بخشی از مقاله
مقابله با خشونت و بزهکاری در مدارس به کمک ابزار طراحی محیطی
چکیده
با رشد روز افزون جمعیت انسانی در کلان شهرها و افزایش ازدحام شهری، بروز ناهنجاری های رفتاری از جمله خشونت در افراد جامعـه افـزایش یافتـه و با تشدید این ناهنجاری ها در طول زمان و با مهیا شدن بستر لازم، احتمال ارتکاب به جرم و بزهکاری در جامعه بالا رفتـه اسـت. ایـن مسـاله بـه عنـوان آسیبی جدی امنیت و آسایش تمام اقشار جامعه بخصوص کودکان- به عنوان ارزشمندترین و شاید آسیب پذیرترین سرمایه هـای کشـور- را تهدیـد مـی کند. روانشناسان و محققین جرم شناسی معتقدند بزهکاری می تواند ناشی از محیط فیزیکی زندگی مجرم بوده و از ادله موثر در ایجاد پدیـده مجرمانـه و موجب برهم زدن هنجارهای اجتماعی باشد.همچنین معتقدند بسیاری از رفتارهای انسان در بزرگسالی ریشه در کودکی وی داشته و محیطی که کـودک در آن زندگی می کند یا با آن ارتباط مستقیم دارد، می تواند تاثیر بسزایی بر شکل گیری شخصیت و رفتار او در بزرگسـالی داشـته باشـد. بنـابراین مـی توان با پیشگیری و کنترل بسیاری از ناهنجاری ها در کودکی، از بروز بزهکاری و بـه تبـع آن از وقـوع جـرم و جنایـت در آینـده جلـوگیری کرد.رویکـرد CPTED از جمله رویکرد هایی است که بر کاهش جرم توسط طراحی محیط تاکید دارد. لذا به کمک ابزار طراحی می توان بـا طراحـی مناسـب محـیط های مرتبط با کودک، میزان ناهنجاری های رفتاری در کودکان را کاهش داد و با توجه به اینکه محیط بـرای اکثریـت کودکـان، مدرسـه اسـت و محـیط مدرسه بیشترین تاثیر را بر شکل گیری رفتار کودک دارد، می توان اذعان داشت با طراحی مناسب فضای کالبدی مدارس می توان تاثیر قابل تـوجهی در کاهش میزان بروز ناهنجاریهای رفتاری و پیامد های ناشی ازآن از جمله خشونت و بزهکاری در کودکان داشت.از اینرو در جهـت نیـل بـه ایـن هـدف، در مقاله حاضر ابتدا مولفه های محیطی موثر در بروز ناهنجاریهای رفتاری اعم از خشونت و بزهکاری در فضای مدارس مورد تحلیل و بررسی قـرار گرفتـه و سپس با شناسایی این عوامل، راهکارهای طراحی جهت کاهش این ناهنجاری ها در مدارس ارائه گردیده است.
واژه های کلیدی: خشونت و بزهکاری کودکان، مولفه های محیطی، مدرسه، طراحی محیطی
بیان مساله
کودکان به عنوان آینده سازان کشور، مهمترین نقش را در ساختن فردای میهن بر عهده دارند. توجه به کودکان و نیازهای آنها و پرورش آنان در بستری مناسب تاثیر بسزایی در ترقی و سلامت جامعه فردا خواهد داشت. در واقع کودکان ارزشمندترین و شاید آسیب پذیرترین سرمایه های کشور بوده و هرگونه بی توجهی در مسایل کودکان می تواند تهدیدی برای آینده کشور در برداشته باشد.
از سوی دیگر با رشد روز افزون جمعیت انسانی در کلان شهرها و افزایش ازدحام شهری، جرم و جنایت و بزهکاری و پیامد های ناشی از آن، از جمله ناامنی در عصر کنونی، به یک ویژگی عمومی کلان شهرها در جهان تبدیل شده (پور جعفر و همکاران،1389، (69 و به عنوان آسیبی جدی امنیت و آسایش تمام اقشار جامعه و بخصوص کودکان را تهدید می کند.
تحقیقات محققین نشان داده است که بزهکاری می تواند ناشی از محیط فیزیکی زندگی مجرم بوده و از ادله موثر در ایجاد پدیده مجرمانه و موجب برهم زدن هنجارهای اجتماعی باشد. از سوی دیگر روانشناسان و محققین جرم شناسی معتقدند بسیاری از رفتارهای انسان در بزرگسالی ریشه در کودکی وی داشته و محیطی که کودک در آن زندگی می کند یا با آن ارتباط مستقیم دارد، می تواند تاثیر بسزایی بر رفتار و شکل گیری شخصیت او داشته باشد.
در سطح جامعه که با اتکا به هنجارها و قواعد رسمی شناخته می شود، محیط برای اکثریت کودکان، مدرسه است.مدرسه به عنوان اولین محیط بیرون از خانه،محیطی است که کودک برای اولین مرتبه هنجارهای رسمی را در آن تجربه می کند() و طی سالهای متوالی در ارتباط مستقیم با آن بوده و شخصیت خود را در بسترمدرسه تکوین می دهد. بنابراین می توان اذعان داشت معماری و کیفیت فضایی مدارس، تاثیر حائز اهمیتی بر شکل گیری شخصیت فردی و رفتار اجتماعی دانش آموزان خواهد داشت. لذا با بکارگیری اصول معماری و با کمک ابزار طراحی محیطی می توان با خلق فضاهای پویا، سرزنده و ایمن در مدارس،همسو با ایجاد فضاهای آموزشی مناسب، با هدایت رفتاری دانش آموزان، از بروز ناهنجاری های رفتاری از جمله خشونت و بزهکاری در کودکان جلوگیری کرده و بدین طریق بتوان گامی موثر در پیشگیری از وقوع جرم وجنایت و پیامد های ناشی از آنها در جامعه فردا برداشت.
بدین منظور در مقاله حاضر، مولفه های محیطی موثر در بروز ناهنجاریهای رفتاری اعم از خشونت و بزهکاری و ایجاد نا امنی در فضای مدارس مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته تا با شناسایی این عوامل بتوان راهکارهایی در جهت کاهش این ناهنجاریها ارائه داد.
روش تحقیق
در این تحقیق با توجه به هدف، از روش توصیفی- تحلیلی بهرهگیری شده است. ابتدا با مطالعات کتابخانه ای به جمع آوری نظریات و تحقیقات انجام شده مرتبط با موضوع پرداخته و سپس با بررسی و تجزیه و تحلیل داده ها، یافته های تحقیق ارائه گردید
بیان مفاهیم و چهارچوب نظری
خشونت
خشونت در ادبیات علوم اجتماعی و حقوقی معانی متفاوتی دارد؛ چنان چه فکوهی خشونت را اعمال یک نیروی فیزیکی بر یک شی یا فرد یا گروه اجتماعی تعریف می کند(فکوهی،276،1383 و مدیری،14،.(1385 گزارش کمیته تحقیق در امر خشونت و بزهکاری به سرپرستی آلن پرفیت مفهومی از خشونت را مد نظر قرار داده که »هرگونه حمله غیرقانونی به آزادی هایی که جامعهرسماً یا ضمنا برای افراد خود قائل گردیده است را دربرمی گیرد.… عزازی ضمن اشاره به تحول مفهومی خشونت، چهار نوع خشونت تعریف می کند :خشونت بدنی، خشونت روانی مانند تحقیر و دشنام، خشونت اقتصادی و خشونت اجتماعی(اعزازی،96،120-1383و مدیری،14،.(1385 مفهومی از خشونت که در این مقاله مد نظر بوده، نوعی از خشونت است که در فضاهای شهری رخ می دهد و رفتارهای غیرمدنی یا بی نزاکتی های عمومی را دربرمی گیرد. این رفتارها (مانند رفتار جوانان بی ادب یا رفتار متکدیان) گرچه به لحاظ قانونی جرم محسوب نمی شود، اما راحتی حضور مردم در فضاهای عمومی را از بین می برد(مدیری،14،.(1385
بزهکاری
به طورکلی بزهکاری در معنا و مفهوم لفظی خود عمل خطائی قلمداد می شود که ناشی از ترک انجام وظیفه قانونی با انجام یک عمل خطائی است که جرم قلمداد نمی شود و این لفظ بیشتر برای کودکان واطفال به کاربرده می شود(اکبری،1،.(1380 در حقیقت اقدام به عملی که برخلاف موازین، مقررات و معیارهای ارزشی فرهنگ هر جامعه باشد، در آن جامعه بزهکاری یا جرم تلقی میشود و کسانی که مرتکب چنین عمل خلافی شوند، مجرم یا بزهکار نامیده میشوند(محمدیاصل،1385 ،.(11 .با این وجود در کتب جرمشناسی، بزهکار به کسی گفته میشود که متهم به ارتکاب رفتار ضداجتماعی و یا قانونشکنی است، ولی به علت آنکه به سن قانونی(معمولا هجده سالگی) نرسیده است، مانند یک مجرم بزرگسال مجازات نمیشود. ممکن است بزهکاری یک نوجوان مقدمهای برای یک جنایت باشد، اما قلمرو بزه و جرم متفاوت است. زیرا برخی بزهها جرم تلقی نمیشوند. گاهی فرد بزهکار بهطور کلی فردی سرکش و ضداجتماع است و مرتکب اعمالی میگردد که اگر بزرگسال مرتکب شود، مجرم شناخته نمیشود. مثل فرار از خانه، تخریب اموال و ... هر چند بزرگسالان نیز میتوانند همچون نوجوانان بزهکاری کنند(معظمی،17،.(1388
در هر حال بزهکاری از لحاظ اصطلاحی معنای بسیار نزدیکی با جرم و تبه دارد ولی به این لحاظ در برابر اطفال استعمال می شود که اطفال با توجه به روح لطیف و ساده ای که دارند، نامناسب است که آنها را با نام مجرم و تبهکار عنوان کرد و ازاین حیث اطفال بزهکار نامیده می شوند و در برخی از موارد نیز بزهکار به فردی اطلاق می شود که صرفا مرتکب جرم نشده ولی به طور کلی فردی سرکش و ضد اجتماعی باشد(اکبری،1،.(1380
رویکرد CPTED و پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی
CPTED در لغت به معنای جلوگیری از جرایم از راه طراحی محیطی می باشد. این رویکرد را در اصل جرم شناسی به نام سی ری جفری ابداع کرد. مدل جفری بیشتر به عنوان شیوه چند ضابطه ای پیشگیری از جنایت عمل می کند که بیولوژی و روان شناسی را ترکیب می کند. این مفهوم بیان می کند که جرم و تخلف از راه طراحی محیطی می تواند کنترل شود و کاهش یابد . اهمیت این اندیشه در ا ین است که محیط متعلق به فرد را برای سنجش توقعش از جرم و جنایت در اجتماع شرح می دهد(پور جعفر و همکاران،1389، .(68
اساس رویکرد حاضر در طراحی فضاهای شهری امن، نکات و شاخص های مهمی را در بر دارد که بایستی توسط طراحان در ساختار طراحی لحاظ شود که زیر شاخه های چهار اصل ذکرشده در رویکرد CPTED می باشند و از آنهابه عنوان برنامه ریزی و استراتژی های طراحی به منظور افزایش امنیت یاد می گردد:
- خطوط و زاویه دید روشن و واضح
- فراهم نمودن نور کافی
- فضاهای فضا و مسیرهای جدا و مخفی
- اجتناب از فضاهایی که در آنها امکان غافلگیری و خطر وجود دارد.
- کاهش فضاهای تفکیک شده
- استفاده بهینه از فضاها(استفاده چند منظوره)
- استفاده از فعالیت های بهینه و کاربری بخشیدن به فضا
- ایجادحس مالکیت به منظور حفظ و نگهداری فضا
- استفاده از علایم و نشانه ها
- پیشرفت طراحی و بهبود کیفیت آن در زمینه طراحی محیط.
هرکدام از این شاخص های طراحی نیز به نوبه خود زیرشاخه هایی دارند که به کمک آنها می توان به مقصود مورد نظر رسید(موسسه بین المللی مبارزه با جرم توسط طراحی محیط،2003، 29 -3 و الماسی فر و همکارش،25،.(26-1389
تاثیر متقابل رفتار و محیط
رفتار اجتماعی در خلاء رخ نمیدهد؛ لذا راههای گوناگون رفتار اجتماعی مرتبط با محیط کالبدی است. تعاملات اجتماعی در متن محیط طبیعی ـ مصنوعی واقع میشود و از سوی دیگر انعکاس همین رفتار به جهان کالبدی باز میگردد. به طور کلی انسان در یک کنش دو سویه با محیط زندگی خود نه تنها در راستای فیزیک محیط، فیزیک بدنی خود را(راه رفتن و رانندگی) تنظیم می کند بلکه با قرارگیری در محیط فیزیکی به نحوی فیزیک رفتاری اش نیز تحت تاثیر قرار میگیرد(ادیبی سعدی نژاد و عظیمی،102،.(1390
در این میان روانشناسی محیط بر تاثیرپذیری رفتار از عوامل و شرایط فیزیکی ـ معماری فضائی محیط تاکید میکند و درباره آن به بحث مینشیند(کامل نیا،8،.(1385 در واقع میزان تاثیر پذیری و تاثیر گذاری دو مقوله رفتار و محیط به طور عمده در قالب دو تئوری تعیین کنندگی و امکان دهندگی بیان شده است. در دیدگاه تعیین کنندگی محیط، محیط نقش تعیین کننده ای در رفتار، ادراک و احساس انسان دارد. در این دیدگاه هر محرکی پاسخی خاص ایجاد می تماید.محیط در چنین دیدگاهی عمدتا به معنای شرایط اقلیمی و جغرافیایی است، اگرچه قابل تعمیم به محیط مصنوع نیز می باشد.
دیدگاه امکان دهندگی محیط، محیط فیزیکی را بستری می داند که امکانات و محدودیت هایی را برای رفتار بوجود می آورد اما محیط، تعیین کننده رفتار نیست. بلکه صرفا امکان بروز برخی رفتارها را فراهم می کند و یا محدودیت هاییی رابرای بروز برخی دیگر از رفتار ها بوجود می آورد. در این دیدگاه، محیط است که بر رفتار تاثیر می گذارد. در دیدگاه احتمال دهندگی ضمن آنکه مردم می توانند رفتارهای مختلفی در یک محیط داشته باشند و به انگیزه های فردی اهمیت می دهد، ویژگی های طراحی و عوامل محیط مصنوع را در احتمال بروز رفتارهای خاص مهم می داند(دانشپور و فخاری،29،.(30-1390
نظریات مکانی جرایم شهری
با توجه به رابطه متقابل محیط و رفتار، نظریات گوناگونی در زمینه رابطه بروز خشونت و بزهکاری و جرم با محیط کالبدی و فضاهای مختلف شهری توسط نظریه پردازان و اندیشمندان روانشناسی و جرم شناسی مطرح شده است که در زیر به بررسی نظریات مطرح شده در این زمینه پرداخته شده است:
نظریه محیط مساعد
نظریه محیط مساعد در جستجوی یافتن ارتباط میان محیط زندگی مساعد، جهت ارتکاب انواع جرایم است. در این زمینه همه شرایط محیطی در رابطه با انواع جرایم مورد بررسی قرار میگیرد و تأکید بر مناطق ویژهای چون بخش مرکزی شهرها چندان توجه نمیشود، بلکه تمام مناطق شهری در رابطه با انواع جرایم مورد بررسی قرار میگیرد و میزان جرائم را در خصیصههای مکانی جستجو میکند ( شکویی، 1365 ، .( 102
نظریه جرمشناسی محیطی
بررسیهای صورت گرفته به وسیله کتله ( ( Quetelet بلژیکی و گری ( ( Guerry فرانسوی به اهمیت رابطه فضا و محیط شهری با رفتارهای اجتماعی ( از نوع منفی و ناهنجار) اشاره دارد که در آن چارچوب عملی برای تحلیل فضایی و مکانی جرم و مطالعه ناهنجاری با فضا و زمان در محدوده شهرها را فراهم میکند (دانشپور و فخاری ، 1390، .( 31
الیزابت وود (Wood,1967) راهحل تقلیل جرایم محیطی و ایجاد امنیت را در ایجاد فضاهای جذاب شهری میداند. به نحوی که افزایش استفادههای هنجار موجب شود تا افراد ناباب مجبور به ترک فضا شوند ( همان ، .( 32
پتترلانیز ( ( Petrella , 400 2 برنامهریزی و طراحی مناسب محیطی را یکی از سه رکن اساسی در پیشگیری از جرم و جنایت در حوزه فضای شهری قلمداد میکند که بدون توجه به آن نمیتوان از جرائم قابل انتظار در محیط کاست ( پورجعفر و همکاران، 1389، .( 75 -74
4
مرکز بینالمللی جرائم ( 2006، NICP )، طراحی و استفاده مناسب از محیط ساخته شده را عامل مناسب برای کاهش جرائم و بهسازی کیفیت زندگی میداند؛ به علاوه توجه به امنیت را سرلوحه اصول اولیه طراحی محیط مصنوع قلمداد میکند ( الماسی فر و انصاری، 1389، .( 25 در جدول زیر، چهار نظریه مهم و مطرح در رابطه با خشونت و بزهکاری و جرم با فضاهای شهری آورده شده است:
