بخشی از مقاله
چکیده
یکی از بحث برانگیزترن موضوعات عصر حاضر هویت است و هرکس به طریقی نگرانی هویتی دارد. از آنجایی که دغدغه هویت تنها به انسان اختصاص دارد، مطالب نیز از دریچه دید او و با توجه به استقلال محیط پیرامونش مطرح می شود. هویت ساریه وجود مطلق مه به معنای فیض مقدس، وجود منبسط و نفس رحمانی در عرفان، فلسفه و حکمت اسلامی از آن یاد می شود، نیست. بلکه هویت پاسخی است به پرسش در خصوص چیستی یا کیستی موجودات. دین یکی از وجوه امتیاز بشر است که از دیگر نشانه ها مانند درک عشق ، مرگ آگاهی و قدرت زیبایی شناسی متمایز تر به نظر می رسد . در تاریخ زندگی بشر هرگز قبیله ای وجود نداشته است که به گونه ای دین نداشته باشد.
اعتقاد به خدا در ادیان برتر موجب شد که مردم خود را در این جهان همچون مسافری پندارند و گمشده ی خود را نه در عالم خلق و این جهانی بلکه در آسمان و عالم عرش و آن جهانی جستجو نمایند. اعتقاد به خدا انسان ها را از چهره ی ظاهری جهان به سوی توجه به حقیقتی ژرف در درون واقعیت و هستی سوق داده که یکی از نتایج این جستجوی حقیقت در واقعیت به صورت هنر دینی تجلی نموده است. نیایش به در گاه احدیت و ذکر حدیث دل و راز و نیاز با خالق ، خلوت جان و حضور دل و صافی درون می طلبد . معماران اسلامی کوشیده اند جمال حق که برتر از » آب و رنگ و خال و خط « است و برترین زیباییهاست را به نوعی در مقدس ترین مکان هایش که جلوه ی حضور حضرت حق است و تابش انوار حقیقت و رحمت و معنویت الهی به باریکترین نحو و لطیف ترین معانی ممکن تداعی گر شوند که نه نشان کافری باشد و نه مخدوشگر جلوه گاه حضور.
-1 مقدمه
مسجد کانون تجلی هویت معنوی مسلمانان و مرجع و پناه و تکیه آنان، از صدر اسلام تا کنون مهمترین عنصر شهری و معماری و مرکز تبلور عالی ترین اشکال خلاقیت، ذوق و سلیقه ی معماران مسلمان بوده است. این نگین حلقه ی شهر نشینی و جواهر تابان بسیاری از شهرهای ما که آوازه ی نمونه های درخشان آن در قرون گذشته در سر تا سر گیتی پراکنده است، در گسست فرهنگی و هویتی تحمیل شده به جامعه ی ایران طی سده ی اخیر اتصال و پیوند خود را در مسیر تکاملی معماری از دست داده و اگر چه مهمترین و اصلی ترین پایگاه ابراز عقیدتی، اجتماعی و سیاسی مردم در سال های طولانی و بویژه در نهضت انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس بوده و هست.
اما معماری مناسب و در خور مقام و جایگاهش را در جامعه ی امروز ایران نیافته است. در سطح شهر چگونگی بروز و نمود مسجد با توجه به مکان و جایگاه آن در شهرهای کهن اهمیت ویژه می یابد. در حالی که در شهرهای سنتی سیمای مسجد و عناصر نشانه ای آن در منظر شهری نقشی غالب داشتند و طراحی شالوده ی شهری به شیوه ای بود که جامع مرکز ثقل به شمار می رفت و مکان و جایگاه آن اهمیت بارزی در هویت بخشیدن به شهر ایفا می کرد.
در شهرهای کنونی که عوامل متعددی منظر شهری را تحت تأثیر قرار داده، چگونه می توان به نقش و جایگاه مسجد در سطح شهر و محلات پرداخت. در حالی که تغییرات حادث در مقیاس ها، افزایش مقیاس عمودی به شکل بروز آسمان خراش ها و گسترش مقیاس افقی به صورت توسعه بی رویه، شالوده شهری را گنگ و مبهم و گسیخته نموده است، مسجد چگونه می تواند نقش حلقه اتصال و مفصل شهری و مشخصه ی هویتی آن را ایفا کند - اهری و زرگر، 1377، ص. . - 4
- 2 نقش مسجد در ساختار شهرهای مسلمان نشین
با رجوع به اشارات و مستندات تاریخی می کوشیم تا نقش مسجد را در ساختار شهرهای مسلمان نشین آن چنان که به آن اشاره شد ، کشف کنیم. از احداث یا تغییر شکل شهر ها تا رشد و توسعه ی آن ها، و نیز کشف چگونگی الگوی کلی، و یگانه ی شهرهای مسلمان نشین که بر مبنای نقش محوری مسجد پدید می آید و این همه مبتنی بر دیدگاهی کل نگراست که همواره رابطه ی متقابل اجزاء یک نظام را مد نظر دارد - اعتضادی، 1377، صص. . - 11-12
-1-2 مدینه و مسجدالنبی
از مدینه النبی به عنوان نخستین شهر مسلمان نشین می توان یاد کرد . یثرب واحه ای که آب آن نسبتا فراوان بود و ساکنانی داشت، اما با هجرت رسول اکرم مدنیت یافت. حضرت محمد - ص - این بلد را " طیبه "نامید و نام های دیگر نیز بر آن نهاده شدند که همه حکایت از مقام مقدس این شهر می کنند. مانند " مدینه منوره "، "مدینه النبی"، " مدینه مشرفه "، "مدینه مکرمه". یثرب مدنیت و تقدس خود را به یمن حضور حضرت پیغمبر و برقراری نخستین مسجد مسلمین در آن ، پیدا کرد. " مسجدالنبی مسجدی است در وسط مدینه " این شهر پس از حضرت رسول در زمان ابوبکر و عمر و عثمان دارالخلافه بود. مسجدالنبی جایگاه نبوت و خلافت بود. دین و دنیای مسلمین و همه وقایع مربوط به مسلمانان در این مرکز حل و فصل می شود و مدنیت مدینه با به وجود آن بود - همان،
-2-2 نقش مسجد در احداث شهرهای نوبنیاد
با گسترش روز افزون اسلام ، همپای شهرهایی که فتح می شدند و به صورت شهرهای مسلمان نشین پایگاه نفوذ اسلام در سرزمین ها می گشتند، بنا به مقتضیات نظامی و ملاحظات حکومتی، شهرهای نوبنیاد نیز تأسیس می شدند: " جغرافی نویسان عرب، بنای شیراز را به اعراب نسبت می دهند، ضمنا می گویند که شیراز مثل کوفه و واسط در بین النهرین، از اردوگاه قشونی پدید آمد. در پی افکنی این دسته از شهر ها ، نخستین گام ، گزینش جایگاه آن است که اصولا با دسترسی به آب و وجود راه هایی برای پیوستن به کانون های شهری دیگر صورت می گیرد. مرحله بعدی پیاده کردن طرح شهر است که تابع آئین های نمادین و رمزیست: کوفه که بنای آن در 638 میلادی - قرن اول هجری - انجام شده یکی از نخستین شهرهای مسلمین است - همان - .
-3-2 نقش مسجد جامع در الگوی کلی شهر
تفاوت اصلی بین شهرهای مسلمان نشین و شهرهای پیشین ، توسعه سریع و چشمگیر و تعدد آن هاست. این شهرها در اندازه های بزرگ، متوسط و کوچک در سراسر سرزمین های اسلامی پراکنده بودند و در این میان آنچه یک شهر کوچک را از یک قریه ی بزرگ متمایز می ساخت وجود مسجد جامع در آن بود " ساختن مسجد جامع ابتدا منحصر به شهر ها بود. در روستاها اجازه ساختن جامع داده نمی شد و این یک امتیاز حقوقی شهر نسبت به روستا بود . مهمترین ویژگی شهر های مسلمان نشین این است که ... " به الگوی مکه یا بازاری در کنار صحنی مقدس پدیدار می شوند ... محله های مسکونی در پیرامون این بازار قرار داده شده ... که روی به سوی صحن مقدس دارند.
شهرهای مسلمان نشین بر اساس سه عنصر یگانه شده مذهب، حکومت و تجارت برای امتی واحد شکل گرفته اند و تجلی کالبدی این عناصر مسجد و ارگ و بازار است که ساختار شهر بر مبنای مرکزیت آن ها پیدا می شود، به سان قلب که در مکه بود با مسجدالحرام و محیط تجارت و همان است که در مدینه پدید آمد با مسجدالنبی به عنوان مرکز مذهبی سیاسی. این الگو از قرن سوم به بعد برای جامعه پیچیده تر در تمدن بزرگ اسلامی به شکل سه عنصر متمایز جامع، ارگ، بازار در پیوند با هم که میدانی حلقه ی اتصال آن ها را از نظر کالبدی فراهم می کرد - میدان کهنه اصفهان، میدان بخارا دوره ی سامانی - نمودار شد، و در همه جا عنصر تعیین کننده مسجد بود. در شهرهای مسلمان نشین بناهای شکوهمند یا میدان های بزرگ به گونه آگورا ها یا فروم ها وجود نداشت، حیاط و شبستان های مساجد محل گرد آمدن اهالی بود و بازار محل تولید و داد و ستد و ارگ جایگاه حکومت، که در بافت منسجم محلات شهر تنیده شده بودند - همان، ص. . - 16
-1-3-2 رابطه مسجد جامع و بازار
مسجد جامع و بازار، دو عنصر وحدت یافته ی مرکزی شهرند که وجودشان تضمین کننده وجود و حیات شهر است. شهرهای سرزمین های اسلامی یعنی مراکز مذهبی- سیاسی- تجاری واقع در مسیر عبور کاروان ها، حیات اقتصادی خود را مدیون بازار ها بودند. معمولا ورودی مسجد ها و مدرسه ها در چهار سوق باز می شد رابطه مسجد جامع و بازار و علاو بر مسجد جامع، در امتداد بازار چند مسجد کوچک و متوسط دیگر هم پدید می آمد. ارتباط مسجد و بازار آنچنان پایدار است که وقتی شهری بر اثر توسعه تغییر مرکز می دهد در مرکز جدید، جامع و قیصریه در مقابل هم - اصفهان صفویه - در کنار میدان جای می گیرند - همان، ص. . - 18
-2-3-2 رابطه مسجد جامع با ارگ
پیشینه ارتباط مسجد جامع با ارگ شهر چنان مسجد جامع و بازار، دو عنصر وحدت یافته ی مرکزی شهرند که وجودشان تضمین کننده وجود و حیات شهر است. شهرهای سرزمین های اسلامی یعنی مراکز مذهبی- سیاسی- تجاری واقع در مسیر عبور کاروان ها، حیات اقتصادی خود را مدیون بازار ها بودند. معمولا ورودی مسجد ها و مدرسه ها در چهار سوق باز می شد رابطه مسجد جامع و بازار و علاو بر مسجد جامع، در امتداد بازار چند مسجد کوچک و متوسط دیگر هم پدید می آمد. ارتباط مسجد و بازار آنچنان پایدار است که وقتی شهری بر اثر توسعه تغییر مرکز می دهد در مرکز جدید، جامع و قیصریه در مقابل هم - اصفهان صفویه - در کنار میدان جای می گیرند.
