بخشی از مقاله
مکانیابی ایستگاههای پرنده نگری در تالابهای استان گیلان با رویکرد گردشگری به روش
SWOT
چکیده:
موقعیت جغرافیایی ویژه و تنوع پدیده های طبیعی باعث شده تا ایران به عنوان پنجمین کشور دارای تنوع طبیعی جهان شناخته شود. علی رغم برخورداری از جاذبه های طبیعی فراوان، اکوتوریسم کشور با مشکلات و موانع گوناگونی در جذب گردشگر به خصوص در بخش پرنده نگری مواجه بوده که مانع از گسترش آن شده است. این در حالی است که پرنده نگری در سال های اخیر در دنیا رشد چشمگیری داشته و منبع درآمد بسیار مهمی محسوب می گردد. مکان یابی درست منابع طبیعی امروزه در جذب توریسم نقش موثری دارد. در این تحقیق جهت مکان یابی ایستگاه پرنده نگری از تعداد 213 آبگیر و تالاب که در تمام سطح استان پراکنده است، تعداد پنج تالاب (تالاب انزلی، امیرکلایه، بوجاق، استیل و جوکندان) به عنوان مناطق مورد مطالعه انتخاب گردید. این تالابها که در کنوانسیون بین المللی رامسر ثبت شده، در استان گیلان و تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند. عملیات میدانی، شناسایی محدوده و طرح پرسش انجام و مکان های مناسب جهت رویت پرندگان، شناسایی گردید. پرسشنامه طرح و تکمیل گردید و با استفاده از روش SPSS و SWOT بررسی و مناسبترین تالابها معرفی گردیده و به بررسی مشکلات موجود و ارائه راهکارهایی برای رشد گردشگری در محدوده پرداخته شد.
واژگان کلیدی: پرنده نگری ، تالاب ،گیلان ، مکان یابی، گردشگری، SWOT، SPSS
-1 مقدمه:
اگر قرار است اکوسیستم های تامین کننده حیات این کره برای نسلهای آینده نیز باقی بمانند جامعه مصرفی به ناچار بایستی از مصرف منابع خود به شدت بکاهد (درنینگ .(13 :1387 ثروت انسان متناسب با آن چیزهایی است که می تواند بحال خودشان وابگذارد (درنینگ .(116 : 1387 گذشته از ارزش های علمی که پرندگان را به عنوان یکی از عوامل اصلی متعادل کننده طبیعت به شمار می آورد، ارزشهای آموزشی، تفریحی، اقتصادی و زیبایی آنها آنقدر زیاد است که اهمیت تحقیق برای تهیه آمار لازم در مورد هر یک از آنها بر هیچ کس پوشیده نیست (منصوری .(1386 هدف از اکوتوریسم پایدار حفظ جذابیت های جغرافیایی و پدیده های زیست محیطی برای نسل امروز و فردا است، در حالی که امروزه تحت عنوان اکوتوریسم، خسارات جبران ناپذیری بر منابع طبیعی وارد می شود (زاهدی . (1382 با از بین بردن تنوع در مناطق غیرمسکونی جهان، مشکلات مختلفی را برای بشر به وجود آورده ایم غافل از این که تنوع در حفظ پایداری سیستم منبع ارزشمندی محسوب می شود (وات .(1389 در توسعه ی پایدار هدف این است که منابع طبیعی پایه، محافظت شود تا نسل های آینده بتوانند آن را تولید و به مصرف برسانند. امروزه گردشگری مهمترین فعالیت درآمدزا و اقتصادی محسوب می شود. بسیاری از کشورها با روند توسعه گردشگری، سیاست های ملی و منطقه ای خود را بر همین اساس و برنامه ریزی های مربوط به آن قرار می دهند. با توجه به اینکه در استان گیلان آب و هوای مناسب و تراز آسایش محیطی و اقلیمی مطلوب با چشم اندازهای طبیعی در نواحی کوهستان، جلگه و ساحل وجود دارد از نقاط هدف برای گردشگران و بازدید کنندگان داخلی بوده و در طول سال به 1 میلیون نفر در سال می رسد ( سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان .(1387 ایران یکی از مسیرهای مهم مهاجرت پرندگان را تشکیل می دهد و در این میان تالابها از اهمیت و حساسیت بیشتری برخوردار هستند (منصوری.(1386 تالاب انزلی در زمره 14 تالاب مهم ایران رتبه پنجم را داراست (منصوری .(1386 این تالاب به دلیل موقعیت جغرافیایی از نظر میزان بالای رطوبت و آب با هیچ یک از تالاب های ایران قابل مقایسه نیست (درویش زاده .(1371 امکان استقرار ایستگاه و سایت پرنده نگری در تالاب ذکر شده به همر اه چهار تالاب دیگر (شامل امیرکلایه، استیل، بوجاق و جوکندان) مورد سنجش و بررسی قرار گرفت. پیامد های حاصل از آمد و رفت گردشگران داخلی به دلیل تعداد زیاد، عدم آگاهی و رعایت نکردن آداب و فرهنگ گردشگری، در عرصه زیست محیطی دارای اثرات مثبت و منفی است که بررسی آن در برنامه ریزی های ملی ، منطقه ای و محلی در امر توسعه پایدار و گردشگری می تواند مفید واقع شود.
-2مروری بر ادبیات تحقیق:
بنا به تعریف مجمع بینالمللی اکوتوریسم، اکوتوریسم سفری است مسئولانه به مناطق طبیعی که حافظ محیط زیست بوده و موجب بهبود کیفیت زندگی مردم محلی میشود. با تعریف کنوانسیون تنوع زیستی، اکوتوریسم نوعی توریسم متکی بر حفاظت و مراقبت از تنوع زیستی و اکوسیستمهای موجود در عرصهها و با لحاظ نیازهای توسعهای آنها تلقی شده که پیامد آن مشارکت جوامع محلی و ایجاد درآمد قابل اتکا برای این جوامع است. طبق پیشبینی سازمان جهانی گردشگری، قرن بیست و یکم، قرن اکوتوریسم خواهد بود. امروزه اکوتوریسم با دارا بودن 8 شاخه اصلی و بیش از 800 شاخه فرعی در میان شاخههای مختلف گردشگری از اهمیت و جایگاه ویژهای برخوردار است (یو ان دی پی .(1971 در دهه 1980 به دنبال گزارش های متعدد تهیه شده توسط صدها محقق سرانجام رو یکردهای توسعه گردشگری و دولت ها به چالش کشیده شدند و به منظور بازساخت چارچوب سنتی توسعه گردشگری همسو با رویکرد توسعه پایدار به شکلی که الزامات و استانداردهای جدید طرفداران محیط زیست و پایداری یک سطح بهینه از منافع اقتصادی
اجتماعی را تامین کند تحت فشار قرار گرفتند .(Choi,2003,77) در دهه 1990 در راستای پارادایم توسعه پایدار، رویکردهای سنتی توسعه گردشگری به چالش کشیده و با تاکید همزمان بر پیامدهای مطلوب و نامطلوب گردشگری، حرکت از گردشگری انبوه به سوی رویکرد توسعه پایدار گردشگری آغاز شد . (Jurowski, Vysal & Williams, 1997, p3) برخلاف پارادایم سنتی، گردشگری پایدار می تواند اهداف متعادل اجتماعی اقتصادی و زیست محیطی در سطح محلی و منطقه ای را برآورده سازد .(Wight,1993,9) یکی از ویژگی های گردشگری این است که پول و گردشگر از مرکز به پیرامون حرکت می کند. یعنی یک جریان مداوم سرمایه و انسان از مرکز به پیرامون (از مراکز عمده سکونتی و شهرهای بزرگ به مناطق دورافتاده کوهستانی، جنگلی، ساحلی و ...) وجود دارد (پاپلی یزدی و سقایی .(1389 پایه های اولیه گردشگری متکی به نیاز و میل به جنبش و حرکت بوده و مسافرتی است که به منظور شناخت جهان انجام می گیرد و پدیده ای است که نمی توان در تمام تمدنها برای شروع آن تاریخی معین کرد (فرید .( 35 :1381
سابقه مطالعات انجام شده در زمینه پرنده نگری به دهه هفتاد میلادی بر می گردد. بیشترین مقالات ارائه شده در این زمینه در استرالیا و توابع مربوط می باشد. در سال 2002 تحقیقات انجام شده درباره توریسم کویینزلند استرالیا به یافته های جدیدی در زمینه پرنده نگری منجر شد. مقالات دیگری تحت عنوان "پرنده نگری در استرالیا" به چاپ رسیده است(.(Ronday, Green and Darryl 2005: 38 یکی از مقالات مربوط به این موضوع در فنلاند برای علاقمندان به مبحث پرنده نگری و محققان در سال 2006 با عنوان "گردشگری پرنده نگری در فنلاند" منتشر گردیده .(Peltomaki 2006: 26) مطالعات مشابهی در سایت کرک توریسم1 انجام شده و نتایج مشابهی به دست آمده است .(Ralf 2001: 46) ترکیه نیز فعالیت های گسترده ای در این زمینه بخصوص در مناطق دریایی و دریاچه ای دارد و مشابه چنین تحقیقاتی در آندلوس نیز به شکل قابل توجهی دنبال شده است. مکانیابی ایستگاه پرنده نگری در ایران مبحث جدیدی است که به طور علمی باید به آن پرداخته و امکانسنجی شود.
در همین راستا تحقیقات انجام شده با عنوان " بررسی تراکم، تنوع و روند جمعیت پرندگان آبزی زمستان گذران در تالاب بین المللی گمیشان استان گلستان" نشان دهنده کاهش جمعیت 48 گونه پرنده از سال 2007 بوده و در سال 2012 به حداقل میزان خود رسیده است .(Behrouzi rad, Haanzadeh & Ghaemi 2012) تحقیق دیگری در زمینه "پهنه بندی حفاظت از تالاب چغاخور به روش "2 SMCEنشان داده است که منطقه بندی تالاب تا چه حد می تواند در حفظ منابع زیست محیطی آن نقش اساسی ایفا کند و از این طریق مناطق مساعد جهت برنامه ریزی اکوتوریسم نیز مشخص گردد .(Asadolahi, Dnehkar & Asadolahi 2012) نتایج تحقیقی با عنوان " نقش موسسات دولتی و عمومی در مشارکت جوامع محلی برای حفظ کلی تالاب بزران" نشان داده که رابطه مستقیم و مثبت بین فعالیت های دولت و سازمانهای دولتی بعنوان متغیر مستقل و مشارکت مردم و سازمان های عمومی بعنوان متغیر وابسته ، در مدیریت و برنامه ریزی تالابها وجود دارد . (Abdollahrash, Shobeiri & Haghighi 2012)
-3روش شناسی تحقیق:
جامعه آماری شامل کلیه آبگیر ها در سطح استان گیلان است که 213 عدد می باشد. جامعه آماری 5 تالاب نمونه شامل تالاب های انزلی، امیرکلایه، استیل، بوجاق و جوکندان است. روش تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی تحلیلی است. در تحقیق حاضر ابتدا به شناخت منطقه مورد مطالعه پرداخته شد. سپس با مطالعه میدانی و تکمیل پرسشنامه توسط شهروندان و کارشناسان منطقه و سپس جمع بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات، نتایج مورد نظر بدست آمد. با توجه به روش تحقیق و روش گردآوری داده ها و اطلاعات از ابزار هایی مانند مشاهده، مصاحبه و تکمیل پرسشنامه، فیش برداری بانک داده ها انجام شد. پس از جمع آوری داده ها و اطلاعات با لحاظ کردن فرضیه ها، تحلیل توصیفی و استنباطی و آماری با استفاده از نرم افزار SPSS و جمع بندی اطلاعات بدست آمده
1 Crc tourism 2 Spatial Multi Criteria
انجام پذیرفت. جهت دستیابی به اهداف تحقیق ، ابتدا از روش ترکیبی (روش پیمایش و روش توصیفی و تحلیلی ) استفاده شده است که در این مرحله با توجه به اطلاعات موجود و بررسی جاذبه ها، امکانات و خدمات توریستی و گردشگری جهت پرنده نگری و آثار ایجاد ایستگاههای پرنده نگری در توسعه منطقه مطالعه شده پرداخته شده و سپس در مراحل بعدی تحقیق، جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارائه استراتژی و راهبرد توسعه گردشگری در منطقه از روش تحلیلی SWOT استفاده شده است که در ابتدا با بررسی های صورت گرفته روی محیط داخلی و محیط خارجی ناحیه و سپس به وسیله نظر خواهی، فهرستی از نقاط قوت و ضعف و فرصتها و تهدید ها مورد شناسایی قرار گرفت و همچنین با وزن دهی به هر کدام از این مسائل و سپس محاسبه آنها، اولویتها مشخص گردید و در نهایت جهت برطرف کردن یا تقلیل نقاط ضعف و تهدید ها و تقویت و بهبود نقاط قوت و فرصتهای موجود در ارتباط با مکانیابی مناسب ایستگاههای پرنده نگری در مناطق مورد مطالعه، استراتژی های مناسبی ارائه شده است. لازم به ذکر است جامعه آماری مطالعه شده در این تحقیق را دو گروه تشکیل می دهند که با استفاده از روش نمونه گیری کوکران برای شهروندان تعداد 50 نفر و برای کارشناسان تعداد 76 نفر به عنوان نمونه انتخاب شده است. به منظور ارائه راهکارها جهت مکانیابی مناسب ایستگاههای پرنده نگری در مناطق مورد مطالعه، شناخت عوامل چهارگانه (SWOT) در جهت رفع ضعف ها و تهدیدها و بهبود قوتها و فرصتها امری اجتناب ناپذیر تلقی می شود. بر این مبنا، راهکار توسعه این نواحی با فهرست نمودن مهم ترین نقاط قوت و فرصت به منظور طرح راهبردهای تهاجمی مبتنی بر بهره گیری از برتری های رقابتی، تبیین مهمترین فرصتهای پیش رو به منظور رفع نقاط ضعف درون ناحیه ای از طریق ارائه راهبردهای بازنگری، به منظور تخصیص مجدد منابع، طرح مهمترین قوتهای درون ناحیه ای به منظور رفع تهدیدهای برو ن ناحیه ای، با تاکید بر راهبردهای تنوع بخشی در جهت رفع نیازمندی های نواحی روستایی، طرح راهبردهای تدافعی به منظور رفع آسیب پذیری ناحیه ای به مرحله اجرا گذاشته شده که در این قسمت به ارائه آن پرداخته می شود.
-4یافته های تحقیق:
از 213 آبگیر و تالاب که در شکل 1 آمده، 5 تالاب که از اهمیت بیشتری برخوردار هستند انتخاب گردید. این تالابها تحت حمایت سازمان حفاظت محیط زیست هستند و علاوه بر این، طی بازدید میدانی که از منطقه به عمل آمد، مشخص شد که از شرایط طبیعی مساعدی جهت احداث ایستگاه پرنده نگری برخوردار بوده و از نظر جغرافیایی، 5 تالاب انتخاب شده در سطح استان پراکنش مناسبی دارند.
شکل((1 آبگیرهای استان گیلان (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان ( 1391
-4-1معرفی محدوده مورد مطالعه: تالاب انزلی، در ساحل جنوب غربی دریای خزر، در غرب دلتای سفید رود و در جنوب بندرانزلی، در استان گیلان واقع شده و از قسمت غرب به روستای کپورچال و روستای آبکنار، از جنوب به صومعه سرا و بخشهای رشت محدود شده و در مختصات جغرافیائی 37 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی و 49 درجه و 25 دقیقه طول شرقی قرار گرفته است. این تالاب از نخستین تالابهای ثبت شده در معاهده رامسر در سال 1971 میلادی است. در شکل 2 محدوده تالاب آمده است (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان .(1391
شکل((2 تالاب انزلی (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان ( 1391
پارک ملی بوجاق با 3250 هکتار مساحت در شمال شرق شهر رشت واقع گردیده است. این پارک که لاگون کیاشهر را به عنوان تالاب بینالمللی به مجامع جهانی معرفی کرده و دلتای رودخانه سفیدرود را در خود جای داده است، یکی از زیستگاههای مهم پرندگان و آبزیان میباشد. بخشی از تالاب بوجاق به علت اهمیت زیستگاهی به ویژه برای پرندگان مهاجر آبزی در سال 1354 به عنوان »لاگون کیاشهر« در فهرست تالابهای کنوانسیون رامسر به ثبت رسید. پارک ملی خشکی - دریایی بوجاق پس از تالاب بین المللی انزلی و امیرکلایه لاهیجان یکی دیگر از عرصههای مهم تالابی و طبیعی استان گیلان به شمار میآید (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان .(1391 در شکل3، محدوده تالاب بوجاق و در شکل4 تصویر دکل پرنده نگری آمده است.
شکل((3 پارک ملی بوجاق (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان - (1391 شکل((4دکل پرنده نگری تالاب بوجاق (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان (1391
تالاب بین المللی امیر کلایه که در شکل 5 محدوده آن مشخص شده، یکی دیگر از تالابهای منحصر به فرد در گیلان است که با وسعتی معادل 1230 هکتار در ناحیه شمالی لاهیجان واقع شده و محل زمستان گذرانی هزاران قطعه پرنده مهاجر از جمله قو، پلیکان و سایر مرغابی سانان است. این اثر در شرق شهر بندر کیاشهر و در استان گیلان واقع گردیده است. در 46کیلومتری شمال شهرستان لاهیجان و بین شهرهای لنگرود و بندرکیاشهر واقع در شرق استان گیلان قرار دارد و به دلیل واقع شدن در روستای امیرکلایه به نام این روستا خوانده میشود. این اکوسیستم آبی درسال 1354 در کنوانسیون رامسر با توجه به جاذبهها و ویژگیهای اکولوژیکی آن، با نام تالاب امیرکلایه در فهرست تالابهای بینالمللی قرار گرفته و نقشه منطقه در شکل 5 آمده است (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان .(1391
شکل((5 تالاب امیرکلایه (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان (1391
تالاب استیل آستارا با وسعتی بالغ بر 138 هکتار، در 7 کیلومتری شهر آستارا در حاشیه جاده لوندویل به آستارا قرار دارد و یکی از مناطق حفاظت شده استان گیلان می باشد. از ویژگی های تالاب عباس آباد آستارا این است که درختان این تالاب به علت اینکه ریشه آنها در آب قرار دارد، همواره در پهنای تالاب جا به جا می شوند و حرکت می کنند. به همین علت، تالاب آستارا به تالاب درختان شناور هم معروف است (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان .(1391 موقعیت تالاب استیل در شکل 6 آمده است.
شکل((6 تالاب استیل (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان (1391
تالاب جوکندان با مساحت 238 هکتار در استان گیلان و در 57 کیلومتری جنوب آستارا قرار دارد. این تالاب شرقی ترین قسمت منطقه حفاظت شده " لیسار " است (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان .(1391 در عکس هوایی که توسط Google earths به دست آمده (شکل (7 محدوده تالاب نشان داده شده است. نوار ساحلی موقعیت طبیعی مناسبی برای پرنده نگری به وجود آورده، بنابراین می توان نقاط مختلفی در طول این خط در نظر گرفت که ارزش یکسانی برای استقرار ایستگاه دارا هستند (شکل .(8
شکل (7) تالاب جوکندان (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان ( 1391
شکل((8 محدوده لیسار و جوکندان و ایستگاههای تعیین شده (سازمان حفاظت محیط زیست گیلان- مطالعات میدانی محقق (1391
-5نتایج:
-5-1مشخصات فردی و عمومی پاسخگویان: نمودار 1 بیان گر میزان درصد مردان و زنان بازدید کننده می باشد. همانطور که مشخص است 57/9 درصد افراد مرد و 42/6 درصد پاسخ دهندگان زن بوده اند. این تفاوت نه به صورت انتخابی بلکه تصادفی بوده است.
نمودار (1) توزیع درصد پاسخگویان بر اساس جنس
مرد
57 9
زن
42 6
در تحقیق حاضر سعی بر این است که از دو گروه متخصص و عادی به یک میزان پرسش به عمل آید تا نقش هر دو گروه یکسان سنجیده شود. جدول 1 تعداد و درصد دقیق افراد را نشان می دهد.
جدول((1 توزیع تعداد و درصد پاسخگویان بر اساس جنس (مطالعات میدانی محقق ،(1391
ردیف شرح مرد زن جمع
تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد
1 کارشناسان 30 39/5 46 60/5 76 60/31
2 شهروندان 23 46 27 54 50 39/6
جمع 53 42/06 73 57/9 126 100
درصد ترکیب سنی پرسش شوندگان در جدول 2 نشان می دهد که بیشترین افراد مراجعه کننده به منطقه مورد مطالعه دارای نرخ سنی 20 تا 40 سال می باشد و کمترین افراد مراجعه کننده به منطقه مورد مطالعه دارای نرخ سنی زیر 20 سال می باشد.
جدول((2 توزیع تعداد و درصد پاسخگویان بر اساس سن (مطالعات میدانی محقق ،( 1391
ردیف شرح زیر 20 20-40 40-60 اظهار نشده جمع
تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد
1 کارشناسان 1 1/3 64 84/2 10 13/2 1 1/3 76 100
2 شهروندان 10 20 37 74 3 6 - - 50 100
جمع 11 8/73 101 80/15 13 10/31 1 0/79 126 100
بر اساس مطالعات انجام شده و بررسی وضعیت محیط پیرامون ناحیه در غالب ابعاد توسعه گردشگری مورد توجه و بررسی قرار گرفت. همان طوری که در جدول زیر نشان داده شده است، در نواحی مطالعه شده تعداد 19 قوت داخلی در برابر 15 نقطه ضعف داخلی و تعداد 11 فرصت خارجی در برابر 17 تهدید خارجی شناسایی و بررسی شده است. به این ترتیب در مجموع تعداد 30 نقطه قوت و فرصت به عنوان مزیتها و 32 ضعف و تهدید به عنوان محدودیت ها و تنگناهای پیش روی، قابل شناسایی است . لذا در یک جمع بندی و تحلیل ساده می توان گفت که آستانه آسیب پذیری این نواحی بالا بوده و نیازمند بازنگری و ارائه سیاستهای مناسب در جهت رفع ضعفها و تهدیدها با استفاده از نقاط قوت و فرصتها می باشد. علاوه براین در این قسمت سعی شد تا علاوه بر نکات فوق، به وسیله پرسشنامه مزیتها و محدودیتهای عمده ناحیه جهت اولویت بندی گزینه ها از دیدگاه شهروندان و کارشناسان ارزیابی شود تا علاوه بر مشارکتی کردن این روش بتوان نتیجه را به صورت کمی و منطقی به دست آورد. در این مطالعه ، علاوه بر سئوالاتی که در مورد میزان شناخت افراد از تالاب با تاکید بر مبحث پرنده نگری مطرح شد، پرسشهایی پیرامون نقاط قوت و ضعف و تهدید و فرصتها مطرح گردید. حال با توجه به جدول زیر به بررسی و تحلیل هریک از نقاط قوت ، ضعف ،فرصت و تهدید از نقطه نظر سه گروه مشارکت کننده در این تحقیق پرداخته می شود
