مقاله رفتار شهروندی سازمانی : دیدگاهها و نظریات

بخشی از مقاله

١- مقدمه

رفتار شهروندي سازمانی بوسیله ارگان و همکارانش در سال 1983 به کار گرفته شد ولی قبل از او افرادي هم همچون کتز1 و کاهن2 با تمایز قایل شدن بین عملکرد نقش و رفتارهاي نو اورانه و خود جوش3 در دهه هفتاد و هشتاد میلادي و قبل از انها چستر برنارد با بیان مفهوم تمایل به همکاري4 در سال 1938 میلادي این موضوع را مورد توجه قرار دادند.

اورگان رفتار شهروندي کارکنان را به عنوان اقدامات مثبت بخشی از کارکنان براي بهبود بهروري و همبستگی و انسجام در محیط کاري می داند که وراي الزامات سازمانی است اورگان همچنین معتقد است که رفتار شهروندي سازمانی رفتار فردي و داوطلبانه است اما با این وجود باعث ارتقاي اثربخشی و کارایی عملکرد سازمان می شود - اسلامی، .59 :1386 -

هر چند واژه رفتار شهروندي سازمانی اولین بار به وسیله بتمن و ارگان5 مطرح گردید ولی این مفهوم از نوشتارهاي بارنارد6 در مورد تمایل به همکاري و مطالعات کتز وکان7 در مورد عملکرد و رفتارهاي خودجوش8 و فراتر از انتظارات نقش9 ناشی شده است - . - Kkakha,2008:123 اصطلاحاتی که در دهه هاي اخیر راي تشریح چنین رفتارهایی به کار برده شده است عبارت است از: رفتارپیش اجتماعی ، رفتار فرانقشی و خود جوشی سازمانی و عملکرد زمینه اي.

هر چند هرکدام از این مفاهیم خواستگاه متفاوتی داشته اند، ولی به طور کلی به مفهو م یکسانی اشاره دارند که در این مقاله تحت عنوان رفتار شهروندي سازمانی، طبقه بندي می شوند و منظورآن دسته از فعالیت هاي مرتبط با نقش افراد در سازمان است که فراتر از انتظارات وظیفه و شرح شغل10، توسط فرد انجام می شود و هرچند که سیستم پاداش رسمی سازمان این رفتارها را شناسایی نمی کند ولی براي عملکرد خوب سازمان مؤثر هستند.

تحقیقات اولیه در زمینه رفتار شهروندي سازمانی بیشتر براي شناسایی مسؤولیتها و یا رفتارهاي کارکنان بود اما اغلب توسط ارزیابی هاي رسمی نادیده گرفته میشد. با وجود اینکه این رفتارها در ارزیابی هاي سنتی عملکرد شغلی به طور ناقص اندازه گیري میشدند و یا حتی گاهی اوقات مورد غفلت قرار میگرفتند، اما در بهبود اثربخشی11 سازمانی مؤثر بودند - حقیقی، 80 :1389 -

ارگان معتقد است رفتار شهروندي سازمانی، رفتاري فردي و داوطلبانه است که مستقیماً به وسیله سیستم هاي رسمی پاداش در سازمان طراحی نشده است، اما با این وجود باعث ارتقاي اثر بخشی و کارایی12 عملکرد سازمان می شود . - Appelbaum,2004:17, Cohen,2004:38 -

به عنوان مثال یک کارگر ممکن است نیازي به اضافه کاري و تا دیر وقت در محل کار ماندن نداشته باشد، اما با وجود این براي بهبود امور جاري و تسهیل شدن جریان کاري سازمان، بیشتر از ساعت کاري رسمی خود در سازمان میماند و به دیگران کمک میکند2000:14 - ،. - Cropanzano این رفتار ها فراتر از شرح شغل افراد می باشند و به صورت داوطلبانه و اختیاري توسط افراد جهت بهبود فعالیت ها و کسب اهداف سازمانی انجام می شوند.

تعریف مطروحه بیانگر این است که، رفتار شهروندي سازمانی باید در درجه اول داوطلبانه باشد یعنی نه یک وظیفه از پیش تعیین شده و نه بخشی از وظایف رسمی فرد است. همچنین مذیت هاي رفتار شهروندي سازمانی ، جنبه سازمانی دارد یعنی این مذیتها به نفع سازمان هستند و رفتار شهروندي سازمانی ماهیتی چندوجهی دارد؛ یعنی به صورت هاي مختلفی ممکن است خود را نشان دهد .

با این تعاریف، از انسان به عنوان شهروند سازمانی انتظار میرود بیش از الزامات نقش خود و فراتر از وظایف رسمی، در خدمت اهداف سازمان فعالیت کند. به عبارت دیگر ساختار رفتار شهروندي سازمانی به دنبال شناسایی، اداره و ارزیابی رفتارهاي فرانقش کارکنانی است که در سازمان فعالیت میکنند و در اثر این رفتارهاي آنان اثربخشی سازمانی بهبود مییابد.

شیفل انور خالد و حسن علی در سال 2005 در مطالعه اي تحت عنوان " بررسی اثرات رفتارهاي شهروندي سازمانی بر رفتارهاي انحرافی " به این نتیجه دست یافتند که رفتارهاي شهروندي سازمانی با رفتارهاي انحراي رابطه معکوس و منفی دارند . اسپمن و زارات در سال 2008 طی مطالعه اي 32 موسسه خدماتی را با هدف رابطه بین تحلیل رفتگی و کارایی منفی با رفتار شهروندي سازمانی در ایالت واشنگتن بررسی کردند نتایج این پژوهش نشان داد تحلیل رفتگی و کارایی منفی و رفتار شهروندي سازمانی همه با همدیگر رابطه دارند بدین معنی که ارتباط منفی بین کارایی منفی و رفتار شهروندي سازمانی وجود دارد - مک فارلین1، - 638 :2010

رفتار شهروندي سازمانی  هر چند واژه رفتار شهروندي سازمانی اولین بار به وسیله بتمن و ارگان مطرح گردید ولی این مفهوم از نوشتارهاي بارنارد4 در مورد تمایل به همکاري و مطالعات کتز وکان5 در مورد عملکرد و رفتارهاي خودجوش6 و فراتر از انتظارات نقش7 ناشی شده است - . - Kkakha,2008:123 اصطلاحاتی که در دهههاي اخیر راي تشریح چنین رفتارهایی به کار برده شده است عبارت است از:

رفتارپیش اجتماعی ، رفتار فرانقشی و خود جوشی سازمانی و عملکرد زمینه اي. هر چند هرکدام از این مفاهیم خواستگاه متفاوتی داشته اند، ولی به طور کلی به مفهو م یکسانی اشاره دارند که در این مقاله تحت عنوان رفتار شهروندي سازمانی، طبقه بندي می شوند و منظورآن دسته از فعالیت هاي مرتبط با نقش افراد در سازمان است که فراتر از انتظارات وظیفه و شرح شغل، توسط فرد انجام می شود وهرچند که سیستم پاداش رسمی سازمان این رفتارها را شناسایی نمی کند ولی براي عملکرد خوب سازمان مؤثر هستند.

تحقیقات اولیه در زمینه رفتار شهروندي سازمانی بیشتر براي شناسایی مسؤولیتها و یا رفتارهاي کارکنان بود اما اغلب توسط ارزیابی هاي رسمی نادیده گرفته میشد. با وجود اینکه این رفتارها در ارزیابی هاي سنتی عملکرد شغلی به طور ناقص اندازه گیري میشدند و یا حتی گاهی اوقات مورد غفلت قرار میگرفتند، اما در بهبود اثربخشی9 سازمانی مؤثر بودند.

ارگان معتقد است رفتار شهروندي سازمانی، رفتاري فردي و داوطلبانه است که مستقیماً به وسیله سیستم هاي رسمی پاداش در سازمان طراحی نشده است، اما با این وجود باعث ارتقاي اثر بخشی و کارایی10 عملکرد سازمان می شود . - Appelbaum,2004:17, Cohen,2004:38 - به عنوان مثال یک کارگر ممکن است نیازي به اضافه کاري و تا دیر وقت در محل کار ماندن نداشته باشد، اما با وجود این براي بهبود امور جاري و تسهیل شدن جریان کاري سازمان، بیشتر از ساعت کاري رسمی خود در سازمان میماند و به دیگران کمک میکند - 2000:14 ،.Cropanzano -

این رفتار ها فراتر از شرح شغل افراد می باشند و به صورت داوطلبانه و اختیاري توسط افراد جهت بهبود فعالیت ها و کسب اهداف سازمانی انجام می شوند .تعریف مطروحه بیانگر این است که، رفتار شهروندي سازمانی باید در درجه اول داوطلبانه باشد یعنی نه یک وظیفه از پیش تعیین شده و نه بخشی از وظایف رسمی فرد است.

همچنین مذیتهاي رفتار شهروندي سازمانی ، جنبه سازمانی دارد یعنی این مذیتها به نفع سازمان هستند و رفتار شهروندي سازمانی ماهیتی چندوجهی دارد؛ یعنی به صورت هاي مختلفی ممکن است خود را نشان دهد. با این تعاریف، از انسان به عنوان شهروند سازمانی انتظار میرود بیش از الزامات نقش خود و فراتر از وظایف رسمی، در خدمت اهداف سازمان فعالیت کند. به عبارت دیگر ساختار رفتار شهروندي سازمانی به دنبال شناسایی، اداره و ارزیابی رفتارهاي فرانقش11 کارکنانی است که در سازمان فعالیت میکنند و در اثر این رفتارهاي آنان اثربخشی سازمانی بهبود مییابد. - اسکارلیکی، 434 : 2005 -

-2-2انواع رفتار شهروندي در سازمان

گراهام12 معتقد است رفتار شهروندي به سه نوع مختلف خود را نشان می دهند که شامل اطاعت سازمانی، وفاداري سازمانی و مشارکت سازمانی می شود که در این مقاله هر یک به اختصار توضیح داده می شود.

.1 اطاعت سازمانی : 1 این واژه توصیف کننده رفتارهایی است که ضرورت و مطلوبیتشان شناسایی و در ساختار معقولی از نظم و مقررات پذیرفته شدهاند. شاخص هاي اطاعت سازمانی رفتارهایی نظیر احترام به قوانین سازمانی، انجام وظایف به طور کامل و انجام دادن مسؤولیت ها با توجه به منابع سازمانی است.

.2 وفاداري سازمانی: 2 این وفاداري به سازمان، از وفاداري به خود سایر افراد و بخش هاي سازمانی متفاوت است؛ و بیان کننده میزان فداکاري کارکنان در راه منافع سازمانی و حمایت و دفاع از سازمان است.

.3 مشارکت سازمانی: 3 این واژه با مشارکت فعال کارکنان در اداره امور سازمان معنی پیدا میکند به حضوردرجلسات، به اشتراك گذاشتن عقاید خود با دیگران و آگاهی به مسائل جاري سازمان 2003:361 - ،
. - Bienstock

-2-3ابعاد رفتار شهروندي

ارگان پنج بعد زیر را به عنوان ابعاد شهروندي سازمانی بیان کرد:

الگوي رفتار شهروندي سازمانی ارگان - 2003 - رفتار شهروندی وظیفه نوع  فضیلت جوانمردي  احترام و وظیفه شناسی  بعد وظیفه شناسی حالتی است که در آن اعضاي سازمان رفتارهاي خاصی را انجام می دهند و فراتر از حداقل سطح وظیفهي مورد نیاز براي انجام آن کار فعالیت می نمایند - - Eslami,2008 یا به عبارت دیگر افرادي که داراي رفتار شهروندي مترقی هستند در بدترین شرایط و حتی در حالت بیماري و ناتوانی هم به کار ادامه میدهند،که این نشاندهنده وظیفه شناسی بالاي آنهاست. - - Konvsky, 2004

نوع دوستی

دومین بعد رفتار شهروندي یعنی نوع دوستی5 به رفتارهاي مفید و سودبخشی از قبیل ایجاد صمیمیت، همدلی و دلسوزي میان همکاران اشاره دارد که خواه به شکل مستقیم و یا غیرمستقیم به کارکنانی که داراي مشکلات کاري هستند کمک میکند. البته برخی از صاحب نظران رفتار شهروندي مانند پودساکف ، ابعاد نوع دوستی و وظیفه شناسی را در یک طبقه قرار میدهند و از آنها به عنوان »رفتارهاي کمکی«7 نام می برند - - Eslami,2008

فضیلت مدنی

بعد سوم رفتار شهروندي که فضیلت مدنی8 نام دارد، شامل رفتارهایی از قبیل حضور در فعالیتهاي فوق برنامه و اضافی آن هم زمانی که این حضور لازم نباشد، حمایت از توسعه و تغییرات ارائه شده توسط مدیران سازمان و تمایل به مطالعه کتاب، مجلات و افزایش اطلاعات عمومی و اهمیت دادن به نصب پوستر و اطلاعیه در سازمان براي آگاهی دیگران، میشود - 2003, 25،. - Organ براین اساس یک شهروند سازمانی خوب نه تنها باید از مباحث روز سازمان آگاه باشد بلکه باید درباره آن ها اظهار نظر کند و در حل آن ها نیز مشارکت فعالانه داشته باشد.

جوانمردي

جوانمردي9 چهارمین بعد رفتار شهروندي است که به شکیبایی در برابر موقعیتهاي مطلوب و مساعد، بدون اعتراض، نارضایتی و گلایهمندي، اشاره میکند.
احترام و تکریم آخرین بعد رفتار شهروندي سازمان احترام10 و تکریم است. این بعد بیان کننده نحوه ي رفتار افراد با همکاران، سرپرستان و مخاطبان سازمان است. افرادي که در سازمان با احترام و تکریم با دیگران رفتار میکنند داراي رفتار شهروندي مترقی هستند.

ارگان بعد از برشمردن این ابعاد، یادآوري میکند که هر پنج بعد رفتار شهروندي ممکن است هم زمان ظهور پیدا نکنند، مثلاً افرادي که ما فکر میکنیم داراي بعد وظیفه شناسی هستند ممکن است همیشه نوع دوست و فداکار نباشند و یا این که برخی از این ابعاد، مانند نوع دوستی و وظیفه شناسی تاکتیکی براي تحت فشار قرار دادن مدیران سازمان باشد - 2004:141،. - Castro -