بخشی از مقاله
نقش فضای باز، طبیعت و منظر در ارتقا کیفیت آموزشی مدارس ) تحلیل کارکردی نظریه بازسازی تمرکز ذهنی در معماری منظر)
چکیده
در راستای تحقیقات صورت گرفته در رابطه با تأثیرات طبیعت بر بهبود روند آموزشی و نقش آرامبخش ارتباط با طبیعت بر جسم و روان آدمی، بررسی کیفیت تعامل با طبیعت در مکانهای آموزشی ضروری به نظر می رسد. در شرایط فعلی کشورمان حیاط مدرسه به عنوان مکانی جدای از بنای مدرسه مدنظر قرار میگیرد و بستری منسجم و هماهنگ با فضاهای بسته در محیط آموزشی را ایجاد نمیکند این در حالی است که در بسیاری از کشورهای دنیا حیاط مدرسه به مثابه عنصری مکمل در برنامه آموزشی و پرورشی مورد توجه قرار میگیرد. در حال حاضر توجه به نقش آموزشی حیاط مدارس و بررسی کیفیتهای مرتبط با آن از جایگاه ویژهای در سیاستهای آموزشی کشورها برخوردار است. در این راستا ابتدا به بررسی تأثیرات رابطه انسان با طبیعت، نقش و جایگاه طبیعت و منظر در محیطهای آموزشی و سپس به بررسی یکی از نظریه های معماری منظر مرتبط با این موضوع ( نظریه بازسازی تمرکز ذهنی) پرداخته شده است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که با شناسایی مولفههای نظریه بازسازی تمرکز ذهنی در محیطهای آموزشی و تقویت آنها میتوان از فضای باز و حیاط مدارس و محیطهای آموزشی به عنوان فضایی مکمل و همگام با فضاهای بسته آموزشی و در جهت تقویت قدرت تمرکز و یادگیری دانشآموزان بهره گرفت.
کلمات کلیدی: معماری منظر، فضای باز، محیط آموزشی، بازسازی تمرکز ذهنی
مقدمه
در محیطهای آموزشی نیازهای مختلف دانشآموزان در قالب فضاهای بسته در کلاسهای درس پایان نمیپذیرد و تجربه محیط و تعاملات اجتماعی در فضایی مطلوب با تأکید بر ایجاد الفت با طبیعت تجربهای است که در صورت طراحی آگاهانهی فضای باز، همگام و همزمان با محیط بسته مدارس میسر می شود، طراحی آگاهانه این فضا میتواند علاوه بر ایجاد فضای استراحت و آرامش در ساعات تفریح، نقش موثری در ایجاد محیط مطلوب برای انجام فعالیتهای گروهی، یادگیری مهارتهای اجتماعی و افزایش اعتماد به نفس ایفا کند. در خصوص فضاهای آموزشی، فضاهای پر و خالی میبایست به گونهای طراحی شوند که ادراک عناصر طبیعی را از داخل ساختمان و فضای باز میسر سازند. ارتباط نزدیک وملموس با عناصر طبیعی و رابطه دور با مناظر خارج از سایت از اهمیت خاصی در طراحی برخوردار خواهند بود.
بر این اساس، با توجه به نیازهای دانش آموزان در نحوه ارتباط و کیفیت تعامل با فضای باز در فضای آموزشی و رسیدن به فضای باز مطلوب در این محیط ها، سوالهای زیر مورد توجه قرار می گیرد:
تعامل فضای باز و بسته در محیطهای آموزشی چگونه برقرار میشود؟
.1 چگونه فضای باز مدرسه میتواند به عنوان یک مکان آموزشی، مکمل سایر فضاهای آموزشی باشد؟
در خصوص سوابق جهانی موضوع، بیش از دو دهه از آغاز توجهات جدی در خصوص »آموزش محیطی در فضای باز مدارس« در فرایندهای یادگیری و آموزش دانشآموزان، در برخی کشورهای جهان از جمله آمریکا، انگلستان و استرالیا میگذرد. پژوهشهای انجام شده بر روی موضوع آموزش بیرونی در حیاط مدارس نشان میدهد که مفاهیم و موضوعاتی از قبیل نحوه یادگیری علوم، ریاضیات، هنر، زبان انگلیسی، تاریخ، جغرافیا و گیاهان در حیاط مدارس مورد بررسی قرار گرفتهاند. مرور سوابق فقدان بررسی مفاهیم تخصصی و مرتبط با شرایط جامعه محلی هر مدرسه ای، از قبیل توسعه پایدار، کار گروهی که جز مهارت ها و توسعههای شناختی و رفتاری هستند را نشان میدهد (فیضی و رزاقی اصل،.(1388
نظر به اشتیاق روزافزون افزایش سبزینگی حیاط مدارس و یادگیری در کلاسهای درس بیرونی، پژوهش های بسیاری در این حوزه از حدود دو دهه پیش آغاز شده و در حال انجام میباشد. یک حوزه از پژوهشها تأثیرات بهبود حیاط مدارس بر افراد جوان و کودکان را بررسی کرده است. »تجزیه و تحلیل دیمنت( 2004) « در این حوزه مشخص میکند که دامنه ای از مطالعات که تأثیر حیاط سبز را بر روی پیشرفت تحصیلی دانشآموزان، رشد رفتاری و اجتماعی، بازی، آگاهی محیطی، سلامتی و ایمنی بررسی کرده است. حوزه ای دیگر از پژوهش ها، رفتارها و عملهای اجتماعی دانشآموزان را در حیاط مدارس مطالعه کرده است .(Rickinson,2004)
»لوکاس« مطرح میکند که توسعه حیاط مدارس نیاز دارد تا کل نگر، پایدار و مشارکتی باشد( Skamp » .(&Bergman.2001جولی ام جانسون(2000) « در کتاب »طراحی برای یادگیری: ارزشها، کیفیات و فرایند تقویت منظر مدارس« با توجه به سه رویکرد پایه ای در کتابهای یادگیری طبیعی: تاریخ زندگی یک حیاط مدرسه
محیطی (1997)، مناظر برای یادگیری: خلق محیط بیرونی برای بچه ها (1997) و مکانهای ویژه، مردم ویژه: برنامههای درسی پنهان حیاط مدارس (1994) با رویکرد معماری منظر به پیشنهاد چهار تجربه، شش کیفیت محیطی و پنج آیتم اصلی شکل دهنده شخصیت منظر در فضاهای آموزشی میپردازد.
»تاکاهاشی نانسی« دو دستور کار جدید در سال 1999 برای حیاط مدارس با رویکرد معماری منظر ارائه میدهد: مناظر آموزشی به عنوان کلاسهای درس بیرونی و مناظر آموزشی به عنوان منابع آموزش، وی همچنین مهم ترین ملاحضات طراحانه در پیش رو جامعه جهانی در مورد برخورد با حیاط مدارس را به قرار زیر اعلام می کند: منظر به عنوان مرکز و قلب مدرسه به جای ساختمان آن، ترکیب حیاط مدرسه با برنامه آموزشی، ایجاد هویت ماندنی و خاطرهانگیز، بکار گیری اکولوژی منطقهای و سایت، تطابق با الگوهای بومی، بررسی الگوهای طراحی منظر، ادغام خواستهها با آینده بچهها. »مرکز توسعه آموزشی بوستون« در سال 2001 شش ویژگی حیاط مدرسه با کیفیت بالای آموزشی و یادگیری را اعلام کرد: چندعملکردی بودن، فرایند طراحی جامع، همکاری با سازمانهای محلی، تلفیق با برنامه آموزشی مدرسه، تداوم استفاده و پایداری. به طور کلی مطالعه پیرامون نقش منظر بر کیفیت آموزشی فضا اندک و معمولا مطالعات مشابه به بررسی موارد کمی مانند استانداردهای ابعادی و یا کیفیتهایی چون نوع و گونه گیاهی میپردازد و مطالعه پیرامون روان شناسی تأثیر منظر بر کیفیت دانش پذیری در درجات پایینتری قرار دارد (فیضی و رزاقی اصل،.(1388
روش تحقیق
تحقیق حاضر بر مبنای بسط یکی از نظریه های معماری منظر که مرتبط با فضاهای آموزشی میباشد، »نظریه بازسازی تمرکز ذهنی« شکل گرفته است. در جهت رسیدن به منظر مطلوب بر اساس این نظریه، مولفههای این نظریه که شامل »دور بودن یا فرار ذهن«، »گشایش و وسعت منظر«، »جذابیت یا شیدایی منظر« و »سازگاری با شرایط محیطی« می باشد، در راستای تحقیق حاضر مورد بازخوانی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته تا از طریق آن بتوان به شاخصههای منظر مطلوب در فضاهای آموزشی که علاوه بر مرتفع کردن نیازهای زیباییشناسی و توجه به جنبه تفریحی و اوقات فراغت در حیاط مدارس به جنبه آموزشی و کیفیت تحصیلی فضا نیز بپردازد، دست یابیم. در این خصوص، در ابتدا به ارتباط انسان با طبیعت و تأثیرات طبیعت بر انسان و سپس به تأثیرات آن در محیطهای آموزشی پرداخته شده است، سپس از طریق بسط و تحلیل مولفههای نظریه بازسازی تمرکز ذهنی به نحوه ارتباط و تأثیرپذیری مطلوب طبیعت و منظر در محیطهای آموزشی دست یافته شده است.
رابطه انسان با طبیعت و تأثیرات منظر و فضای باز بر انسان
محققان ارتباط با طبیعت را در سه سطح تماشای مناظر طبیعی یا تصاویری از طبیعت، بودن در طبیعت و درگیری و تعامل با طبیعت تقسیم بندی میکنند (Abkar et al , 2010) و معتقدند قرارگیری در معرض طبیعت چه به صورت ارادی و آگاهانه و چه ناخودآگاه و غیرمستقیم منجر به بروز واکنشهای مثبتی از سوی مؤثر میشود. اگر
چه اساس و پایه ژنتیکی در هرگونه تمایل واکنش مثبت به طبیعت و محیطهای طبیعی امروز یکی از ضعفهای پیش روی بشر است و نیازمند آموزش، فرهنگسازی و تجربه مکرر در محیطهای طبیعی است .(Hinds,2011)
در سالهای اخیر مطالعات زیادی در ارتباط با تأثیرات محیط طبیعی بر انسانها صورت گرفته که نشان میدهد نه تنها حضور در محیطهای طبیعی، بلکه تماشای صرف طبیعت یا حتی نگاه به تصاویر و فیلمهایی از مناظر طبیعی موجب کاهش استرس و خستگی چشم میشود(.(Shibata,2004 گروه دیگری از پژوهشها نشان میدهد دید به طبیعت، شنیدن اصواتی از طبیعت و داشتن هرگونه تجربه از طبیعت موجب کاهش تنش و استرس میشود .(Kellert,2005) دریا احساس شادی، ارتباط با طبیعت حس آرامش و آسودگی خاطر را برای کاربران فضا ایجاد میکند و افرادی که در محیط کار خود از وجود گیاهان بهره میبرند، پربازدهتر، راحتتر، سالمتر و خلاقتر هستند و فشار و استرس کمتری را نسبت به کسانی که از این نعمت بیبهرهاند تحمل میکنند و فضای کار خود را از لحاظ زیباییشناسی خوشایندتر ادراک میکنند. آنها به انجام کار خود مشتاقتر هستند(.( Abkar et al, 2010
تأثیرات طبیعت بر افراد با توجه به ویژگیهای محیطهای طبیعی مختلف متفاوت است. پارکها، باغها و
سواحل رودخانهها و دریا احساس شادی، سرگرمی، آرامش، راحتی و گفتگو را القا میکند. حسخلوت، آزادگی و سرزندگی در دل جنگلها و کوهها بیشتر ارضا میشود. محیط هایی که از وجود مناظر آبی بهره میبرند سایتهای با اهمیتتری برای تفریح، سرگرمی و معاشرت و فعالیتهای اجتماعی هستند و دید به محیطهای مصنوع همراه با حضور آب تأثیرات مثبت برابری را نسبت به محیطهای صرفا سبز دارند .(Hinds,2011)
نقش و جایگاه منظر در فضاهای آموزشی
قرار گرفتن در معرض طبیعت، بخش مهمی از فرایند کمک به سلامت روان است و به وضوح ذهنی، شناخت خود، اعتماد به نفس و استقلال افراد کمک میکند، نزدیکی با طبیعت باعث کاهش استرس و افزایش کارایی می-گردد. تمرکز بر روی طبیعت یکی از مهمترین نیازهای مدارس ایجاد شده نواحی شهری است. حضور آن باعث افزایش روابط عاطفی میان انسان ها میگردد. نتایج نشان می دهند که دانش آموزان ترجیح می دهند تا با محیط عجین شده و اجازه دخالت و درک آن را داشته باشند و از سوی دیگر ارتباط بصری با محیططبیعی یکی از ضروریترین موارد در طراحی مدارس محسوب میشود .(KAPLAN,1983)
یکی از مفاهیمی که باید مورد توجه دوباره قرار گیرد، فضای خود مدرسه است. با توجه به تعابیر جدید پیش روی مدارس، مدرسه نوعی محیط یادگیری است که در تمامی عرصه آن کنش یادگیری روی میدهد. این یادگیری غالبا وجه پرورشی مدرسه را شامل میشود و همچنین مشارکت فرد در فضا معنی مییابد.
در مرحلهی دوم، زمانی که از فضای مدرسه سخن میگوییم، هدف ما به هیچ وجه تقسیم فضا به دو مقوله دورن و بیرون و به تبع آن طرحریزی فضای باز نیست، از این رو همواره فضای باز به مثابه بخشی از معماری محسوب میشود که میتواند بخش غالب یا تبعی معماری متداول مدنظر ما باشد (افهمی،.(1387
نظریه های معماری منظر در فضاهای آموزشی
منظر در یک سایت آموزشی، بستری با دو کارکرد فیزیکی و بصری به بیننده ارائه میکند، کارکرد فیزیکی مرتبط با مولفههایی چون دسترسی بین فضاهای بسته معماری، پیشدرآمدی بر آمد و شد به آنها، نشیمنگاهی برای گفتگو و مطالعه آزاد بر روی مبلمانهای تعبیه شده، فرش چمن آن و موضوعاتی از این دست است که در عرف معماری کاربردی، جایگاهی دست دوم دارد؛ چرا که کاربرد اصلی جای دیگری است. اما کارکردهای بصری و ادراکساز به آنچه در حافظه بیننده به وجود میآید برمیگردد. اتفاقاتی که هنگام مشاهدهی منظر و در متن آن به ذهن بیننده نفوذ می کند، ادراکی از محیط و منظر را به وجود میآورد که امروزه مبنای بسیاری از تحقیقات معماری منظر است (شرقی،.(53:1390 در این چارچوب به تشریح یکی از نظریات مرتبط با این شاخه از معماری منظر که نظریه بازسازی تمرکز ذهنی میباشد، پرداخته شده است که از تحلیل آن میتوان به دستیابی به منظر مطلوب در محیط-های آموزشی رسید.
نظریه بازسازی تمرکز ذهنی
در محیطهای آموزشی دانشآموزان دائما با اطلاعات محیطی که آنها را احاطه کرده است، سر و کار دارند. از آنجا که توانایی دانشآموزان در جمعآوری و فهم اطلاعات ورودی محدود است، لذا آنها نیاز دارند میزان تمرکز و توجه ذهن خود را در این رابطه بالا ببرند.
تمرکز (توجه مستقیم) نقش مهمی در فرایند پردازش اطلاعات بازی میکند و در فرایند آموزشی دانش آموزان بسیار مهم و تأثیرگذار است. دانش آموزان به دلیل درگیریهای مداوم و مکرر روی پروژهها و دروس، بعد از مدتهای طولانی تمرکز شدید روی کارها، دچار خستگی ذهن میشوند و توانایی آنها برای تمرکز مستقیم کاهش پیدا میکند، لذا برای ایجاد احساس طراوت و تازگی در دانشآموزان و آماده کردن آنها برای کار مجدد ضروری است توانایی تمرکز مستقیم آنها توسط ساز و کاری جدید بازیابی شود (امامی،.(42:1396
محیط طبیعی نقش بسیار غیرمنتظره و موثری در فرایند توسعه وضوح ذهنی دارد((Kaplan,1977 و وضوح ذهنی نیز یکی از موثرترین عامل در تکامل اعتمادبهنفس و استقلال محسوب میشود. بهرهبرداری از فضای سبز در قالب مکان و چشم انداز، به دانشآموزان اجازه میدهد تا حس حضور در یک مکان امن را داشته باشند(.(Orians,1980
بر پایه تحقیقات »راشل« و »استفان کاپلان« که موجدان نظریه بازسازی تمرکز ذهنی در سال 1989 هستند((Kaplans, 1989 & Kaplans &Ryan,1989، تمرکز و توجه مداوم مانند مطالعه و کارکردن پشت یک میز، ذهن را دچار فرسودگی کرده و به خستگی یا پراکندگی تمرکز ذهنی منجر میشود؛ خطای ذهنی را افزایش میدهد و به زود رنجی، حواس پرتی، کج خلقی، بیحوصلگی و کاهش کارایی میانجامد. این خستگی ذهن را می-توان به کمک محیطهای طبیعی، بوستان ها و باغها بازسازی کرده و بهبود بخشید. نظریهی بازسازی تمرکز ذهنی
کاپلانها ارائه الگوی کاربردی مناسبی برای کاهش فشار روانی و اضطراب در محیطهای شهری و دور از طبیعت است (شرقی،.(1390
دور بودن، رهایی، انبساطخاطر یا فرارذهن2
مؤلفه اول این نظریه دوربودن، رهایی، انبساطخاطر یا فرار ذهن، از مکان یا موقعیتی است که خستگی ذهن ایجاد می کند. محیطهایی که به آسانی میتوانند ذهن ما را از آشفتگیها و دغدغههای معمول و روزمره خارج سازند و اجازه دهند روی موضوعهای دیگر متمرکز شویم. در این مؤلفه نیاز نیست فرد از نظر بعد مکانی از محل خود فاصله بگیرد، بلکه در این مورد نیاز به یک فاصلهگیری روانی و ذهنی است(.(Felsten,2009
تصویر:1 ارتباط فضای داخل کلاس با منظر بیرونی افهمی 91 (مأخذ: افهمی،(1387
در مجموعههای آموزشی امکان دارد تعبیه فضایی مانند بوفه یا سالن دسترسی آزاد به اینترنت در نزدیکی کلاس-های آموزشی به فرار و رهایی ذهن از موقعیت موجد خستگی کمک کند و چه بسا جریان دوم نیز خستگی و استهلاک مضاعف به ذهن وارد سازد. بنابراین ایجاد منظر به عنوان یک قابلیت رهاییبخش کمک موثری در رفع خستگی ذهن دانشآموز دارد. طبق این مولفه نیازی نیست که دانشآموز حضور فیزیکی در منظر داشته باشد تا خستگی ذهن از بین برود، بلکه حتی نگاهی توأم با مکث به منظر از پشت پنجره کلاس یا کتابخانه می تواند رهاییبخش ذهن بوده و انبساطخاطر ایجاد کند. نگاه توأم با مکث به منظر از پشت پنجره کلاس یا کتابخانه می تواند رهاییبخش ذهن بوده و انبساطخاطر ایجاد کند، نگاه توأم با مکث به طبیعت و مناظر اطراف برای لحظاتی این تخیل مطلوب را به دانشآموز میبخشد که خود را به طور مجازی و صرفا با قوه تخیل در آن محیط تجسم کند. دوری ذهن از خستگی کارهای روزمره در بسیاری از محیطهای غیر آموزشی مانند ادارات با سایتهای باز، بیمارستانهای ساختهشده در پردیسها و...نیز از این قاعده پیروی میکند (شرقی،.(54:1390
همچنین نکتهای که در اینجا قابل تأمل است این است که نتایج برخی از تحقیقات در محیطهای آموزشی نشان داده است که با آنکه طبیعت یکی از عوامل مهم در مطلوبیت فضاهای آموزشی است درصد کمی از دانش آموزان و دانشجویان حضور در طبیعت را بدون هیچ گونه حصار و قیدی برای فعالیتهای آموزشی خود مناسب دانسته و
