بخشی از مقاله
مفاهیم، دیدگاهها و مبانی نظري هویت و هویت شهري و تاثیرات آن بر ارتقاي حس مکان
چکیده
بحث هویت در شهرها یکی از مسائل شهرهاي امروزي است .کم توجهی به ابعاد و عوامل هویت بخش در شهرها ، باعث ایجاد محیط هایی مصنوع و تهی از هویت انسانی می گردد .از نتایج این امر، پایین بودن احساس تعلق مکانی، همبستگی و مشارکت اجتمـاعی، کاهش انگیزه ساکنان براي ادامه سکونت و تأثیر در عدم تحقق اهداف جمعیتی است. امروزه هویت شهري، هـم چـون حلقـه اي گـم شده است و شهرها نه بر پایه هویت اصیل خود، بلکه بر پایه تقلیدهاي بدون اندیشه از مظاهر غربی و الگوهاي مـدرن بـدون توجـه بـه الگوهاي بومی در حال شکل گیري و گسترش اند. از طرف دیگر در دنیا کلانشهرهایی وجود دارد که داراي شاخصه ها و مفـاهیم درون شهري هستند که هویت شهر را تعریف می کنند. بسیاري از کشورهاي دنیا براي حفظ و ایجاد این مفاهیم، تلاش زیـادي انجـام داده اند تا با ایجاد فضاهایی متناسب و باهویت، جایگاه خود را بیابند که امروزه موضوع بازشناسی هویت و احیاي آن به ضرورت مهمی در سیاستگذاریهاي شهري و تعیین ساختار فرهنگی در شهرها تبدیل شده است .هویت شهر به عنوان شاخص ترین نمود فضایی هویت جامعه، عهده دار تبیین ارزشها، هنجارها و روابط انسانی در ساخت فضایی شهري است. این مقاله درصدد است تا با تشریح مفـاهیم، دیدگاهها و مبانی نظري هویت و هویت شهري ، تاثیرات آن بر ارتقاي حس مکان و تعلق مکانی مورد بررسی قرار گیرد.
کلمات کلیدي: هویت، ،هویت شهري،حس مکان
.1 مقدمه
مبحث هویت نه در حوزه جمادات و نه در حوزه نباتات، بلکه در حیطه علوم انسانی و اجتماعی است و به سبب نیازي است که انسـان در نمایاندن و شناخت خویش دارد.[21] مروري برمفاهیم مرتب با هویت، نشان می دهد که توجه به هویت ، هم جنبه معنوي و غیر مادي و هم جنبه مادي و کالبدي دارد . جنبه هاي مختلف هویت نمی تواند منفک ومنتزع و مستقل از یکدیگر مطرح شـود و هـر کدام از آنها بر دیگري تاثیري دارند.[4]از این روي هویت فرآیند است نه چیز یافت شدنی .هویت به رد پایی تشبیه مـی شـود کـه تمدن در طول حرکتش در تاریخ ازخود به جاي می گذارد. این رد پا همان فرهنگ، یا هویت آن تمدن است .[18]همچنین هویـت شهري مفهومی است پیچیده و چندبعدي که در حال حاضر از سوي اهل نظر و اهل عمل، به منظور بیـان خواسـته هـا و آرزوهـاي مطلوب براي یک شهر خوب و ایده آل به کار گرفته می شود .متأسفانه علی رغم اینکه از این مفهوم براي این منظور یا مقاصد دیگر استفادة فراوان می شود کمتر درخصوص آن اندیشیده شده است .تجربه نیز نشان داده که اگر واژه اي بارها و بارها از سوي افـراد و گروها، به خصوص از سوي سیاست گذاران و روزنامه نگاران و اهل قلم به کار برده شود، جامعیت نظري و عملی خود را از دست می دهد. بسیاري از متفکرین و اندیشمندان صاحب قلم نیز درحوزه هاي شهرسازي و جامعه شناسی بـاچنین تردیـدي از ایـن مفهـوم استفاده می کنند.البته این امر از ویژگی هاي واژة ((هویت)) است که صد البته زمانی که در کنار واژگان دیگري می نشیند و
1
ترکیبات جدیدي ، مثل هویت اجتماعی ، هویت ملی ، هویت شهري، هویت جهانی ، هویت محلی و ... .به وجود می آید به ابعـاد تاریک و مبهم آن اضافه می گردد .این امر تا اندازه زیادي باعث شده بسیاري گمان می کنند که واژه هویت از کفایت تحلیلی لازم برخوردار نیست و بهتر است از واژگان دیگري به جاي آن استفاده شود. از آنجایی که مفهوم هویت پیچیده و همچنین هویت شـهري با چالش هاي نظري فراوانی روبروست، جستار در باب اصول هویت و هویت شهري و تاثیرات آن بر ارتقاي حس مکان در این مقالـه مورد توجه قرار گرفته است.
.2 مبانی نظري
-1-2 هویت -1-1-2معنی و مفهوم هویت
به مجموعه اي از صفات که باعث تشخیص فرد یا شیئی از افراد یا اشیاء دیگر گفته میشود . هویت شهر همان هویت انسان در زندگی اجتماعی است، بطوریکه او خود را با آن شناسایی میکند و به دیگري میشناساند. هویت را در حوزه معناشناسی میتوان اینگونه تعریف کرد:»در حوزه شهرسازي و معماري، هویت را می توان در بازشناسی عناصر معماري و شهرسازي و ماندگارسازي بناهاو فضاهاي باقی مانده از گذشته، باززنده سازي و بازآفرینی عناصر گوناگون با توجه به ازهاينی درحال تحولِ انسان دانست.[9]
واژة هویت ریشه در زبان لاتین دارد و از Identitas که از Idem یعنی » مشابه و یکسان« ریشه می گیرد. این واژه در یک معنا به ویژگی یکتایی و فردیت، یعنی تفاوت هاي اساسی که یک شخص را از همه کسان دیگر به واسطه هویت »خودش« متمایز میکند، اشاره دارد و در معناي دیگر به ویژگی همسانی که در آن اشخاص میتوانند بهم پیوسته باشند و یا از طریق گروه یا مقولات براساس صور مشترك برجسته اي، نظیر ویژگیهاي قومی و … به دیگران بپیوندند، دلالت دارد (بایرون، 1997،در فکوهی، ٦٣-٦٤ :١٣٨٠.(a
لینچ معناي هویت را چنین بیان می کند: هویت محل به ساده ترین جمله یعنی(( معنی یک محل)). هویت یعنی اینکه یک شخص بتواند مکانی را از سایر مکان ها بشناسد . به طوري که آن محل شخصیتی مستقل و بی نظیر یا حداقل مخصوص به خود را دارا باشد. معنی و هویت هر محل علاوه بر شکل و کیفیت فضایی، به فرهنگ، منش، موقعیت و تجربه مشاهده گر نیز بستگی دارد. به همین دلیل معنی یک مکان خاص براي مشاهده گران مختلف با یکدیگر تفاوت دارد.[15]
معنی دیگر هویت محل عبارت است از ( چیستی یک محل ) . هر فرد یک تصویر ذهنی از هر عینیت در ذهن خود دارد که در صورتی که فرد بجز پاره اي از اختلافات جزئی چشم پوشیدنی، بتواند آن تصورات را با عینیت انطباق دهد، آن پدیده داراي هویت است ولی هنگامی که نتواند از اختلاف میان عینیت و تصویر ذهنی چشم پوشی کند، تشخیص هویت با مشکل مواجه شده است.در بعد اجتماعی، هویت بیانگر اشتراك در باورها، ارزش ها، هنجارها و منافعی است که فرد را با دیگران پیوند می دهد. بدین سبب می خواند و در برابر آن « ما » هویت به قلمرویی از حیات اجتماعی اطلاق می شود که فرد خود را متعلق به آن می داند، خود را احساس تعهد و تکلیف می کند؛ مانند ما تهرانی ها، ما مشهدي ها، ما ایرانی ها و نظایر آن .[15]
اما در رابطه با مفهوم((خود)) این پرسش بوجود می آید که اگر هویت ، نوعی تعریف((خود)) و بازنمایی خویشتن است و یا اینکه اگر هویت((آگاهی)) از ((خود))است. این آگاهی ناظر بر کدام یک از تقسیم بندي هاي((خود)) میشود؟ با استفاده از نظریه مید ، هویت باکدامیک از ((من))ها (من فاعلی و من مفعولی) متناظر است؟ با این پرسش اولین تقسیم بندي از هویت ایجاد میشود. در این جا متناسب با تقسیم بندي انتزاعی من فاعلی و من مفعولی می توانیم بگوییم که به طور کلی دو دسته از هویت وجود دارد:هویت فاعلی که به هویت فردي و شخصی تعبیر می شود و هویت مفعولی که هویت اجتماعی و جمعی نامیده می شود.
2
نمودار شماره( :(1 رابطه میان خود وهویت
-2-1-2مفهوم هویت و هویت مکان
هویت، نظام هاي نمادین از گنجینه هایی شناختی از یک اجتماع است که به دست نسل هاي پیشین استوار گردد و امروز را در دسترس فردي از آن اجتماع قرار دهد. هویت را الگوهاي رفتاري منحصر به فردي نیز می دانند که سرچشمه معنا و تجربه و خاطره براي مردم است و بر این اساس براي مردمی که از زمینه فرهنگی دیگري هستند، بیگانه می نماید[19] .هویت مکان به ویژگی هاي قابل تشخیص مکان بیرونی اشاره دارد که این ویژگی ها سبب شاخص شدن مکان وافزایش خوانایی آن می شود.هویت مکان یاد آور اتفاقات و گذشته مکان است و پیوند عمیقی بین حال و گذشته مکان برقرار می کند.[8]
معانی و تعلقات از نشانه هاي مکان هستند که به طور قابل تفکیکی در فهم ما از مکان هاي مختلف به هم پیوند خورده اند و کمبود آنها سبب سستی و ضعف هویت مکان می شود .از طرف دیگر تشخیص نمادها و نشانه هاي موجود در مکان،خاطرات جمعی،هویت مکان و گذشته آن را تقویت می کندو در نتیجه اگاهی افراد نسبت به مکان را افزایش می دهد و فرد می تواند پیوند روانی عمیقی با مکان برقرار کند.سیماي فیزیکی،فعالیت ها ومعانی مواد خام هویت مکان اند .[1]
مکان ها نقشی حیاتی در توسعه و حفظ هویت گروهی مردم دارند. از این رو نقش قابل ملاحظه اي در حفظ و ارتقاء هویت جمعی ایفا می کنندو ادراك مکان به عنوان فرآیندي تجربی،حس تعلق به مکان را در مردم تشویق و حس آرامش و آسایش را ایجاد می کند و میزان وابستگی به مکان را افزایش می دهد.[8]
اگردر شناخت هویت مکان،مفهوم جامع هویت مورد استفاده قرار گیرد،وجود دامنه وسیعی از خصائص و ویژگی هاي عینی و ذهنی استنباطی مکان،راه به جایی نخواهد برد، بنابراین ضرورت خواهد داشت:
الف)هدف،مقیاس و چارچوب موضوعی تشخیص هویت مکان از مجموعه خصایص آن تفکیک شده باشد. ب)قواعد و سنجه هایی،ناظر بر تشخیص موضوع هویتی مکان باشند.[6]
-2-2حس مکان
کریستیان نوربرگ شولتس، حس مکان را پدیده اي کلی با ارزش هاي ساختاري، فضایی و جوي می داند که انسان از طریق ادراك جهت یابی و شناسایی به آن نایل می گردد.حس مکان در طول زمان یک حقیقت زنده باقی مانده است .[3]
حس مکانزمانی، بیشتر آشکار می شود که به دلایلی ریتم هاي معمول زندگی به هم بخورد، مثلاً هنگامی که مکان به دلیل وقوع جنگ یا سوانح طبیعی تغییر یابد، مفهوم حس مکان، ماهیت مکان را مشخص می کند و در مکان هایی یافت می شود که داراي کاراکتري مشخص و متمایز هستند.[3]
هر مکانی داراي یک حس مکان است. واژه حس مکان دو جنبه دارد:یکی جامعه و دیگري روانشناسی . اولی به حس مکان شخص یا حس جامعه اي شخص در یک واحد اجتماعی بزرگتر مربوط می شود و دومی به حس تعلق به یک منطقه و یا یک فرهنگ منطقه اي ارتباط پیدا می کند . در طراحی شهري اولی به تصورات ذهنی از شکل شهر و معانی که القا می کند یعنی به ارزش هاي وابسته به آن ها مربوط می شود و دومی به سلامت اکولوژیکی و فرهنگی محل ارتباط دارد .[17]
3
