بخشی از مقاله
مقدمه
»معنویت« یکی از سازههایی است که علیرغم نداشتن مفهـوم روشـن و مشـخص، بـهطـور گسـترده و بهصورت گوناگون بهکار میرود. بهرغم این ابهام در مفهومها، گزارشها از گسترش علاقـه بـه معنویـت حکایت دارد. براي نمونه، کانترویکس و همکاران (1994) گزارش میدهند 85 درصد از آمریکاییها بـه دنبال رشد معنوياند و این آمار بیتردید در آغاز هزاره سوم گسترش بیشتري یافته است (جهـانگیرزاده، .(1384 کوئیک و همکاران معتقدند معنویت عبارت است از: جستوجو و مطالبه مستحضر بـراي درك و فهم پاسخ سؤالهایی درباره زندگی، معنا و ارتباط با نیروي مقدس یا متعالی، که ممکـن اسـت منجـر به رشد آئینهاي مذهبی و تکوین جامعه شود یا نشود (کوئیک و همکاران، .(1991
نکته اساسی در بسیاري از توصیفات و تعاریف ارائهشده از معنویـت، ایـن اسـت کـه »معنایـابی« یکـی از اعمال و فعالیتهاي درونی (و غالباً نیمههشیارانه) انسـان اسـت. سـوینتون دریافـت کـه معنویـت جنبـهاي از زندگی است که به فرد انسانیت میبخشد (غباريبناب، 1385، ص .(24 این اصـطلاح، شـامل مجموعـهاي از ساختارهاي مهم است که به زندگی انسان جهت و معنا میبخشد و به افراد کمک میکنـد تـا بـا مشـکلات و فراز و نشیبهاي زندگی مقابله نمایند. با این بیان، معنویت شامل ابعاد مهمی نظیر جستوجوي معنـا، هـدف، دانش تعالیبخش انسانی، روابط پرمعناي عشق و تعهد و از همه مهمتر آخرتنگري میباشد (همان).
یکی از ابعاد مهم معنویت، آخرتنگاري است. میل به بقا، یکـی از بنیـاديتـرین انگیزههـاي انسـان است. در انسان بهصورت فطري این انگیزه وجود دارد که میخواهد باقی باشد و حیـات دائمـی داشـته باشد (منظري توکلی و همکاران، .(1392 ترس از مرگ نیز یکی از ترسهاي جدي اسـت کـه در طـول زندگی کم و بیش با انسان همراه است. شاید به همین دلیل است که برخی روانشناسـان در تلاشـند تـا این ترس را از بین برده، احساس آرامش را جایگزین آن نمایند (همان).
روانشناسی بهصورت سنتی با موضوع مرگ درگیر میباشد. براي نمونه، روانتحلیـلگري و مبتکـر آن فروید، نقش کشانندهاي را تصریح میکند که اثري سـاختاري در سـازماندهی روانـی انسـان بهعهـده دارد، کشاننده مرگ بهعنوان نیروي بنیادین در مقابـل کشـاننده زنـدگی، سـاختار روانشـناختی را تولیـد میکند (ابراهیمی و بهرامی، .(1390 علیرغم آنکه پارادایم روانتحلیلگري در غرب، بـه سـرعت جـاي خود را به رویکردي دیگر داد، با این حال نفی آخرت و تمام مفـاهیم وابسـته بـه آن در تمـام نظامهـاي روانشناختی کم و بیش وجود دارد. رفتارگراها و در کنار آن حتی دیدگاههـاي انسـانگرایانـه، بـه اتفـاق رویکردهاي آخرتنگرانه را نفی و تمام روانشناسی را در مرزهاي زندگی دنیایی ترسیم کردهاند (کنـت،
رابطه آخرتنگری و پنج عامل شخصیت در دانشجویان ۹۶
.(2007 ازاینرو، در ادبیات روانشناسی معاصر، پژوهشی با مضـمون آخـرتنگـري یافـت نمـیشـود. جستوجو در پایگاههاي علمی داخلی و خارجی نشان میدهد که اساساً با این مفهوم و مفـاهیم مشـابه آن، سند علمی در دسترس نیست. یکی از عواملی که مـیتوانـد بـا آخـرتنگـري رابطـه داشـته باشـد، ویژگیهاي شخصیت است. ویژگیهاي شخصیتی با توجه به ثباتشان در طـول زمـان و در فرهنگهـاي مختلف، در نحوه تعاملات افراد تعیینکنندهاند (هیل و همکاران (Hill)، .(1997 پـنج ویژگـی ایـن مـدل عبارتند از: روانرنجوري، برونگرایی، موافق بودن، گشودگی و باوجدان بودن (بشارت، .(1386
روانرنجوري به تمایل براي تجربه اضطراب، تنش، خودمحوري، خصومت، تکانشوري، کمرویـی، تفکر غیرمنطقی، افسردگی و حرمتخود پایین اطـلاق مـیشـود. بـرونگرایـی بـه تمایـل بـراي تجربـه هیجانهاي مثبت، هیجانطلبی، مهربانی و اجتماعی بودن گفته میشـود (همـان). موافـق بـودن عبـارت است از: تمایل به کنجکاوي، خیالپردازي، زیباییشناسی، خردورزي، روشـنفکـري و نـوآوري (میشـل (Michel)، .(2003 گشودگی به تمایـل بـراي گذشـت، مهربـانی، سـخاوتمندي، اعتمـادورزي، همـدلی، فرمانبرداري، فداکاري و وفاداري اطلاق میشود. با وجدان بودن عبارت است از: تمایل به سـازماندهی، نظم و ترتیب، خودنظمدهی، کارآمدي و قابلیت اعتماد، خویشتنداري، پیشـرفتگرایـی، منطـقگرایـی و تعمق (بشـارت، .(1386 نتـایج پـژوهشهـاي مختلـف، بـه وجـود رابطـه بـین معنویـت و دینـداري و ویژگیهاي شخصیت اشاره کردهاند.
آیزنک و پرسون از عوامل شخصـیت، درونگرایـی و بـرونگرایـی و روانرنجـوري را بـا دینـداري بررسی کرده و به این نتیجه رسیدند که همبستگی کمی بین درونگرایی و متغیرهاي دینداري دیده شـده است، ولی برونگرایی هیچ همبستگی را با دینداري نشـان نـداد (ویبـل و همکـاران (Weibel)، .(2011 کاستا و فرانیس پژوهشی روي یک نمونه 577 تایی از مردان انجام دادند و به این نتیجه رسـیدند کـه در این افراد، با سنین متفاوت، همبستگی اندکی بین دینداري و درونگرایی متفکر وجود دارد. ایـن احتمـال وجود دارد که اعضاي برخی از جمعیتهاي مذهبی بیشتر درونگرا باشند.
عامل دیگر، روانرنجوري است که رابطهاي با مذهب ندارد (ویبـل و همکـاران، .(2011 آیزنـک بـه این نتیجه رسید کـه بـین عامـل گشـودگی و متغیرهـاي دینـداري همبسـتگی %25 و %35 وجـود دارد. گشودگی، رگهاي است که نسبت به برونگرایی یا روانرنجوري از کلیت کمتري برخـوردار اسـت و بـه علاوه معناي دقیق آن کمتر روشن است. تحقیق نشان داده است که نمره افراد متـدین در همـدلی بـالاتر است و ایندقیقاً یک بعد وابسته (به مسئله دینداري) است که مربوط به بعد گشودگی میباشد.
علیرغم نقش ویژگیهاي شخصیت در دینداري، بهویژه آخرتنگري، این مسئله در جامعـه کنـونی
۰۷ ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱
ایران مورد غفلت واقع شده و اطلاعات اندکی هم در دست است. بر این اسـاس، هـدف ایـن پـژوهش بررسی رابطه پنج عامل شخصیتی و آخرتنگري در دانشجویان دانشگاه تهران است.
روش پژوهش
این پژوهش توصیفی و از نـوع همبسـتگی مـیباشـد. جامعـه آمـاري موردمطالعـه تمـامی دانشـجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، مشغول به تحصیل در سـال 1391-92 مـیباشـند. از ایـن میان، تعداد 220 نفر براساس فرمول مورگان به روش چندمرحلـهاي خوشـهاي انتخـاب شـدند. از بـین دانشکدهها، سه دانشکده مدیریت، فنی و روانشناسی به تصادف انتخـاب و سـپس از هـر دانشـکده دو کلاس، بهعنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. پس از جلب مشارکت آزمودنیها و اطمینانخـاطر از ایـن جهت که اطلاعات جمعآوريشده فقط براي مقاصد پژوهشی اسـتفاده مـیشـود، بـه پرسـشنامـههـاي آخرتنگري و پنج عاملی شخصیت پاسخ دادند. بهمنظور تجزیه و تحلیل دادههـا، از روشهـاي آمـاري نظیر میانگین، انحراف استاندارد، ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون گام به گام استفاده شد.
ابزار پژوهش
الف: مقیاس آخرتنگري ابراهیمی- بهرامیاحسان: این مقیاس با استفاده از آیات و روایات استخراجشده از منابع دین مقدس اسـلام سـاخته شـده اسـت. فـرم نهـایی آن داراي 44 سـؤال اسـت کـه از 5 خردهمقیـاس تکلیفگریزي، آمادگی، آخرتمحوري، تعالی و لذتجویی تشکیل یافته است که نمـره کـل از جمـع 5 عامل (پس از معکوس کردن نمرات دو عامل تکلیفگریزي و لذتجویی) بهدست میآید. این مقیاس را هم بهصورت گروهی و هم بهصورت انفرادي میتوان اجرا کرد. اعتبار این آزمون بـا اسـتفاده از ضـریب آلفاي کرونباخ محاسبه شد که براي کل آزمون 0/85 و براي خردهمقیاسها تکلیفگریزي 0/52، آمـادگی 0/72، آخرتمحوري 0/79، تعالی 0/65 و لذتجویی 0/67 بهدسـت آمـد. اعتبـار آزمـون از طریـق دو نیمهسازي، همبستگی بین نیمه اول با نیمه دوم 0/86 بهدسـت آمـد (ابراهیمـی، .(1389 منظريتـوکلی و همکاران (1391) اعتبار و روایی سازه این مقیاس را در جامعه دانشجویی مورد تأیید قرار دادند.
ب: مقیاس پنج عامل شخصیتی نئو :(NEO-FFI) این مقیاس در سال 1991 توسط الیور و جان بهمنظور بررسـی پنج عامل بزرگ شخصیت (روانرنجوري، برونگرایی، موافق بودن، گشودگی و با وجدان بودن) سـاخته شد و داراي 60 سؤال است که براساس مقیاس لیکرت تهیه شده است. هر 12 سـؤال آن، یکـی از پـنج عامل مذکور را اندازهگیري و نمرات هر عامل جداگانه حاسبه میشود. بشیري (2007) (Bashiri) روایی
رابطه آخرتنگری و پنج عامل شخصیت در دانشجویان ۱۷
این فرم را در چند مرحله بررسی کرده و مورد تأیید قرار داده است. پایایی هریک از عوامل در یک نمونه ایرانی، بین 0/71 تا 0/92 بهدست آمده است (گروسی فرشی (Garousi Farshi)، .(2000 کاسـتا و مـک کري (1992) روایی این آزمون، بین گزارشهاي شخصی و ارزیابی همسالان را 30 تا 65 درصد محاسبه نمودند (همان). آتشافروز و همکاران (1387) ضریب اعتبار بـراي هریـک از رگـههاي روانرنجـوري، برونگرایی، گشودگی، موافق بودن و باوجدان بودن به ترتیـب %74 ، %55 ، %27 ، %38 و %77 محاسـبه نمودند. همچنین در پژوهشی که توسط حقشناس (1385) بر روي یک نمونه 208 نفـره از دانشـجویان انجام گرفت، ضریب بازآزمایی با فاصله زمانی سه ماهه، براي روانرنجوري، برونگرایی، گشودگی، موافق بودن و باوجدان بودن بـه ترتیـب %79 ، %79 ، %80 ، %75 و %83 بهدسـت آمـد. همچنـین محمـدي و محمودنیا (1389) آلفاي کرونباخ این پرسشنامه را %78 محاسبه نمودند. در این پژوهش، پایایی عوامـل براساس آلفاي کرونباخ بین 0/67 تا 0/88 محاسبه گردید.
یافتههای پژوهش
از بین 220 دانشجوي شرکتکننده در این پژوهش، 95 نفـر دانشـجوي مـرد و 125 نفـر دانشـجوي زن بودند. تعداد 166 نفر از گروه نمونـه دانشـجوي مقطـع کارشناسـی و تعـداد 54 نفـر دانشـجوي مقطـع کارشناسی ارشد بودند. از مجموع شرکتکنندگان در این پـژوهش، فقـط 25 نفـر متأهـل و بقیـه مجـرد بودند. همچنین تعداد 101 نفر از گروه نمونه را دانشجویان دانشکده فنـی، تعـداد 68 نفـر را دانشـجویان دانشکده روانشناسی و تعداد 51 نفر را دانشجویان دانشکده اقتصاد تشکیل میدادند.
جدول 1 میانگین و انحراف استاندارد نمرههاي پنج عامل شخصیت و آخرتنگري کـل دانشـجویان را به تفکیک دختر و پسر نشان میدهد.
جدول شماره .1 میانگین و انحراف استاندارد نمرههاي پنج عامل شخصیت و آخرتنگري کل دانشجویان به تفکیک جنسیت
جنسیت پسر دختر کل
متغیر میانگین انحراف استاندارد میانگین انحراف استاندارد میانگین انحراف استاندارد
شاخص
برونگرایی 25/75 4/72 22/28 3/91 24/01 4/32
با وجدان بودن 24/62 4/11 23/75 3/74 24/18 3/92
موافق بودن 22/81 5/11 21/95 4/61 22/38 4/86
گشودگی 26/95 4/86 27/24 3/89 27/09 4/37
روانرنجوري 15/43 3/46 16/64 4/12 16/03 3/79
آخرتنگري (کلی) 88/45 9/45 93/37 10/78 90/91 10/11
۲۷ ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱
جدول 2 ضریب همبستگی بین پنج عامل شخصیت را با آخرتنگـري کـل و مؤلفـههاي آن نشـان میدهد. همانطور که مشاهده میشود، بین پنج عامل شخصیت با بیشتر مؤلفههاي آخـرتنگـري رابطـه معنادار وجود دارد. فقط بین برونگرایی با آمادگی، بـین موافـق بـودن بـا تکلیـفگریزي و تعـالی، بـین گشودگی با تکلیفگریزي و تعالی و بین روانرنجوري با آمادگی، تعالی و لذتجویی رابطه معنـیداري مشاهده نشد. همچنین آخرتنگري کلی با ابعاد شخصیتی بـرونگرایـی، گشـودگی، بـاوجـدان بـودن و موافق بودن، رابطه مثبت و معنیدار و با روانرنجوري رابطه منفی و معنیدار داشت.
جدول :2 ضریب همبستگی بین پنج عامل شخصیت با آخرتنگري کل و مؤلفههاي آن
متغیرها تکلیفگریزي آمادگی آخرتمحوري تعالی لذتجویی آخرتنگري
برونگرایی -0/19* 0/11 0/26* 0/21* 0/33** 0/25*
باوجدان بودن -0/41** 0/24* 0/47** 0/38** 0/18* 0/46**
موافق بودن 0/09 0/20* 0/22* 0/10 0/25* 0/19*
گشودگی -0/07 0/21* 0/18* 0/08 0/34** 0/24*
روانرنجوري 0/18* 0/09 -0/19* -0/11 -0/09 -0/19*
** نشاندهنده معنیداري درسطح 0/01 است. * نشان دهنده معنیداري درسطح 0/05 است.
در ادامه بهمنظور بررسی اینکه چه مقدار از واریانس آخرتنگري بهوسـیله ویژگیهـاي شخصـیتی تبیین میشود، از روش رگرسیون گام به گام استفاده شد. جدول 3 نتایج مدل رگرسیون پنج عامـل شخصیت را بر آخرتنگري کل نشان میدهد. نتایج حاصل از مدل رگرسیونی نشان داد کـه آمـارة F محاسبه شده براي مدل رگرسیونی (F=52/68) در سـطح P< 0/001 معنـادار اسـت. براسـاس ایـن جدول، از میان پنج ویژگی شخصیتی دو بعد با وجدان بودن و برونگرایـی، در دو گـام حـدود 31 درصد از واریانس آخرتنگري را تبیین میکنند. با توجه به نتایج این جدول، در گام اول عامـل بـا وجدان بودن که بیشترین ضریب همبستگی جزئی معنادار را با آخرتنگري دارد، وارد مدل شده و حدود 24 درصد از تغییرات آخرتنگري را پیشبینی میکنـد. در گـام دوم، بـا وارد شـدن عامـل برونگرایی، این پیشبینی به 31 درصد افزایش یافته است. سایر عوامل به علت نداشتن همبسـتگی جزئی معنادار وارد مدل نشدهاند.
