بخشی از مقاله
مقایسه ي ترسیم خانواده جهت تحلیل روانشناختی کودکان در خانواده هاي عادي و تکوالدي
خلاصه
مقدمه: پژوهش حاضر جهت مقایسه ي نتایج آزمون ترسیم خانواده در کودکان 5 تا 10 ساله در خانواده هاي تکوالدي و عادي طراحی شد.
روش کار: این پژوهش توصیفی در بهار 1387در سنندج انجام گرفت. صد و شصت کودك 5 تا 10 ساله، شامل 60 کودك پیشدبستانی و 100 کودك دبستانی مورد مطالعه قرار گرفتند. هشتاد کودك از خانواده هاي تکوالدي، به روش نمونه گیري سیستماتیک خوشهاي و 80 کودك از خانواده هاي عادي سنندجی بصورت تصادفی انتخاب شدند. آزمودنیها توسط آزمون ترسیم خانواده ي کرمن مورد سنجش قرار گرفتند. آنها در ترسیم نقاشی خانواده آزاد بودند. اطلاعات محرمانه باقی ماند و با استفاده از شاخصهاي توصیفی و آزمونهاي مجذور خی، تی وابسته و کولموگروف اسمیرنوف مورد تحلیل قرار گرفت.
یافته ها: کودکان خانواده هاي تکوالدي بیشتر از کودکان خانواده هاي عادي در ترسیمهاي خود واکنشهاي عاطفی نسبت به خانواده از جمله حذف خود و اعضاي بدن (P=0/001)، حذف یکی از والدین (P=0/001)، ترسیم والدین با فاصله (P=0/017) و تنوع رنگ کمتر (P =0/001) را بروز میدهند.
نتیجه گیري: کودکان خانواده هاي تکوالدي در ترسیم خانواده خود واکنشهاي عاطفی متفاوت با کودکان خانواده هاي عادي نشان میدهند.
واژههاي کلیدي: ترسیم، خانواده ، خانواده تکوالدي، کودکان، نقاشی
مقدمه
نقاشی کودکان نمودي از تجربهي زندگی واقعی آنان است (1) و از طریق آن خواستها و مشکلات آنان به شکل خلاق و مطلوب منعکس شده و در نتیجه سلامت روانی آنها در حد زیادي تامین میشود. نقاشی کودکان تحت تاثیر محیط زندگی و تجربیاتی است که در محیط مدرسه کسب می کنند (2) و به آنها در سازمان دادن به اندیشهها و معنی بخشیدن به تجاربشان کمک می کند .(3) کودکان در هر سنی که باشند از نقاشی به عنوان راهی براي ابراز وجود و ارتباط با محیط پیرامون استفاده می کنند. نقاشی و تصاویري که کودك از آن استفاده میکند بیانگر تعارضات درونی و عواطف وي است (4) و کودك را قادر میسازد تا ضمن بیان تجارب خود، تفکرات، ترسها، رویاها و ایدههایش را به شیوهاي امن، کامل و واقعی بروز دهد که این امر منجر به توسعه ي مهارتهاي ارتباطی و ابراز وجود میشود .(5)
نقاشی یکی از انواع زبانهایی است که کودکان از طریق آن می توانند در مورد دنیاي خویش با خود و با دیگران حرف بزنند. از این رو فعالیت ترسیمی، شبیه یک نمایش خیال پردازانه است (6) و کودکان از طریق فعالیتهاي ترسیمی احساسات، عواطف، ایدهها و تجارب خود را بیان می نمایند .(7) نقاشی به عنوان شکلی از داستانسرایی است که کودکان را قادر میسازد داستانهاي خود را از طریق یک شکل توسعه یافته از ارتباطات با تمرکز بر صحبت کردن در مورد نقاشیهاي خود بیان نمایند .(7) نقاشی کودکان اغلب فراتر از مرحلهي کلامی پیش میرود و به واقعی سازي عمیق و ظهور آن براي کودك و همچنین سازگاري با واقعیتیابی کمک میکند .(5)
به نظر میرسد مصاحبه ي ساده با کودك به نحو واضح و روشن احساسات واقعی او را نسبت به خانواده اش نمایان نمیسازد زیرا کودك از مقاصد جستجوگرایانهي بزرگسالان به خوبی آگاه است. برعکس هنگامی که او افراد خانواده اش را در نقاشی نشان میدهد خود را کمتر کنترل نموده و با آزادي تمام ترسها، تمایلات، احساسات، جاذبه ها و تردیدهایش را بیان می کند .(8) نقاشی خانواده به عنوان یک فعالیت هنري نقطهي شروعی براي بزرگسالان است تا شاهد تکامل نقاشیهاي کودکان باشند و ببینند که آنان چگونه از رنگها و شکلها براي انتقال احساسات خود استفاده می کنند.
در این فعالیت به کودك گفته می شود که تصویر خانواده خود را ترسیم نماید (4) هر چند معنایی که کودکان از نقاشیهاي خود دارند به گونهاي است که بزرگسالان قادر به درك آن نخواهند بود .(9)
بررسیهاي انجام شده نشان میدهند که نقاشی خانواده براي تشخیص مشکلات خانوادگی روش مناسبی بوده و خانواده موثرترین عامل محیطی است که نقاشی کودك را تحت تاثیر قرار میدهد .(10) نتایج ترسیمهاي دو گروه کودکان خانواده اي تک والدي و عادي نشان میدهد که نقاشیهاي کودکان به طور قابلتوجهی با واقعیتهاي زندگی آنان همخوانی دارد .(11)
در نقاشی خانواده براي گرفتن نتیجه ي بهتر از کودك خواسته می شود که تصویر خانواده اي به جز خانواده ي خود را نقاشی کند. به این ترتیب توجه کودك از خانواده اش دور شده و با آرامش بیشتري گرایشات درونی خود را نقاشی می کند. ولی در هر حال تصویري که او می کشد مربوط به خانواده اش خواهد بود زیرا به نظر او خانواده اش تنها خانواده اي است که میشناسد و در آن زندگی کرده است .(12)
یافته هاي پژوهشی ایپولیتو1 بر روي دو گروه کودکان تک والدي و عادي ایتالیایی با استفاده از آزمون ترسیم خانواده هاي کرومن نشانگر آن است که کودکان خانواده هاي عادي بیشتر از رنگهاي شاد، ارزندهسازي2، ترسیم والدین با هم و حضور خود در نقاشی استفاده نمودند در حالی که در ترسیمهاي کودکان خانواده هاي تکوالدي، سطح پایین اعتماد به نفس، استفاده از رنگهاي سرد یا تحویل نقاشی بدون رنگ، حذف اعضاي بدن و حذف یکی از والدین، مشخص بود. نتایج دیگر نشان داد که فعالیتهاي ترسیمی کودکان خانواده هاي تکوالدي متناسب با سن طبیعی آنها نبوده است .(11)
بررسیهاي انجام شده بر روي 41 کودك خانواده هاي طلاق حاکی از آن است که کودکانی که تحت تاثیر خانواده هاي مادرمدار1 بودهاند، پدر را از نقاشیهاي خود حذف نمودهاند .(13)
به نظر ایپولیتو نشانگان مشکلات عاطفی به صورت ترسیم خصمانهي2 تصاویر، اشکال غیرقابل تشخیص و رسم حیوانات، استفاده از رنگهاي تیره یا عدم حضور رنگ، شکلهاي معلق در کاغذ، ترسیم با فاصله ي افراد و به طور کلی عدم ثبات و امنیت در نقاشی کودکان تک والدي دیده میشود .(11)
در ترسیمهاي کودکان خانواده هاي داراي ناپدري و نامادري، اعضاي خانواده به صورتی عجیب و غریب نقاشی می شوند و در ترسیم آنها نشانهاي از صمیمیت و ارتباط در بین اعضاي خانواده دیده نمیشود .(14) یافته هاي قاسمزاده نشاندهندهي بروز نگرش منفی این کودکان نسبت به خانواده در نقاشیهاي آن ها است .(15) مطالعه ي چرنی3 و همکاران بر روي نقاشی خانواده ي کودکان سنین 5 تا 13 ساله نشانگر آن است که بین جنسیت، سن، خصوصیات و جزئیات نقاشی خانواده ارتباط وجود دارد. همچنین بین نقاشیهاي دختران و پسران تفاوت مشهودي در زمینهي تناسب شکل و نحوهي رسم لباس در نقاشی دیده میشود .(16)
مطالعات دیگر بر روي نقاشی کودکان حاکی از آن است که اندازهي نقاشی کودکان تحت تاثیر شرایط روحی و روانی آنان متفاوت است. کودکانی که شرایط روانی مطلوبی داشتهاند نقاشی را در اندازهي بزرگتري نسبت به کودکان داراي محیط نامناسب و شرایط روانی منفی هستند ترسیم می کنند .(17)
نتایج مطالعه ي دیگري بر روي 253 نفر از کودکان سنین 4 تا 11 ساله نشان میدهد که تنوع رنگ در نقاشی کودکانی که موضوعات خوشایند و مثبت را در نقاشی ترسیم میکنند بیشتر دیده میشود .(18)
مطالعات هاریسون، کلارك و یونگرر4 بر روي نقاشی کودکان 6 ساله اشاره به این نکته دارد که بین نقاشیهاي کودکان و ارزیابی معلم از کیفیت روابط و سازگاري با مدرسه، رابطهي معنیداري وجود دارد .(19)
در پژوهشهاي دیگر بین نقاشی کودکان با شرایط نامطلوب خانوادگی در مقایسه با کودکان خانواده هاي عادي تفاوتهایی وجود دارد. از جمله این تفاوتها، تحویل بدون رنگ نقاشی و بروز تمایلات منفی نسبت به خانواده ، استفاده از رنگهاي سرد و حذف اعضاي بدن و اجزاي صورت بوده است .(20)
بر اساس نتایج یک مطالعه کودکانی که در یتیم خانه ها زندگی می کنند شکل خانه را مانند کودکان دیگر ترسیم ننموده و ترسیم خانه در نقاشی آنان یک حالت هرج و مرج را به بیننده منتقل میکند .(21)
هدف از این پژوهش مطالعه ي واکنش هاي عاطفی کودکان نسبت به خانواده و اعضاي آن و بررسی فهم و شناخت آنان از وضع موجود خانواده است که به صورت مقایسهاي بین دو گروه کودکان عادي و تک والدي در دو مقطع سنی پیشدبستانی و دبستان با استفاده از آزمون کورمن5 انجام شده است.
میتوان ادعا نمود در سالهاي اخیر در تحقیقات موجود داخلی براي اولینبار بر روي این موضوع، پژوهشی صورت گرفته است که در مطالعات خارجی نزدیک به موضوع مطالعات ایپولیتو میباشد که در آن فقط مقطع سنی دورهي دبستان بررسی شده است.
فرض اساسی در این پژوهش آن است که نقاشیهاي کودکان خانواده هاي عادي با خانواده هاي تک والدي تفاوت دارد و این تفاوت در دو قسمت چهارچوب و محتواي نقاشی است.
قسمت اول یعنی خطوط، فضا و رنگ که در تمام نقاشیها وجود دارد و نشانگر خصوصیات عمومی مشخص کودك است و قسمت دوم محتواي نقاشی است که اشاره به عواملی مانند بیارزش کردن (حذف افراد خانواده ، فاصله ي بین اشخاص در نقاشی، در مصاحبه نام فردي را به زبان نیاوردن) و ارزنده سازي (برجسته نمودن اشخاص)، حذف خود، حذف اعضاي بدن و اضافه نمودن شخصیتهاي دیگر میباشد.
روشکار
روش بررسی در این پژوهش، توصیفی و از نوع پس رویدادي است. جامعهي آماري شامل کودکان 5 تا10 ساله (دختر و پسر) شهرستان سنندج است که در بهار سال 1387 انتخاب شدهاند. حجم نمونه با استفاده از فرمول برآورد حجم نمونه ي کوکران، نسبت خصیصههاي ترسیم خانواده ي کودکان و خطاي برآورد d=0/08 برابر160 نفر برآورد می شود یعنی این حجم نمونه با اطمینان 95 درصد و خطاي نمونه گیري کمتر از 0/08 خواهد بود.
در این پژوهش60 نفر دختر و پسر از دورهي پیش دبستانی و آمادگی از 6 مرکز مهدکودك و پیشدبستانی در دو گروه 30 نفري از خانواده هاي عادي و تکوالدي انتخاب شدهاند. تعداد 100 کودك دختر و پسر نیز در دورهي ابتدایی از 9 دبستان (نیمی متعلق به خانواده هاي عادي و نیمی دیگر از خانواده هاي تکوالدي) با استفاده از روش نمونه گیري خوشهاي دومرحلهاي که در مرحلهي دوم، روش نمونه گیري سیستماتیک داخل خوشهها استفاده شده است، انتخاب گردیدند.
در تحلیل دادهها، شیوههاي توصیفی مانند جداول فراوانی و شاخصهاي آماري نظیر میانگین به کار رفت. براي پاسخ به فرضیههاي پژوهشی از روشهاي آمار استنباطی مانند خیدو و آزمون تی وابسته و آزمون 1K-S استفاده شده است.
ابزار عمدهي این پژوهش، آزمون ترسیم خانواده کرومن، مشاهده و مصاحبه است. نقاشیهاي خانواده در اصل توسط اپل و وولف2 پیشنهاد شد اما بعدها به گونهاي کاملتر به عنوان آزمون نقاشی خانواده (DAF3) توسط هال4 تدوین گردید.
این روش همراه با پیشرفت خانواده درمانی در سالهاي دهه ي 1970 و1960 شهرت چشمگیري پیدا کرد. آزمون ترسیم خانواده را لویی کورمن تهیه نموده است. در شکل سنتی این آزمون از کودك خواسته می شود که »خانواده ات را نقاشی کن.« این دستورالعملی است که مولفانی همچون مینکوسکا، پورو، کان و کاین و گومیلا5 در فرانسه، اَپل6 در آمریکا، بارسیلوس7 در برزیل و فوکاوا8 در ژاپن به کار بستهاند. در دستورالعملهاي جدید کرومن به کودك گفته میشود که "یک خانواده را به فکر خودت نقاشی کن" .(12) این دستوالعمل آزادي کاملتري فراهم میسازد و از این راه، تمایلات ناهشیار با سهولت بیشتري بیان میشود و همانطور که خواهیم دید به این ترتیب است که کودك خواهد توانست از واقعیت فاصله ي بیشتري گرفته و مثلا خانواده اي را نقاشی کند که خود در آن جایی ندارد یا در مواردي دیگر، خود را در اشخاص مختلف نقاشی فرافکنی کند. اجراي آزمون مستلزم آن است که یک صفحه کاغذ، یک مداد و یک مداد پاكکن به کودك داده و به وي گفته شود "یک نقاشی از خانواده ات بکش". در اجراي آزمون این پژوهش، قبل از انجام آزمون، رابطهي عاطفی با کودکان توسط آزمونگران که از دو نفر مربیان زن تحصیلکردهي دانشگاهی انتخاب شده بودند برقرار شد و بدون اعمال هر گونه فشار براساس رضایت کودکان در محل مهدکودك یا دبستان که از قبل پیشبینی شده بود آزمون انجام گرفت. در نمرهگذاري آزمون بر این نکته تاکید گردیدکه تفسیر نقاشیهاي فرافکن روي پیوستاري انجام میکرد که دامنهي تغییر آن از نمرهگذاري عینی تا تحلیل شهودي و برداشتی است .(20)
روش نمرهگذاري زیر در چهار مرحله در این پژوهش به کار رفت که عبارتند از: -1 برداشت کلی -2 بررسی جزئیات خاص -3 نمرهگذاري عینی -4 یکپارچه کردن. در مرحلهي برداشت کلی به بررسی نقاشی به صورت کلی مانند توجه به حالت روانی، پیام کلی و احساسی که نقاشی به بیننده منتقل میدهد، پرداخته میشود. در بررسی جزئیات خاص، اجزاي مختلف نقاشی به روش منطقی تجزیه و تحلیل شد. در این تحلیل بر جنبههاي غیرمعمول نقاشی مانند اندازهي نقاشی و کیفیت پرداخت به جزئیات مانند ارزندهسازي توجه گردید. در نمرهگذاري عینی به فراوانی خصیصههاي مورد اتفاق در نقاشی خانواده ي کودکان مورد آزمون از جمله حذف خود و اعضاي بدن، حذف والدین و استفاده از رنگهاي سرد استناد شد که به طور دقیق و مشورت با صاحبنظران در این خصوص، فراوانی آنها در دو گروه نقاشی کودکان یاداشت شد.
در مرحلهي آخر یکپارچه کردن انجام پذیرفت. اطلاعات در سه مرحلهي قبلی از طریق مصاحبه با مربیان و خود کودك و بررسی سوابق کودکان در پروندهها انجام شد تا اطمینان بیشتري نسبت به اطلاعات موجود در نقاشی حاصل گردد.
جهت محاسبه ي پایایی1، از افرادي شبیه نمونه ها که در تحقیق جزو نمونه نبودند، پیشآزمون و آزمون مجدد2 به فاصله ي 4 هفته به عمل آمد و پایایی 0/89 محاسبه شد. از سوي دیگر ضریب پایایی این سئوالات در نمونه هاي تحقیق به وسیله ي فرمول آلفاي کرونباخ0/87 3 محاسبه گردید. روایی4 آزمون با استفاده از نظر متخصصان در این زمینه در سطح بالایی ارزیابی شد.
همچنین در پژوهش ایپولیتو با استفاده از آزمون کرومن بر روي دو گروه کودکان تکوالدي و عادي ایتالیایی با استفاده از نظر متخصصان، روایی بالایی گزارش شده است .(11) در این مطالعه از مشاهده و مصاحبه هنگام ترسیم نیز استفاده شد.
مشاهدهي رفتارهاي کودك هنگام رسم نقاشی، به خصوص نحوهي کشیدن نقاشی و ترتیب ترسیم افراد خانواده صورت میپذیرد. مصاحبه به جهت تقلیل جنبههاي مشخص تفسیر نقاشی بعد از ترسیم نقاشی به عمل میآید که سئوالات آن شامل توصیف کودك از ترسیم خود و این که در ترسیم خانواده کدام فرد مهربانتر، کدام کمتر مهربان، کدام خوشبختتر، کدام کمی خوشبختتر و این که در خانه چه کسی از همه بهتر است، میباشد. یافته هاي جدول (1) اطلاعات مربوط به کودکان شرکتکننده در پژوهش را نشان میدهد.
یافته هاي به دست آمده در جدول (2) نشان میدهد، کودکانی که والدینشان از یکدیگر جدا شدهاند نسبت به کودکانی که والدینشان با هم زندگی میکنند مشکلات بیشتري را نشان میدهند که این مشکلات به صورت حذف خود، حذف اعضاي بدن، ترسیم والدین با فاصله ، تنوع رنگ کمتر، استفاده از رنگهاي سرد و حذف یکی از والدین در نقاشی است.
