسکان اضطراری و اسکان دائم، همواره کانون مباحثات و مناظره های فراوانی بوده است. در حالی که در برخی از سوانح به دلایل گوناگون سیاسی، اجتماعی و اقلیمی نیاز مبرم به اسکان موقت وجود دارد. به دنبال تعداد دیگری از سوانح، فاصله مزبور حذف و یا رویکردهای دیگری از جمله امکان اتصال کالبدی اسکان اضطراری به دائم بررسی شده است. از سوی دیگر، ادبیات بلا یا تاکید بر عدم استفاده از اسکان موقت به عنوان اولین راه حل نموده است. به بیان دیگر، اسکان موقت به دلیل احتمال دائمی شدن غالبا می بایست آخرین راه حل محسوب گردد. برای نمونه، متعاقب زلزله 1988 ارمنستان، مردم در کانتینرهایی به عنوان اسکان موقت سکنی داده شدند . بخشی اعظم خانوارها تا 6 سال پس از زلزله هنوز در همان کانتینرها ساکن بودند و وضعیت نابسامانی داشتند. (گرگانی، (1390

شایان ذکر است شرایط آب و هوایی و اجتماعی پس از سانحه، ضرورت تامین نوع اسکان موقت را به گونه ی مرحله ای جداگانه تعیین می نماید. برای مثال، پس از زلزله 1377 که در زمستان و در منطقه ای پوشیده از برف در اردبیل رخ داد، نیاز به تامین سریع اسکان موقت گرم جهت مردم آسیب دیده یک ضرورت حتمی بود.

نمونه هایی از اسکان موقت

-1 اتاقک از جنس تخته سه لایی با نصب آسان در مدت یک ساعت

از این نوع اتاقک بیشتر در مناطقی که مصالح چوب به وفور یافت می شود استفاده می گردد. نمونهی اخیر آن در مورد سانحه زدگان گردباد کاترینا در ایالات متحده آمریکا به کار گرفته شد.

شکل : 3 اتاقک های چوبی موقت در حال نصب برای طوفان زدگان کاترینا در 2005

-2 اتاقک نیمه دائمی، گاهی مجهز به وسیلهی گرمایی

اتاقک هایی با فوم تزریقی در محل ساخته می شوند. روش کار به این ترتیب است که پس از انتقال قالب ها و مواد و مصالح مربوط به محل سانحه دیده اتاقک توسط کارگران متخصص در محل آماده و در اختیار افراد قرار می گیرد.

6

شکل : 4 اتاقک ها با تزریق فوم در محل اجرا و پس از چند ساعت آماده می شوند

-3 کلبهی کروی شکل از جنس پلی اورتان

شرکت بایر آلمان پس از زلزله های ترکیه و نیکاراگوئه از این نوع اسکان استفاده نمود. با استفاده از مواد و مصالح اولیه به همراه دستگاه های قالب ساز، پس از ارسال به منطقه، به صورت »درجا«، اتاقک تولید می شود. یکی از روش های معروف ساخت »کلبهی کروی شکل« با فوم تزریقی است. مواد اولیهی پلی اورتان با مواد دیگر ضدآب مخلوط و قالب گیری می شوند. اتاقک پس ازخارج شدن از قالب و برش بدنه، برای ایجاد حفرهی در و پنجره آماده است.

شکل : 5 نمونه ای از سکونتگاه موقت ، کلبه کروی شکل

-4 کانتینر چند منظوره (sistema TRM)

7

تفاوت این سیستم با مورد قبلی امکانات داخلی ویژه است. به عنوان مثال کانتینرهای مزبور دارای امکانات توالت، حمام، آب گرم و تهویهی مطبوع است و خوابگاه های مناسبی به شمار می آیند. نمونه هایی از این سیستم پس از طوفان کاترینا مورد استفاده قرار گرفت .

شکل : 6 تریلرهای موقتی برای آسیب دیدگاه طوفان کاترینا

-1 اتاقک پیش ساخته

اتاقک های پیش ساخته از متداول ترین نوع اسکان موقت است. واحدها از پانل های ساندویجی ساخته می شوند و به محل انتقال می یابند .

شکل : 7 اتاقک های پیش ساخته با دیوارهی دو لایهی ورق و پلی اورتان

-2 کانتینر چندمنظوره

کانتینرها از دیگر انواع اتاقک های پیش ساخته است. واحدهای مزبور مصارف متنوعی دارند که می توانند به عنوان دفتر کار، کلاس درس و محل کسب و کار موقت به کار گرفته شوند.