بخشی از مقاله
بررسی دخالت در مسکن روستایی پس از جابجایی و تجمیع روستایی ناشی از وقوع سانحه، مطالعه موردی: روستای قپان سفلی، سیل 84 استان گلستان
چکیده
بارش بارانهای شدید در مرداد ماه سال 1384 در قسمت هایی از شمال شـرق اسـتان گلسـتان سـبب بروز سیل و در نتیجه خسارات مالی و جانی زیـادی در ایـن محـدوده شـد. پـس از سـانحه رخ داده در راستای بازسازی روستاهای آسیبدیده تصمیم بر جابجـایی و ادغـام 10 روسـتای سـیل زده در سـایت پیشکمر شد . علاوه بر این موضوع، در طرح مسکن با توجه به محدودیت های سایت تغییراتی رخ داد که اثرات آن بر زندگی مردم باعث فراهم آمدن زمینه بازگشت بـه روسـتای قـدیم علیـرغم احتمـال وقـوع سیلهای آینده شده است. هدف از این پژوهش بررسی اثرات این موضوع بر ابعاد مختلف زندگی مـردم و چگونگی تغییر نحوه زندگی روستاییان ناشی از این تجمیع و جابجایی است.
اطلاعات مورد نیاز پژوهش از منابع کتابخانه ای و اسنادی و سپس مشاهده میدانی و مصاحبه عمیق بـا روستاییان جمع آوری شده است. مسکن در روستای قدیم قپان سفلی و نیز در محدوده روستا در سایت پیشکمر از پنج بعد مهم کالبدی، اقتصادی و معیشتی، امکانات رفاهی و آسایشی، اجتماعی و فرهنگی و نیز زیست محیطی بررسی شده و با مقایسه این دو، تغییرات صورت گرفته و نتایج ناشی از این تغییـرات بر زندگی مردم بدست آمده است.
بررسیها نشان داد که جابجایی و ادغام و نیز تغییرات صـورت گرفتـه در بخـش مسـکن ناشـی از ایـن موضوع، اثرات منفی جدی بر اقتصاد و معیشت ساکنین، نحوه زندگی خانوادگی و روابط اجتماعی آنـان داشته است که در مقایسه با فراهم کردن امکانات رفاهی و خدماتی و نیز تأمین ایمنی در مقابل سـوانح چشمگیرتر بوده و ادامه زندگی در سایت جدید را برای روستاییان دشوار نموده است.
واژگان کلیدی: مسکن روستایی، بازسازی پس از سانحه، سیل، جابجایی و تجمیع، استان گلستان
مقدمه
غالباً مدیران و دستاندرکاران امور اجرایی مناطق روستایی، ساختوساز در روستاخصوصاً خانه روستایی را امری پیشپاافتاده میانگارند و اظهار میدارند که آیا اگر فقط یک سرپناه مستحکم از مصالح مقاوم برای ایشان بسازیم، پاسخگوی نیاز مسکن روستایی نخواهیم بود (زرگر، (19-18 :1378؟ اما خانه روستایی برای ساکنانشبسیار فراتر از صرفاً یک سرپناه ساده است و نمیتوان به راحتی در آن دخل و تصرف کرد. به همین دلیل، هر اقدام سطحی در فرآیند طراحی و ساخت، از سرگیری زندگی مردم را با موانع جدی مواجه می کند و اغلب موجب نارضایتی آنها میشود (میری و شاکریزاد، .(1390 بررسی تجربیات در امر بازسازی مسکن روستایی نشانگر آن است که در برخی مـوارد خانـه هـا پـس از بازسازی پاسخگوی همه نیازهای استفاده کنندگان نبوده و برخی بـا ایجـاد تغییراتـی سـعی در انطبـاق مسکن با نیازهای خویش داشته اند. در مواردی نیز روستاییان خانهها را ترک کرده و خانه ای متناسب با نیازهای خود ساخته اند. این موضوع وقتی شدت می یابد کـه بازسـازی مسـکن بـا جابجـایی سـکونتگاه روستایی و تجمیع چند روستا در یک سایت همراه شود.
در این مقاله تلاش بر آن است تا با بررسی دخالت در مسکن روسـتایی پـس از جابجـایی و تجمیـع در نمونه موردی روستای قپان سفلی پس از سیل 1384 استان گلستان، چگونگی تـأثیر ایـن دخالـتبـر ابعاد مختلف مسکن روستایی مورد بررسی قرار گیرد.
روستای قپان سفلی در شرق استان گلستان و در 35 کیلومتری شهرستان کلاله واقع شده اسـت. ایـن روستا در منطقه ای کوهپایهای با آب وهوای معتدل ومرطوب واقع شده که شیب عمومی آن از شـرق بـه سمت غرب است. طبق آمار سال 1383 جمعیت روستا 790 نفر در قالب 123 خانوار بوده است (طـرح هادی قپان سفلی، .(1383 اهالی روستا ترکمن و از طایفه گوکلان هستند (سـعدی، .(1390 رودخانـه گرگانرود یکی از رودخانه های پرآب استان گلستان از میان این روستا عبور می کند. ریزش باران شـدید در مورخه های 1384/5/9 و 1384/5/18 درحوزه مذکور منجر به بروز سیلاب و خسارات جانی و مـالی شد (گزارش سیل حوزه های آبخیز شرق گلستان). در اثر این سیل روستای قپانسـفلی دچـار خسـارت شدیدی شده، 20 نفر جان باخته و 159 خانواده دچار آسیب شـدند (دهیـار سـایت پیشـکمر، .(1391 پس از سیل مقرر گردید 10 روستای سیلزده با 1350 خانوار به مناطق امن کـوچ داده شـوند. سـایت پیشکمر، سایت انتخابی جهت جابجایی و تجمیع بود (منتظریون، .(1390
روش تحقیق
مقاله حاضر به روش توصیفی-تحلیلی انجام شـده کـه منـابع لازم آن بـه روش مطالعـه کتابخانـهای و اسنادی، مشاهدات میدانی نگارنده و گروه پژوهشی بازسازی پس از سانحه، انجام مصاحبه های عمیق با ساکنین روستای مورد مطالعه و مباحثات صورتگرفته در گروه فراهم شده وپـس از تحلیـل دادههـای جمعآوری شده و با مقایسه صورت گرفته بین یافتهها، نتایج پژوهش حاصل شده است.
یافتهها
عوامل مؤثر بر معماری سکونتگاههای روستایی سه گروه کلی است: .1 عوامل فیزیکـی شـامل سـایت، شرایط آب و هوایی و مصالح در دسترس . 2 ویژگیهای اجتماعی- فرهنگی در چهار گروه کلی: ساختار و اندازه خانواده، امنیت، عرصهها و مذهب .3 عوامل اقتصادی (تقوایی و همکاران، .(1388 همچنـین در تحقیق مسکن روستایی جهت تحلیل ویژگیهای مسـکن روسـتایی بـ ه سـفارش بنیـاد مسـکن کـه در دانشگاه شهید بهشتی صورت گرفته، مسکن روستایی در چهار بعد ارزیـابی شـده اسـت: .1 کالبـدی .2 امکانــات آسایشــی و رفــاهی .3 فعالیــتهــای معیشــتی در مســکن و جایگــاه اقتصــادی آن .4 بعــد زیست محیطی (سرتیپی پور، .(1388 بنابراین در ادامه مسکن در روستای قپان سفلی و سایت پیشـکمر در پنج بعد کالبدی، اقتصادی، امکانات رفاهی، اجتماعی-فرهنگی و زیستمحیطی بررسی شده است.
مسکن در روستای قپان سفلی
Uبعد کالبدی: U مسکن در روستا در طول زمان اینگونه تغییر کرده است: -1 دیوار باربر خشـتی بـا سـقف تیرپوش، یک طبقه -2 دیوار باربر آجری با سقف تیرپوش و شیروانی، یک طبقه -3 دیوار باربر آجری و سقف طاق ضربی و شیروانی، که بخشی از ساختمان روی پیلوت قرار گرفتـه اسـت. اکثریـت خانـههـای موجود در روستا در گروه دوم قرار گرفته اند. همه خانه های از سطح زمین ارتفاع گرفتـه و دارای ایـوانی در جبهه اصلی هستند. زندگی ساکنین روستا زیربنای اندکی جهت فضای بسته می طلبد و حیاط هـای وسیع بدون حصار و ایوان، نقش کانون خانه را دارند که علت آن نه تنها شرایط آبوهـوایی بلکـه تـأثیر زندگی کوچ نشینی آنها در گذشته است . تمامی خانههای روستا دارای یک اتاق پذیرایی که ورود بـه آن از ایوان میسر بوده و با در و پنجرههای بزرگ شاخص شده، یک اتاق نشیمن و یک اتاق خواب هستند. به طور کلی خانههای روستا فاقد ایمنی لازم در برابر سوانحی از قبیل سیل و زلزله هستند.
شکل :1 مراحل مختلف شکلگیری مسکن در روستا از چپ به راست
Uبعد اقتصادی و معیشتی:U با توجه به اشتغال حـدود % 60 از سـاکنین در بخـش کشـاورزی و دامـداری (طرح هادی روستای قپان سفلی، (1383 فضاهایی در عرصـه خانـههـا بـه صـورت سرپوشـیده جهـت نگهداری دام در نظر گرفته شده، اما با توجه به آبوهوای مناسب در اکثر اوقات سال و امکان نگهـداری دام در فضای باز، این فضا زیربنای کمی دارد. همچنـین بخشـی از فضـای بـاز در عرصـه بـه ایـن امـ ر اختصاص یافته و بخش هایی نیز جهت نگهداری ابزار و ماشینآلات کشاورزی و یا انبار محصولات درنظر گرفته شده است. میزان فضای اختصاص یافته به معیشت در هرخانه با توجه به تعـداد دامهـا و اراضـی
زراعی متفاوت است. قابل توجه است که در اکثر خانهها عرصه زیستی و معیشـتی بـه صـورت ذهنـی و بدون عوامل فیزیکی تفکیک شدهاند.
Uبعد اجتماعی-فرهنگی:U بافت روستا به صورتکاملاً ارگانیـک در جـوار رودخانـه در طـول زمـان شـکل گرفته و به علت وجود زمین های کشاورزیکـاملاً پراکنـده اسـت. قرارگیـری چنـد عیـانکـه بـا هـم خویشاوندند در یک عرصه از ویژگی های روستاست و بنابراین عرصه فضایی برای نگهداری دام، فضـایی واسط جهت فعالیتهای جمعی و نیز محل عبورومرور است و در اکثر موارد مسیری تعریف نشده است. از آن جا که همه اهالی روستا از یک طایفه و همه با هم خویشاوند هستند و نیز بـا توجـه بـه مشـارکت فعال زنان در تولید و فعالیت های خارج از منزل، که منجر به عدم تفاوت لباس آنهـا در داخـل و خـارج خانه شده، لزوم ممانعت از دید به درون خانه و استفاده از موانع فیزیکی بدین منظور کاهش مییابد. خانواده گسترده و ساکن شدن فرزندان در خانه پدری پس از ازدواج از دیگر ویژگیهای روستا است.
شکل :2 نقشه بافت روستای قپان سفلی (مأخذ: بنیاد مسکن استان گلستان)
Uبعد امکانات رفاهی و آسایشی:U خانههااکثراً فاقد حمام بوده ولی در خانه های جدیـد حمـام وجـود دارد. توالت در همه خانه ها با فاصله از فضای زیستی قرار گرفته است. در خانههای قدیمی فعالیتهای مربوط به آشپزخانه در حیاط و یا در بخش کوچکی در فضای داخلی صورت می گرفته، اما در خانههای جدیـد آشپزخانه فضایی مستقل است. منبع تأمین آب روستا چشمههای موجود در بخش جنـوب ی اسـتبـرق. روستا از شبکه سراسری تأمین شده، اما روستا از امکانات تلفن و گاز شهری محروم است . دفع فاضـلاب توسط چاه جذبی صورت گرفته و زبالهها به صورت غیربهداشتی در کنار رودخانه و معابر دفع میشود. Uبعد زیست محیطی:U با توجه به ساخت وساز محدود و استفاده از مصالح بومی در سـاخت خانـه و مصـالح دست دوم در ساخت فضاهای دامی، ساخت وساز مسکن حداقل آسیب را به محیطزیست وارد میکند. کرسی چینی و ارتفاع گرفتن از سطح زمین به علت رطوبت، دیوارهای حجیم بنایی با استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی کم، ایوان های طویل، پراکندگی بافت در چنین اقلیم مرطوبی و اسـتفاده از بـامهـای شیبدار به دلیل وجود بارندگی زیاد از ویژگیهای همساز با اقلیم مسکن در روستا است.
