بخشی از مقاله
نقش زیر ساخت حمل و نقل در تو سعه صنعت گردشگری ایران
چکیده:
از صنعت گردشگری به عنوان یکی از پر رونق ترین فعالیت های اقتصادی در جهان یاد می شود، به گونه ای که پس از صنعت نفت و خودروسازی سومین منبع درآمدزای جهان محسوب می شود. جایگاه راهبردی ایران در خاورمیانه، به عنوان پلی میان سه قاره آسیا، اروپا، و آفریقا و در اختیار داشتن سامانه حمل و نقل متنوع و گسترده در سطح کشور، از قبیل حمل و نقل هوایی در کشور، شبکه حمل و نقل ریلی با گستردگی هشت هزار کیلومتر و بهره گیری از ناوگان حمل و نقل جاده ای به روز، زیرساخت های مناسبی را برای سرمایه گذاری، رشد و ارتقای صنعت گردشگری دارا می باشد. در این میان، زیرساخت های حمل ونقل، و به ویژه، شبکه حمل و نقل جاد ه ای، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هدف از تحقیق حاضر بررسی نقش زیرساخت های حمل و نقل درگردشگری کشور و همچنین معرفی پتانسیل های صنعت حمل ونقل ، چالش های مرتب با آن و راهکارهایی جهت بهبود آنها می باشد. روش تحقیق از نوع توصیفی و از نظر ماهیت کیفی و کاربردی می باشد. نتایج تحقیق نشان می دهد وجود یک سیستم حمل ونقل مناسب برای کارکرد صحیح اقتصاد لازم و دسترسی به حمل ونقل مناسب یک ضرورت برای توسعه اقتصادی در هرکشور است ، که با برنامه ریزی، سرمایه گذاری، توسعه و بهبود زیرساخت ها می توان به رشد جایگاه گردشگری و توسعه اقتصادی کشور اهتمام ورزید. حمل و نقل از ارکان اصلی صنعت توریسم می باشد، بدون توجه به زیرساخت های حمل و نقل صنعت گردشگری عملاً مفید واقع نخواهد شد و یا با ضعف همراه است، که این خود رابطه ی متقابل گردشگری و حمل و نقل را بیشتر نمایان می سازد.
واژه های کلیدی: صنعت گردشگری، زیرساخت ، حمل و نقل، ایران
-1 مقدمه:
حمل و نقل یکی از اجزاء کلیدی در گردشگری است که ارتباط های حیاتی بین حوزه های تولیدکننده گردشگر و مقاصد گردشگری را فراهم می سازد نظام حمل و نقل در قلب صنعت گردشگری جای دارد و بین پیشرفت نظام حمل و نقل و رشد صنعت گردشگری یک رابطه مستقیم برقرار است. هر کدام از اختراعات فناورانه در نظام حمل و نقل نقش مشخصی را در توسعه صنعت گردشگری بر عهده داشته اند. فراهم نمودن یک نظام حمل نقل مناسب می تواند مقاصد گردشگری مرده و متروک را به مقاصد موفق فعالی که مردم مشتاقانه از آن بازدید به عمل می آورند، مبدل سازد ساختار حمل و نقل و دسترسی راحت و با کیفیت بالا برای گردشگران یکی از مهم ترین ملزومات ایجاد هر منطقه گردشگری است. در اغلب مناطق توسعه یافته گردشگری، شبکه حمل و نقل وسیع و مناسب وجود دارد. اهمیت نوع سامانه حمل و نقل در کشورهای مختلف برای گردشگران متفاوت است. تردیدی نیست که رشد سیستم گردشگری مدیون توسعه سیستم حمل و نقل می باشد. حمل و نقل به مثابه بال های پرنده و جهانگردی خود پرنده است. سیستم حمل و نقل در قلب صنعت جهانگردی قرار دارد. سیستم حمل ونقل مبداء یا وطن جهانگردان را به مقصدها (با تمام جذابیت ها، تسهیلات، تشکیلات و سایر ویژگی های سفر) به هم مرتب می سازد. کارایی، راحت بودن و میزان سلامت و امنیت این سیستم، تعیین کننده نوع تجربه و کیفیتی است که از سفر بدست می آید. بین پیشرفت سیستم حمل و نقل و رشد صنعت گردشگری یک رابطه مستقیم برقرار است، ایران به لحاظ گستردگی جغرافیایی و موقعیت آن در منطقه و ویژگی استراتژیک، قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم و چهارراه مبادلات تجاری خاور دور با آسیای میانه و کشورهای عربی و دسترسی آسان به جاده های ترانزیتی اتحادیه اروپا و نزدیکی به آبهای آزاد و مهمتر از همه بازسازی دو کشور بزرگ همسایه یعنی عراق و افغانستان، از مزیت فوق العاده ای برای گسترش ترانزیت، صادرات و توسعه اقتصادی برخوردار می باشد و نقش محوری آن را می بایست بیش از پیش مورد توجه قرار داد. با نگاهی گذرا به تاریخ راه در ایران در می یابیم که از دیرباز اهمیت راه مورد توجه بوده و طی اعصار گذشته راه های مهمی احداث شده است و امروزه هم اهمیت راه به عنوان یک صنعت زیربنایی یکی از عوامل رشد و توسعه کشور محسوب می شود. زیرا زمانی می توانیم شاهد تحول و پویایی در زمینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باشیم که در مرحله اول یک راه ارتباطی مناسب داشته باشیم. علاوه بر صنعت زیربنایی راه به عنوان جایگاه اصلی توسعه، توجه به تأسیسات جانبی نظیر مجتمع های خدماتی – رفاهی که در کنار جاده های ساخته شده و باعث ایجاد حمل و نقل روان و ایمن و توسعه گردشگری و توریسم می شود، از اهمیت بسزایی برخوردار است. حمل و نقل اثر بسیار شگرفی را بر متغیرهای کلان اقتصادی مانند سطح اشتغال، تولید، سرمایه گذاری و غیره می گذارد و از این رو جهت داشتن اقتصادی پویا و تولید مناسب باید در زمینه های حمل و نقل سرمایه گذاری وجود داشته باشد. در میان شیوه های مختلف حمل و نقل اصولاً حمل و نقل جاده ای به دلیل خصوصیات منحصر به فردی که دارد از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان متداولترین شیوه حمل و نقل مطرح است. ایران به دلیل خصوصیاتی مانند نبود زیرساخت کافی و استاندارد، تعداد بالای وسایل نقلیه در مقابل زیرساخت ها و پایین بودن فن آوری در ساخت خودرو همواره با مشکلات ناشی از حمل و نقل رو به رو بوده است
روشن است که گسترش مسافرت و رفت و آمد در هر کشوری به حالت و وضعیت راه ها و ارتباط های زمینی، هوایی،دریایی و گسترش و فراوانی وسایل آمد و رفت بستگی و پیوند کامل دارد. شرط لازم و ضروری مسافرت در هر سرزمینی بهره مندی آن سرزمین از شبکه ی راه ها و وسیله های آمد و رفت مناسب و خوب است ایران به دلیل گستردگی خاک،موقعیت جغرافیایی و ریخت شناسی زمین و همسایگی با کشورهای گوناگون و با دریای مازندران در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب، باید از شبکه های مواصلاتی و ارتباطی گوناگون و شایان توجهی برای آمد و رفت و بردن و آوردن کالاها و مسافران برخوردار باش از این رو پردازش گردشگری در رابطه با زیرساختها به خصوص در زمینه پارادایم دسترسی در توسعه گردشگری دارای اهمیت است. در زمینه دسترسی در نظر گرفتن موارد زیر می تواند کارساز باشد:
· میزان راههای ارتباطی همراه با درجه بندی آن،
· برآورد ترافیک در راه های ارتباطی در زمانهای مختلفی از سال به خصوص در اوج گردشگر پذیری،
· تعداد و کیفیت وسایل حمل و نقل در دو بعد ارتباط درون منطقه ای و برون منطقه ای (منظور وسایل انتقال گردشگر از دیگر مناطق به این مقاصد است).
· زمانهای مورد نیاز برای جابه جایی مطلوب در سطح منطقه،
· میزان بهره مندی از امکانات جانبی،
· میزان تصادفات جاده ای و بالاترین درصد وقوع آن،
• میزان بهره مندی مناطق گردشگری از آب، برق ،خدمات بهداشتی،انبار و غیره،
· برآورد وسایل موردنیاز برای تأمین نیازهای اولیه،
· میزان دسترسی به فناوری ارتباطات،
· برآورد شاخص فشردگی برای تردد،
· برآورد وسایل موردنیاز برای کنترل ترافیک
در کشورهای پیشرفته صنعتی که اعتبار خاصی برای صنعت گردشگری و درآمدهای ناشی از آن قائلند توجه ویژه ای به وسایل نقلیه و حمل و جا به جایی مسافر صورت می گیرد. حمل و نقل ریلی امکان و ابزار مناسبی برای سفر و جا به جایی توریست به شمار می رود زیرا مقرون به صرفه است و ایمنی و ویژگی های منحصر به فرد زیست محیطی آن ارزش و اهمیت خاصی به این وسیله بخشیده است هدف از تحقیق حاضر بررسی نقش زیرساخت حمل و نقل در گردشگری کشور ، چالش های مرتب با آن و راهکارهایی جهت بهبود آنها می باشد.
-2 مبانی نظری:
حمل و نقل در لغت به معنی جا به جا کردن و بردن است. در اقتصاد آنرا جا به جایی انسان و کالا از یک نقطه به نقطه دیگر تعریف کرده اند. در بعضی کتب، کلمه حمل و نقل که خود ترجمه کلمه Transportation است را تحت عنوان "ترابری، حمل و نقل" به کار می برند. فراهم بودن امکانات حمل و نقل مناسب، مطمئن، راحت و سریع و ارزان پیش شرط توسعه گردشگری است. زیرا گردشگران در تصمیمات خود دو عامل هزینه و زمان را مد نظر قرار می دهند. و برای دسترسی به مقاصد گردشگری انتخاب نوع سیستم حمل و نقل و یا فراهم بودن سیستم مناسب بر این دو عامل تأثیر می گذارد. مایکل هال جهانگردی را یک سیستمی که از سه عنصر جغرافیایی تشکیل شده است معرفی می کند:
-1 ناحیه مبداء: محلی است که دارای شرای توریست فرست است و جمعیت علاقمند به سفر که توانایی سفر را دارند.
-2 ناحیه مقصد: محلی است که ارائه خدمات می کند و جاذبه های توریستی در آن قرار دارد.
-3 شبکه ترانزیت: شامل حمل و نقل و اطلاعات و تبلیغات بین مبداء و مقصد می باشد.
با توسعه حمل و نقل و تعدد آن، به مرور سفرها، راحت تر و با آسایش بیشتری صورت پذیرفت و تعداد جهانگردان در کل دنیا به مرور افزایش یافت، پس رابطه مثبتی بین افزایش کمی و کیفی زیرساختها و تعداد گردشگران وجود دارد. بس وگسترش ارتباطات و وسایل مدرن حمل و نقل، توسعه خدمات هواپیمایی و فرودگاهی و بهره برداری از راه های خوب ارتباطی و مواصلاتی (راه آهن، قطار شهری و نظیر اینها) بر اقبال گردشگران به مقاصد خواهد افزود. نحوه و کیفیت زیرساختهای دسترسی که در چهارچوب راه های ارتباطی و وسایل حمل و نقل شکل می گیرد بسیار مهم است. احداث شبکه های وسیع ترابری و بزرگراه ها و همچنین شبکه گسترده حمل و نقل هوایی به گسترش گردشگری منجر می شود.
ساماندهی ارتباطات چگونگی دسترسی به وسایل حمل و نقل و چگونگی تعویض یک وسیله با وسیله دیگر و داشتن نقاط اتصالی وسایل حمل و نقلبه یکدیگر بسیار مهم است
-1-2 وضعیت شبکه راه ها و ترابری در ایران:
1. راه های زمینی
2. شبکه راه آهن
3. راه آهن در سال 1304 با تصویب قانون انحصار قند و شکر برای تأمین هزینه ی ساختمان راه آهن ایران پایه گذاری شد. با توجه به وضعیت شبکه ی راه آهن و اتصال آن به نقاط جمعیتی-صنعتی کشور، ساختار موجود بر پایه ی محورهای شبکه به 14 منطقه تقسیم شده است. مجموع خطوط اصلی ساخته شده تا پیش از انقلاب اسلامی 4565 کیلومتر بود که پس از انقلاب 4075 کیلومتر دیگر به آن اضافه شد. مجموع خطوط راه آهن کشور امروز به 8640 کیلومتر می رسد. هم اکنون نواحی شمال،شمال غرب،شمال شرق،مرکز،جنوب غرب وجنوب شرق کشور به وسیله ی شبکه راه آهن به یکدیگر پیوند دارند.
مهم ترین شبکه ی راه آهن مورد استفاده ی مسافران و ایرانگردان عبارت اند از:
.1 راه آهن تهران- مشهد که دو خطه و مورد استفاده ی انبوه زایران در طول سال است، بیش از سایر خطوط راه آهن در آوردن و بردن مسافران نقش ایفا می کند.
2. راه آهن تهران- اصفهان – یزد- کرمان – بندرعباس
3. راه آهن تهران – اهواز
4. راه آهن تهران – تبریز
5. راه آهن تهران – گرگان
هم اکنون 3289 کیلومتر راه آهن در ایران در دست ساخت است. در بیشتر کشورهای پیشرفته و جهانگردپذیر جهان، به ویژه کشورهای اروپایی، راه آهن به سبب ایمنی و راحتی و اقتصادی بودن و سرعت بسیار گسترش زیادی دارد، و در جهانگردی و مسافرت نقش بسیار مهمی ایفا می کند.
.3 راه های هوایی
خدمات مسافرت هوایی، از سال 1306 خورشیدی، در ایران دایر شد. با توجه به نیاز مردم به گسترش ارتباط با نقاط گوناگون سرزمین ملی و سایر کشورهای جهان، وزارت راه در سال 1325 تشکیل اداره ی کل هواپیمایی کشور را پیشنهاد کرد. پس از تشکیل این اداره هسته ی نخستین ارتباطات هوایی ایجاد شد. شرکت های هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما)، ساها، آسمان، ایران ایرتور، کاسپین، ماهان ، کیش ایرو و ارم کار جابه جایی مسافران را در درون و بیرون از ایران برعهده دارند. در ایران هم اکنون 63 فرودگاه تجاری با پرواز برنامه ای وجود دارد که متأسفانه تناسبی منطقی میان شمار ناوگان هوایی و شمار فرودگاه های کشور نیست. بسیاری از فرودگاه های ساخته شده، متروک یا نیمه متروک اند (به سبب نداشتن هواپیما و مسافر به اندازه ی کافی). ناوگان هوایی ایران بسیار فرسوده و خطرساز است، بیشتر آن ها دچار نقص فنی یا زمین گیرند. به همین سبب، پروازها با تأخیرهای بسیار صورت می گیرد و بنابراین نمی توانند در مسافرت و جهانگردی جایی داشته باشند، زیرا سلامت و ایمنی وسیله ی نقلیه و وقت شناسی و حرکت به موقع نقش بسیار مهمی در کامیابی یک سرزمین یا کشور در شکوفایی جهانگردی و مسافرت ملی و بین المللی دارد
.4راه های دریایی
به رغم بهره مندی ایران از مرزهای طویل آبی در شمال و جنوب، رفت و آمد و مسافرت دریایی میان بنادر جنوب و شهرهای بندری شمال و همچنین میان کشورهایی که در شمال با ایران در دریای خزر همسایه اند رایج نیست. البته در جنوب نیز میان بندرعباس و جزایر قشم،کیش و...
و همچنین، امارات متحد عربی، کویت، قطر و خرمشهر و بوشهر رفت و آمد دریایی اندک است. بیشتر بندرهای شمال و جنوب برای تخلیه ی بار یا بارگیری ساخته شده اند
-2-2 انواع راه:
-1 آزاد راه :(Freeway)
آزاد راه مسیری است که حداقل چهار باند عبوری داشته و جدا شده باشد، تقاطع های هم سطح و دسترسی مستقیم نداشته و برای عبور عابران و وسایل نقلیه غیر موتوری منع شد باشد.
-2 بزرگراه :(Highway)
بزرگراه مشابه آزاد راه می باشد، با این تفاوت که امکان وجود تقاطع های هم سطح و دسترسی در آن وجود دارد.
-3 راه اصلی :(Main Road)
راه اصلی مسیری است با رویه آسفالته دارای تقاطع های هم سطح و به سه دسته زیر قابل تقسیم می باشد:
-3-1 راههای اصلی جدا شده: دارای خطوط عبوری جدا در هر طرف که حداقل دو خ عبوری را دارا باشد.
-3-2 راه اصلی درجه یک: حداقل دارای دو خ عبوری با عرض استاندارد 3/65 متر و شانه هایی با عرض حداقل 1/85 متر.
-3-3 راه اصلی درجه دو: دارای دو خ عبوری با عرض کلی 7 متر و شانه های 1 متری در هر طرف.
-4 راه فرعی :(By –Road)
راه فرعی مسیری است که دارای رویه آسفالته بوده، تقاطع های هم سطح داشته و قابل تقسیم به صورت زیر می باشد:
-4-1 راه فرعی درجه یک: که حداقل دارای دو خ عبوری با عرض هر یک 3/25 متر بوده و دارای شانه هایی با عرض 1 تا 2/4 متر در هر طرف باشد.
-4-2 راه فرعی درجه دو: دارای عرض آسفالت حداقل 5/5 متر بوده و در هر سمت شانه داشته باشد.
-5 جاده های برون شهری :(suburban roads)
این نوع راه ها نقاط تولید بار و مسافر برون شهری را به راههای کمرب ندی و ا صلی مت صل می نمای ند. ا ین نوع راه ها همچ نین رو ستاهای مختلف یک دهستان و یا مرکز دهستان ها را به یکدیگر متصل می نمایند.
-6 جاده های دسترسی :(Access roads)
این مسیرها برای دسترسی به برخی نقاط خاص ایجاد می شوند. نقاطی مانند معادن، نقاط نظامی و سایر موارد تحت نظارت وزارت راه و ترابری.
-7 راه روستایی :(Rural Road)
یکی از برنامه های دارای اولویت دولت برای توسعه نقاط کم جمعیت ایجاد راههای روستایی در مناطق کم جمعیت بود، که بر پایه یکسری استانداردها و معیارهایی که از جانب سازمان مدیریت و برنامه ریزی تهیه شده مورد توجه قرار گرفت.
-8 راه های موجود ( :(Available roads
هر استان دارای مسیرهای مختلفی از انواع گوناگون و با طول های مختلف، در حوزه خود می باشد
-3 چالش های مرتب با بخش حمل ونقل در ایران:
حمل و نقل یکی از بخشهای زیربنایی در اقتصاد کشور است و شکوفایی بخشهای دیگر بدون توسعه این بخش میسر نیست. ویژگی زیربنایی بودن حمل و نقل از یک سو و سرمایه بر بودن آن از سوی دیگر ایجاب می کند برنامه ریزی کاملاً حساب شده ای برای توسعه ی این بخش انجام گیرد. بررسی های کارشناسی نشان می دهد بهره وری پایین در حوزه ترابری جاده ای ، محدودیت شبکه و ظرفیت حمل در حوزه ترابری ریلی ، فرسودگی ناوگان و بالا بودن قیمت تمام شده در حوزه ترابری هوایی و همچنین بن بست ارتباطی و نبود شیوه های مکمل درحوزه ترابری دریایی مهمترین چالش های توسعه حمل و نقل در ایران هستند که میان وضعیت موجود ما با جایگاه واقعی حمل و نقل ایران فاصله ای عمیق ایجاد کرده است و " سالارمندی بخش حمل و نقل" را به تعویق انداخته است . علاوه بر موارد فوق حمل و نقل ما از تعدد قوانین ناکارآمد و ساز و کارهای سنتی در چرخه جابه جایی کالا و مسافر رنج می برد که به نوبه خود فرصت های بین المللی فراوانی را از ایران در بازارهای بین المللی ربوده استبه طور خلاصه، مشکلات در حمل و نقل کشور تنها ناشی از کمبود
منابع مالی برای سرمایه گذاری در حمل و نقل نبوده، بلکه عوامل
دیگری موجب آن شده اند که مهم ترین آنها عبارتند از:
-1 فقدان برنامه ی ملی، به طوری که از طریق آن برنامه بتوان سرمایه ها را به سرمایه گذاری در شبکه های ارتباطی که مستقیماً در ارتباط با فعالیت های اقتصادی باشند، سوق داد.
-2 فقدان مدیران کارآمد و آگاه به فنون و دانش مدیریت در بهره گیری از سرمایه گذاری های انجام شده.
-3 نازل بودن سطح تخصص و نبود برنامه های آموزشی مناسب برای نیروی انسانی شاغل و بهره برداری کننده از تأسیسات و تسهیلات حمل و نقل.
-4 عدم جامع نگری به مسایل حمل و نقل و توسل به برخوردهای موردی و مقطعی در حل مسایل پیچیده ی حمل و نقل. -5 ناهماهنگی طرحهای سرمایه گذاری شده در حمل و نقل با طرحهای مربوط به فعالیت های تولیدی، به طوری که در مواردی اضافه ظرفیت در حمل و نقل موجود است، و به همین دلیل استفاده ی مطلوب از سرمایه
گذاریهای انجام شده امکان پذیر نیست، و در مواردی کمبود ظرفیت موجب بروز تنگنا در بهره برداری از سرمایه گذاری تولیدی می شود.
-5 اهمیت حمل و نقل:
-1-5 حمل و نقل جاده ای:
اهمیت حمل و نقل جادهای به دلیل سهم حدود 95 درصد در جابجایی کالا و مسافر کشور، انعطاف پذیری، ارزانی و پوشش سراسری و گستره وسیع فعالیت در کشور و تأثیرگذاری آن بر رشد و توسعه سایر بخشهای اقتصادی کشور؛ ایجاب میکند که در مسیر حرکت به چشمانداز جمهوری اسلامی ایران نقش شایسته خود را ایفا نماید. به بیان دیگر بخش حمل ونقل پیش نیاز رشد و توسعه سایر بخشهای اقتصادی کشور است و به همین سبب حرکت بخش حمل و نقل در مسیر سند چشم انداز از اولویت بالایی برخوردار است. دربین شقوق مختلف حمل ونقل، زیربخش حمل ونقل جاده ای جایگاه ویژه ای دارد. جابه جایی سالانه حدود 95 درصد بار ومسافر کشور توس زیر بخش حمل و نقل جاده ای، سهم ارزش افزوده 88 درصدی
زیر بخش حمل ونقل جاده ای از کل حمل و نقل کشور، متوس رشد 5/7 درصد حمل و نقل جاده ای در تولید ناخالص داخلی، متوس رشد اقتصادی 19/5 درصد سرمایه گذاری در بخش حمل ونقل، رشد اعتبارات عمرانی 19/4 درصدی حمل و نقل جاده ای حاکی از اهمیت زیربخش حمل ونقل جاده ای در بین شیوه های مختلف حمل ونقل کشور است. بنابراین درمی یابیم که زیرساخت اصلی حمل و نقل در کشور ما حمل نقل جاده ای است. دستیابی به سهم مطلوب جابه جایی کالا و مسافر در حمل و نقل جادهای متناسب با سایر شیوه های حمل و نقل. درباره سهم مطلوب بخش حمل و نقل جاده ای، اگر ما تنها از دیدگاه جاده ای بنگریم باید بگوییم هر چه سهم جاده بیشتر باشد بهتر است. اما اگر از دیدگاه کلان نگاه کنیم، طبیعتا امروزه سیستمهای ریلی از اهمیت زیادی برخوردارند و باید در کنار رشد کلی بخش حمل و نقل، سهم راه آهن هم در حمل و نقل رشد مناسب خود را داشته باشد
