بخشی از مقاله
بازآفرینی هویت در میادین شهری با هدف ارتقای تعاملات اجتماعی (نمونه موردی: سبزه میدان شهر زنجان)
چکیده
امروزه میادین شهری با توجه به ابعاد مختلف کالبدی- فضایی خود می توانند در هویت بخشی و افزایش تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری نقش مهمی را ایفا کنند. اما متاسفانه همین نقش آفرینی در سال های اخیر هویت خود را از دست داده و چالش مهمی در شهرهای کنونی محسوب می شود. بنابراین میدان به عنوان عنصر هویت بخش شهری در طول تاریخ علاوه بر نمایش پیشینه کالبدی و تداعی کننده خاطرات جمعی، برای برقراری و ارتقای میزان تعاملات اجتماعی شهروندان نیز به شمار می آید. سبزه میدان شهر زنجان نیز به عنوان یکی از قدیمی ترین فضاهای شهری از جایگاه ویژه ای در هسته مرکزی و بافت کهن شهر برخوردار است، اما امروزه این میدان دچار تحولات بنیادین در کالبد و بافت خود شده و فضای جدیدی را ایجاد کرده که بیشتر مخصوص حرکت سواره هاست.
از این رو بازآفرینی هویت در سبزه میدان شهر زنجان می تواند در ارتقای تعاملات اجتماعی شهروندان تاثیرگذار باشد چراکه امروزه این امر در فضاهای شهری از اهمیت و تاکید بسیاری برخوردار است. در این تحقیق از روش کیفی، توصیفی- تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای و میدانی استفاده شده و هدف آن تحلیل و شناخت عوامل و زمینه های قدرت، ضعف، فرصت و تهدید مورد پژوهش (سبزه میدان شهر زنجان)، با استفاده از مدل swot است، که در نتیجه راهکارها و راهبردهایی به منظور بازآفرینی هویت و ارتقای تعاملات اجتماعی آن پیشنهاد شده است.
واژههای کلیدی: بازآفرینی، هویت، میدان، تعاملات اجتماعی، سبزه میدان شهر زنجان
1
-1 مقدمه
فرآیند بازآفرینی فضاهای عمومی شهری، هم به لحاظ کالبدی و زیبایی شناسانه و هم به لحاظ سرزندگی و تحرکات اجتماعی ضروری به نظر می رسد، بنابراین میتوان روند بازآفرینی فضاهای عمومی شهری را به عنوان بستر برقراری روابط و تعاملات اجتماعی چهره به چهره شهرواندان دانست. در این میان میدان های شهری به عنوان یکی از مهمترین فضاهای عمومی شهری، نقش بسزایی در جذب مردم و برقراری تعاملات اجتماعی شهروندان با یکدیگر را در شهرها ایفا می کنند. سبزه میدان شهر زنجان نیز یکی از پر رفت و آمدترین میادین این شهر محسوب می شود که از نظر کارکرد شهری و خدماتی و مهمتر از همه هویت شهری اهمیت زیادی دارد. و از سویی دیگر بخش عمده ای از مهمترین وقایع تاریخی و سیاسی این شهر در مسیر این میدان رخ داده است. با توسعه شهر و تخریب کالبدی بخش عمده ای از فضاهای پیرامون، این میدان رفته رفته هویت شهری و تاریخی خود را از دست داده و به یکی از گره های مهم ترافیکی تبدیل شده است. در سالهای اخیر مسئولین شهر، تلاش آشکاری برای بازآفرینی بافت قدیمی و مرکزی شهر انجام داده اند از جمله طرح بزرگ سبزه میدان می باشد که با الگوبرداری از میدان نقش جهان اصفهان تدوین گردیده است. این طرح با تاکید بر ایجاد و تقویت ارزش هایی چون تقویت معیارها و ارزش اجتماعی، فرهنگی و برنامه ریزی و طراحی شهری، تقویت فضاهای پیاده در مرکز شهر و نواحی مسکونی آن در جهت ساماندهی هویت و شخصیت شهری زنجان و خلق محیطی پویا و سرزنده در قالب سبزه میدان شهر گام برداشته است و در دستور کار مدیریت شهری زنجان است.
بنابراین فرضیه اصلی این تحقیق، بر این موضوع تاکید دارد که بازآفرینی هویت در سبزه میدان شهر زنجان می تواند در ارتقای تعاملات اجتماعی میان استفاده کنندگان آن تاثیرگذار باشد. به نظر می رسد این میدان که محل برقراری روابط اجتماعی است با کاهش تعاملات اجتماعی شهروندان آن مواجه بوده است. از اینرو میتوان با شناسایی دقیق نقاط قدرت، ضعف، فرصت و تهدید این میدان، با استفاده از مدل swot، راهبردهایی به منظور بازآفرینی هویت و ارتقای تعاملات اجتماعی شهروندان آن ارائه نمود.
-2 روش تحقیق
این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و بررسی های میدانی برای شناخت و بررسی وضعیت فعلی سبزه میدان، با بکارگیری تکنیک سوات))swot به بررسی و تحلیل ارتقای تعاملات اجتماعی شهروندان در بازآفرینی هویت میدان می پردازد.
-3 چارچوب نظری تحقیق
-1-3 رویکرد بازآفرینی شهری
همه فعالیت هایی که برای مقابله با مهجوریت و بهبود شرایط اجتماعی و زیستی مشتمل بر توسعه، توسعه مجدد و بهبود صورت می گیرد، به نوعی بازآفرینی شهری دانسته می شود. بازآفرینی به بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و محیطی شهر توجه دارد و طیف وسیعی از فعالیت ها را بیان می دارد که قابلیت زیست جدیدی به مناطق مضمحل، که به پایان عمر مفیدشان رسیده اند، می دهد. یک نگرش کلیدی در بازآفرینی به معنای عامش این است که وضعیت کلی شهر و مردمش را بهبود بخشد. طرح های بازآفرینی شهری سعی در استفاده از قابلیت های موجود در مناطق تاریخی دارند و بنا بر آن سعی دارند با مشارکت گسترده عمومی با صرف کمترین بودجه، حیات اجتماعی و رونق اقتصادی را به بافت بازگردانند . این طرح ها انعطاف پذیر و بلند مدت در طول زمان و نسبت به شرایط تغییرات بسیاری پیدا می کنند. در این رویکرد احیا و باززنده سازی بافت بر بازسازی آن ارجعیت دارد و تلاش می شود با دست یابی به راه حل های مبتکرانه و نوآورانه کمترین تغییر در سیمای کلی بافت ایجاد شود.[1]
2
بازآفرینی شهری به عنوان اصلی ترین رویکرد مرمت شهری در دوران معاصر، به عنوان رویکردی مداخله گر با نگاه به گذشته و بدون پاکسازی هویت های تاریخی دوره های مختلف، به خلق هویتی جدید متناسب با شرایط زندگی مردمان حاضر می پردازد.[2] از سوی دیگر موضوع بازآفرینی شهری ارتباط مستقیمی با عرصه و قلمرو عمومی دارد. قلمرو فضاهای عمومی دارای ابعاد فیزیکی و اجتماعی است و به فضاهایی برمی گردد که به شکل عمومی یا شخصی تملک شده، جریان زندگی عمومی و تعامل اجتماعی را آسان و آن را تامین می کنند. فضاهای عمومی فضاهای اند که افراد و گروه های مختلف اجتماعی در آن سهیم اند و محلی برای تبادل افکار و اطلاعات و مکانی برای شکل گیری شبکه های اجتماعی می باشند.[3] عناصر تشکیل دهنده قلمرو عمومی را می توان شامل عوامل فیزیکی و اجتماعی- فرهنگی دانست. جداره ها، عناصر کالبدی و تسهیلات شهری همگی مجموعه عوامل فیزیکی عرصه عمومی اند. این در حالی است که الگوهای رفتاری و مشخصه های فرهنگی در کنار رویدادها و خاطرات فردی _ جمعی از عناصر غیر ملموس تشکیل دهنده عرصه عمومی می باشند که محل پیوند و تعامل شهروندان و اجتماعات شهری با یکدیگرند.[4]
-2-3 تعاملات اجتماعی و بازآفرینی هویت فضاهای عمومی شهری
در بحث پیرامون هویت فضاها ویژگی خاطره انگیزی و تعلق خاطر نسبت به آن ها یکی از عوامل شکل دهنده به هویت آنها به حساب می آید.[5] هویت یک شهر را می توان از جنبه های مختلف: (کالبدی و طبیعی _ انسانی و اجتماعی، تاریخی و اقتصادی) بررسی نمود.[6] در واقع مولفه های شخصیت یک شهر، همانند مولفه های شخصیتی انسان دارای دو بعد عینی یا کالبدی و ذهنی یا روحی است که می تواند از طریق سه محیط طبیعی، مصنوعی و انسانی از همدیگر تفکیک گردند.[7]
×مولفه های
هویت میدان
×تصویر:1 مولفه های تشکیل دهنده هویت میدان های شهری، ماخذ: نگارندگان
از سویی دیگر تعاملات اجتماعی به معنای ایجاد رابطه بین دو نفر یا بیشتر است که منجر به واکنشی میان آنها شود و این واکنش برای هر دو طرف شناخته شده است. بنابراین روابط بدون معنا در زمره این تعریف قرار نمی گیرد.[8] همچنین برقراری روابط اجتماعی یکی از عوامل مهم در شکل گیری سرمایه اجتماعی شهر است، این سرمایه اجتماعی به همراه سایر سرمایه های اقتصادی، انسانی، فرهنگی، سیاسی و اکولوژی می تواند نیروهای اولیه لازم برای بازآفرینی شهری را فراهم آورد. بنابراین فضاهای باز شهری بطور عام و میادین شهری به طور خاص از جمله مکان های عمومی شهرند که نقش کلیدی در ارتقای روابط اجتماعی شهروندان دارند. عناصر و رویدادهای فرهنگی _ تاریخی و جذابیت های تفریحی این میدان ها نیز عامل مهم جذب مردم به این فضاهای باز هستند.[4] بنابراین میتوان روند بازآفرینی فضاهای عمومی شهری به ویژه میادین شهری را به عنوان بستر برقراری روابط و تعاملات اجتماعی چهره به چهره شهرواندان دانست.
3
-4 شناخت محدوده مورد مطالعه
مطالعه موردی تحقیق فوق سبزه میدان شهر زنجان می باشد که در بافت اصلی و هسته مرکزی شهر به عنوان بخش متمرکز تجاری و اجتماعی عمل می نماید و به دلیل برخورداری از شرایطی همچون، مطرح بودن مسئله کیفیت محیط شهری، دارا بودن ترکیبی از فعالیتها وکاربریهای مهم تاریخی، دارا بودن بافت پر شهری و نیاز به نوسازی و بازسازی در محدوده، انتخاب گردیده است. در این میان قرارگیری بازار سنتی و مسجد جامع شهر در جنوب سایت و بناهای شاخص و واجد ارزش تاریخی، خانه ذوالفقاری و عمارت دارایی در شمال سایت و مسجد خانم در ضلع غربی باعث قوت بخشیدن به هویت تاریخی این میدان شده است.
عمارت دارایی ورودی بازار سنتی زنجان خانه ذوالفقاری
این میدان از جنوب به خیابان امام، از شمال به خیابان هفت تیر و محله سرچشمه و از شرق به میدان انقلاب محدود می شود که در راستای طرح توسعه آن و احداث سبزه میدان جدید ازچند دهه گذشته، تملکها و تخریب بافت پیرامون میدان آغاز گردیده که هم اکنون به یک فضای بی کیفیت و آشفته تبدیل شده است.
فضای تخریبی ورها شده ضلع شمالی میدان تعاملات اجتماعی شهروندان درمیدان سبزه میدان قدیم
4
-5 تجزیه و تحلیل و سنجش یکپارچه سبزه میدان با استفاده از تکنیک SWOT
با توجه به اهداف ارائه شده در ارتباط با بازآفرینی هویت سبزه میدان شهر زنجان و پتانسیل های تاریخی موجود در محدوده، تحقیق حاضر مربوط به احیای میدان در جهت ارتقای تعاملات اجتماعی شهروندان می باشد. لذا برای دسته بندی اطلاعات موجود و آنالیز بهتر، از ابعاد 8 گانه کرمونا (مورفولوژی، محیطی، ادراکی، اجتماعی، پایداری، زیبایی شناختی، عملکردی و فضایی) استفاده می شود که 4 بعد آن شامل: ابعاد عملکردی و اجتماعی و کیفیتهای پایداری و ادراکی در تهیه، اجرا و موفقیت طرح های احیا و بازآفرینی بافت های تاریخی مهم تر می باشد. در این راستا ابتدا به تدوین ماتریس شناخت با در نظر گرفتن عوامل داخلی و خارجی سیستم و سپس با استفاده از آن به تدوین ماتریس راهبرد پرداخته و نهاتاًیسی است ها و اصول طراحی مورد نظر از آن استخراج می شوند.
جدول:1 ارزیابی ویژگی های عملکردی(نظام فعالیت و دسترسی)، ماخذ: نگارندگان
ابعاد
عملکردی
نقاط قوت نقاط ضعف
:S1 تنوع و اختلاط کاربری های موجود در میدان :W1 تداخل پیاده و سواره در اطرا ف میدان
:S2 مرمت بناهای تاریخی موجود در پیرامون میدان :W2 عدم وجود مبلمان مناسب
:S3 قابلیت دسترسی ایمن پیاده به میدان :W3 عدم وجودکفسازی، دید و روشنایی مناسب معابر
:S4کنترل جریان سواره، کاهش ترافیک و افزایش امنیت اطراف میدان
عابر پیاده با یکطرفه کردن ترافیک عبوری در بعضی محورها :W4وجود مناظر نامطلوب فضاهای متروکه و مخروبه در
:S5 تجمع افراد در سنین مختلف به ویژه سالخوردگان در اطراف میدان
میدان به دلیل حفظ هویت از گذشته تا کنون :W5وجود فعالیت های ناسازگار در پیرامون میدان مانند
:S6 فعال بودن بدنه های تجاری میدان فروشگاه گوشت و ماهی و ...
:S7 وجود قوی ترین مرکز تجاری(بازارسنتی زنجان) در :W6عدم وجود فعایتهای انتخابی مناسب و کافی در میدان
ضلع جنوبی میدان به عنوان اصلی ترین محور پیاده برای :W7 عدم وجود نشانه شهری مناسب در میدان
حضور تمام اقشار جامعه :W8 عدم یکپارچگی جداره های میدان
:S8 وجود پایانه حمل و نقل عمومی در نزدیکی میدان جهت :W9 تجمع صرف مردان در میدان و حضور محدود زنان و
دسترسی آسان برای استفاده کنندگان از فضا کودکان در آن
:S9 وجود مکان های مذهبی با جلوخان و پارک مقابل :W10سرانه کاربری های بهداشتی و تاسیسات شهری و
ذوالفقاری یا زمین بازی کودکان مقابل دارایی و فضای سبز فرهنگی و فضای سبز در محدوده میدان یسیار ناچیز
داخل میدان فضاهایی برای مکث عابرین ایجاد کرده است. است.
نقاط فرصت نقاط تهدید
:O1 امکان توسعه میدان با تخریب بناهای فرسوده و فاقد :T1 تبدیل شدن فضای باز و وسیع ضلع شمالی میدان به
ارزش تاریخی در ضلع شمالی پارکینگ و امکان ورود خودرو به بافت و صلب آسایش
:O2 امکان تجهیز فضا با مبلمان مناسب جهت حضورپذیری عابرین پیاده و ایجاد آلودگی صوتی و هوا
اقشار مختلف :T2جریان سنگین تردد سواره در پیرامون میدان
:O3 امکان تعریض معابر پیاده و نورپردازی شب آنها :T3وجود کاربری های مزاحم در میدان (دستفروشان و...)
:O4 امکان حضور همه افراد جامعه با طراحی مناسب :T4اختصاص فضای تجاری حاشیه میدان عامل تهدید
مسیرهای پیرامون میدان کننده سرزندگی بازار قدیمی خواهد شد.
:O5 فضای سبز مناسب و امکان گسترش آن
:O6 وجود خاطرات جمعی و رویداد تاریخی ، فرهنگی و
سیاسی در میدان
:O7 وجود بناهای باارزش، با داشتن پیشینه تاریخی و
5
فرهنگی مناسب
:O8 وجود بازار تاریخی در ضلع جنوبی میدان
:O9 امکان وجود فضاهایی برای فعالیتهای انتخابی مناسب و کافی
:O10 امکان کاهش جریان سواره در پیرامون میدان
آرام سازی ترافیک برای تعریف مسیرهای پیاده اطراف میدان مفید خواهد بود
:O11 امکان تقویت زیرساخت ها جهت جذب جمعیت :O12 امکان تعریف پارکینگ طبقاتی
:O13 امکان تعریف کاربری فرهنگی و فضای سبز
جدول :2 ارزیابی ویژگی های اجتماعی، ماخذ: نگارندگان
ابعاد
اجتماعی
نقاط قوت نقاط ضعف
:S1 وجود مراکز مذهبی مثل مسجدجامع و مسجد خانم :W1وسعت زیاد فضاهای مخروبه و متروکه در میدان
:S2 برگزاری مهمترین وقایع تاریخی، سیاسی و مراسمات :W2کمبود و یا نبود امکانات و خدمات شهری در میدان
مذهبی در میدان :W3کمبود فضای شهری برای حضور معلولین وسالمندان
:S3 وجود قوی ترین مرکز تجاری (بازار) در پیرامون میدان به عدم سرزندگی در بعضی از بخش های محدوده
عنوان اصلی ترین و ایمن ترین محور پیاده برای حضور تمام :W4تجمع صرف مردان در میدان و حضور محدود زنان و
اقشار جامعه و حفظ این ویژگی تا کنون کودکان در آن
:S4 سبزه میدان به دلیل حفظ هویت از گذشته تا کنون، مرکز :W5حضور افراد ناتوان مثل معلولین و سالخوردگان به
تجمع افراد به ویژه سالخوردگان بوده است. دلیل طراحی نامناسب محدودتر می باشد.
:S5 فعال بودن بدنه های تجاری اطراف میدان منجر به افزایش :W6 عدم استفاده مناسب و بهینه از قابلیت ها و ارزش
امنیت برای افراد شده است های تاریخی و توانمندی های گردشگری در میدان
:S6 بازار به علت مرکز تجاری و خدماتی بودن دارای کیفیت
محیط پاسخده می باشد.
:S7 میدان به دلیل داشتن ویژگی های نفوذپذیری، گوناگونی،
انعطاف پذیری و غنای حسی منجر به بالا رفتن حس تعلق در
بین افراد استفاده کننده شده است.
نقاط فرصت نقاط تهدید
:O1 نزدیک بودن به مرکز شهر :T1تبدیل بدنه خیابان های اطراف میدان به کاربری
:O2فعالیت های مشترک میان گروه های مختلف اجتماعی تجاری منجر به کاهش نظارت در شب می شود که در
:O3 امکان حضور فعالیت های مرتبط باهم در فضا کاهش امنیت موثر خواهد بود.
:O4امکان افزایش نظارت عمومی و تامین امنیت با بکارگیری :T2کاهش مناسبات اجتماعی
کاربری های شبانه روزی در میدان :T3ساخت و ساز با تراکم بالا با آشفتگی در نمای خیابان
:O5 امکان تعریف محور پیاده گردشگری در سبزه میدان به های جدیدالاحداث درون بافت می تواند تهدیدی علیه
عاملی برای جذب بیشتر جمعیت بدل خواهد شد. هویت محدوده باشد.
:T4انعطاف پذیری بالای میدان به ازدحام دستفروشان و
سلب آرامش برای عابرین پیاده بدل شود.
:T5 بی توجهی به بافتهای فرسوده اطراف میدان عاملی
تهدیدزا از لحاظ اجتماعی خواهد بود.
6
جدول :3 ارزیابی ویژگی های پایداری، ماخذ: نگارندگان
ابعاد نقاط قوت نقاط ضعف
:S1وجود فضاهای سبز و باز شهری در مقابل خانه ذوالفقاری و :W1کمبود فضای سبز
سبزه میدان :W2تبدیل شدن فضاهای گمشده و رها شده به پارکینگ
پایداری :S2 وجود افراد پیاده در میدان، به دلیل کاربری جاذب افراد از عمومی
مبانی پایداری است. :W3وجود آلودگی هوا و صوتی به دلیل ترافیک بالای
:S3 تنوع و اختلاط کاربری ها محورهای پیرامون میدان
:S4وجود تعداد کم درختان کهنسال در سبزه میدان :W4پایین بودن سطح کیفی و کمی کاربری های جاذب
توریستی و پذیرایی
:W5عدم ایمنی پیاده به دلیل تداخل با سواره
ادامه جدول :3 ارزیابی ویژگی های پایداری، ماخذ: نگارندگان
پایداری
نقاط فرصت نقاط تهدید
:O1 امکان انتقال ترافیک سواره و تبدیل کردن برخی مسیرها :T1 ساخت و سازهای حریم در اطراف میدان بدون توجه
به محور پیاده به هویت تاریخی محل تهدیدی برای کاهش حس خاطره
:O2 امکان اتصال بناهای تاریخی بوسیله توسعه میدان انگیزی و پایداری فضا خواهد بود.
:O3 امکان تعریف کاربری های متنوع برای فضاهای تخریبی
میدان
:O4 امکان تعریف کاربری های متنوع با در نظر گرفتن
سازگاری آنها
:O5 بکارگیری تدابیر لازم برای اتصال زیرساخت های جدید و
قدیم میدان
:O6 استفاده از فضاهای باز و بکارگیری آب نما جهت ارتقاء
سرزندگی فضا
:O7 بکارگیری الگوهای معماری کهن شهر زنجان جهت
افزایش خاطره انگیزی فضا
جدول :4 ارزیابی ویژگی های ادراکی، ماخذ: نگارندگان
ابعاد
ادراکی
نقاط قوت نقاط ضعف
:S1 وجود بناهای تاریخی با ارزش به عنوان نشانه شهری(خانه :W1 اعمال برخی تغییرات در محدوده میدان (مانند
ذوالفقاری ها، عمارت دارائی، بازار سنتی زنجان، مسجد جامع) تخریب و تعریض معابر) منجر به ایجاد بدنه های بی هویت
در ارتقاء هویت و خوانایی و سازنده حس مکان و خاطرات شده که در کاهش هویت بناهای تاریخی اطراف بی اثر
جمعی نبوده است.
:S2 نقش سبزه میدان به عنوان یک گره مهم شهری در تصویر :W2 تملک و تخریب بناهای پیرامون میدان سبب نابودی
ذهنی مردم زنجان خاطرات جمعی و بلاتکلیفی فضاهای موجود شده است.
:S3تقویت حس بینایی و بویایی که گاهاً در یادآوری خاطرات :W3 عدم خوانایی برخی بناهای تاریخی به دلیل پنهان
دور در ذهن شهروندان موثر است. شدن در محدوده میدان، مانند مسجد خانم
:S4دریافت ادراکی بالا به دلیل وجود افراد پیاده در بافت
مرکزی شهر
نقاط فرصت نقاط تهدید
