مقاله بررسی تاثیر طراحی فضای باز مدارس ابتدایی در رشد و پرورش کودکان

بخشی از مقاله

بررسی تاثیر طراحی فضاي باز مدارس ابتدایی در رشد و پرورش کودکان

چکیده:

بخش اعظم فضاهاي آموزشی را کلاسهاي درس و فضاهاي بسته تشکیل میدهند و آنچه مغفول مانده است، فضاهاي باز و فضاي سبز، بدون درنظرگرفتن نقش موثر آنها در رشد و پرورش کودکان میباشد. با توجه به اینکه دورهي سنی 7 تا 12 سال دورهي ویژهاي در زمینهي رشد و پرورش کودکان محسوب شده و فضاهاي باز آموزشی نیز بخش عمدهاي از زمان و محیط زندگی آنها را به خود اختصاص میدهند، لذا در این پژوهش به بررسی نقش فضاهاي باز مدارس ابتدایی و ویژگیهاي کیفی لازم در جهت ارتقاء ابعاد مختلف رشد کودك، از جمله رشد جسمانی، شناختی، اجتماعی، عاطفی، اخلاقی و رشد گویایی پرداخته شده است.

در این مقاله از روش تحقیقی تحلیل محتوا استفاده گردیده و اطلاعات بر اساس مطالعات اسنادي گردآوري شده است. یافتههاي تحقیق حاکی از آن است که، هر یک از خردهفضاهاي موجود در محوطه مدارس از جمله: فضاهاي سبز طبیعی و فضاهاي بازي و ورزش، در صورت برخورداري از ویژگیهاي کیفی متناسب با نیازهاي کودکان، از جمله: تنوع، پیچیدگی، سرزندگی، انعطافپذیري، چالش برانگیزي و امکان ایجاد برقراري روابط اجتماعی نقش موثري در ارتقاء رشد و پرورش کودك در تمامی ابعاد دارند. بنابراین، در این پژوهش، با توجه به مطالعات صورت گرفته، پیشنهادهایی در جهت انواع خرده فضاهاي باز محوطه مدارس و نیز ویژگیهاي کیفی فضاها ارائه گردیده است.

واژگان کلیدي: معماري فضاهاي آموزشی ، رشد کودکان، پرورش، فضاي باز، مدارس ابتدایی

1

-1مقدمه

دورهي سنی 7 تا 12 سال، دوره ویژهاي در زندگی کودك محسوب میشود. اغلب عادات جمعی و صفات اکتسابی در این دوره اخذ میشوند. این دوره همچنین، مصادف با مهمترین مقطع آموزش عمومی است. با توجه به اینکه یکی از مهمترین اهداف فضاهاي آموزشی در مقطع ابتدایی، رشد و پرورش مهارتهاي کودك بوده و کودك ساعتهاي زیادي از روز را در مدرسه سپري میکند، این فضاها باید از کیفیت مناسب براي رشد و پرورش برخوردار باشند. حال آنکه به دلایلی از جمله شهرنشینی، افزایشجمعیت، کمبود وگرانبودن قیمت زمین، در طراحی فضاهاي آموزشی بیشترین توجه به توسعهي کمی فضاها بوده و نقش کیفی آنها به خصوص فضاي باز، نادیده گرفته میشود. لذا محیطهاي آموزشی به فضاهایی بسته، محدود و محصور تبدیل شدهاند، که اغلب فاقد فضاهاي باز طبیعی بوده و یا حضور طبیعت و امکانات کافی در جهت رشد و پرورش آنها بصورت بسیار محدود اتفاق افتاده است. این در حالیست که محدود نمودن کودکان در فضاهاي بسته، فاقد امکانات و کیفیت لازم به منظور رشد آنها و عدم توجه به قابلیتهاي عملکردي فضاي باز، تنها بخشی از حواسشان را فعال نموده و تمامی ابعاد رشد آنها را در بر نمیگیرد. بنابراین با توجه به اینکه مدارس بخش عمدهاي از زمان و محیط زندگی کودکان را در زمینهي آموزش و پرورش به خود اختصاص میدهند، ارتقاي کیفیت این فضاها نقش موثري در افزایش پرورش مهارتهاي آنها خواهد داشت.

نظریات متعددي در حوزهي رشد کودك از سوي نظریه پردازانی همچون پیاژه، ویگوتسکی، بندورا، اریکسون، گزل و... مطرح گردیده، که هر یک به بخشی از جنبههاي مختلف رشد کودك پرداختهاند. همچنین با توجه به اهمیت فراوان فضاهاي آموزشی، پژوهشهایی1 در زمینههاي مختلف انجام گرفته است، که در برخی از آنها، یا بطور کلی فضاي باز مدارس مورد توجه قرار نگرفته و یا تنها به مسئلهي جذابیت این فضاها و آن هم در مقاطع سنی بالا پرداخته شده است.

به منظور طراحی محیطی در جهت رشد همه جانبه کودك، نمیتوان تنها با استناد به یک رویکرد روانشناختی به طراحی پرداخت. بنابراین این نوشتار در صدد است که، با بهرهگیري از مهمترین نظریات مطرح شده در زمینه رشد، به تبیین نقش فضاي باز در رشد و پرورش کودکان پرداخته و بتوان به راهکارهایی در زمینهي طراحی فضاي باز مدارس، در قالب دستهبندي فضاهاي آن و آیتمهاي تاثیرگذار بر افزایش پرورش کودکان دست یافت. بدین ترتیب در پژوهش حاضر با توجه به اهمیت این رده سنی و به منظور منطبقساختن راهکارهاي معماري با ویژگیها و تواناییهاي کودك، ابتدا نسبت به رشد کودك، مهمترین مراحل آن، ویژگیهاي سنی و جنبههاي مختلف رشد آنها شناخت حاصل میگردد.

-2مفهوم رشد و ویژگیهاي آن:

منظور از رشد، تغییرات منظمی است که از هنگام بستن نطفه تا مرگ در زندگی شخص رخ میدهد. امروزه بیشتر روانشناسـان بـه تـاثیر متقابل توارث و محیط در رشد کودك عقیده دارند. بعضی از روانشناسان، محیط و برخی توارث را عامل اصلی رشد میداننـد و معتقدنـد که بیشترین رشد در سنین کودکی وقوع مییابد، اگر محیط رشد کودك در حد امکان، برانگیزنده و مناسب باشد، کودك میتواندحداکثر استعدادهاي مبتنی بر توارث را به ظهور برساند .[1]

مطابق نظر محققان، الگوي طبیعی رشد کودکان و نوجوانان در سنین مختلف از قوانین خاصی تبعیت میکند. در عین حال کـه افـراد بـا هم تفاوت دارند، این اص ول به شکلی مشترك در همه یافت میشود. چنانکه رشد در تمامی افراد امـري ادامـهدار، بـه همـراه تسلسـل اسـت. براین اساس هر مرحله از رشد ، همانگونه که مبنایی براي مراحل بعد است، خود از گذشته کودك نشات یافته و جریـانی دائمـی اسـت. امـا رشد و تکامل قسمتهاي مختلف بدن یکسان نبوده و نیز در هرسنی داراي ویژگیها و خصوصیات متفاوتی اسـتهـر. فـردي معمـولاً تمـامی مراحل رشد را طیمینماید، اما مدت زمان آن در افراد مختلف متفاوت است.

-3نظریات رشد و تبیین مفهوم پرورش

بطور کلی هدف از دوکلمه رشد و پرورش، تغییرات کلی است که تمامی ابعاد روانی، اجتماعی، جسمانی را در بر میگیرد. رشد و پرورش به هم مرتبطند. در ارتباط با رشد، نظریات متعددي وجود دارد، برخی از مهمترین آنها که هر کدام به یک جنبه از ابعاد رشد پرداختهاند، به اختصار در نمودار((1 بیان گردیده است.

نمودار((1 مهمترین نظریات رشد منبع: نگارندگان با اقتبا س از (احدي، بنیجمالی،(1374

3

بنابراین رشد انسان را میتوان از جنبههاي مختلفی مورد بررسی قرار داد، که شامل: رشد جسمانی، رشد اجتماعی، رشد شناختی، رشد عاطفی، رشد اخلاقی و رشد تکلم(گویایی) میباشد. در این راستا، تعریف جامعی که از پرورش مطرح شده، به این شرح است که: »پرورش به جریان یا فرآیند منظم و مستمري گفته میشود، که هدف آن، هدایت رشد جسمانی و روانی، یا بطور کلی هدایت رشد همه جانبهي شخصیت پرورش یابندگان، در جهت کسب و درك معارف بشري و هنجارهاي مورد پذیرش جامعه و نیز کمک به شکوفاشدن استعدادهاي آنان است.[2]« لذا، شناخت ابعاد مختلف رشد کودك، به منظور فراهم کردن امکانات براي افزایش کیفیت پرورش ضرورت مییابد.

طبق تبیین ابعاد مختلف رشد، بررسی فضاهاي محوطه مدارس در پرورش کودك نیز ضروري است. فضاهاي باز در مدارس ایران، مطابق دستهبندي سازمان نوسازي مدارس به -1فضايسبز(فضاي باز طبیعی) -2فضاي بازي و ورزش -3فضاي صف جمع -4فضاي توقف وسایل نقلیه -5راههاي ارتباطی بین سطوح محوطه تقسیم میشوند.[3] از بین فضاهاي فوق فضاهاي سبز، بازي و ورزش فضاهایی هستند که بیشترین فعالیت کودکان را در بر دارند، در نتیجه بیشترین اثر را بر رشد و پرورش آنها خواهند داشت.

-4اهمیت فضاي سبز طبیعی محوطه مدارس بر ابعاد مختلف رشد کودك:

مطالعات نشان میدهد که در سالهاي کودکی، انسان بطور ژنتیکی مستعد جستجوي جهان اطراف و تلاش براي فهم آن است. ژان پیاژه بیان میکند که، دورهي کودکی دورهایست که طی آن، شخص داراي انگیزه خاصی براي کشف جهان طبیعی اطرافش است. در واقع یک گرایش مادام العمري براي کاوش و بهره برداري از جهان طبیعی در تمام موجودات وجود دارد که ریشهي آن در دوران کودکی است.[4]

طیف گستردهاي از پژوهشها، نشان میدهد که ارتباط مستقیم و مکرر با طبیعت، در کودکی، داراي اثرات مفیدي بر رشد و تواناییهاي فیزیکی، شناختی و عاطفی انسانهاست. همچنین در تحقیقاتی دیگر مشخص شده است که، کودکانی که در ارتباط با طبیعت هستند، شادتر و سالم تر هستند.[5]

4-1رشد جسمانی و مهارتهاي حرکتی:

رشد جسمانی یکی از مهمترین فرایندهاي رشدي است که زمینه را براي بدست آوردن تواناییها و مهارتهاي دیگر فراهم میآورد. در این دوره تمرین و بازي کودك، در کسب مهارتهاي جسمانی و نیز افزایش قدرت کنترل او بر اعمال خویش، نقش موثري دارد و باعث میشود تا بافتها و دستگاههاي مختلف بدن از قبیل دستگاه گردش خون، تنفس،گوارش، بافت استخوانی، غدد داخلی، سیستم عصبی و بالاخره عضلات بدن رشد و تقویت یابند. میتوان گفت عضلات بزرگ از طریق فعالیتهاي جسمی مانند دویدن، پریدن، دوچرخه سواري و شنا قوي میشوند و عضلات کوچک از طریق فعالیتهاي حسی- حرکتی تقویت میگردند.[6] از اینرو فضاي سبز طبیعی با دارابودن امکاناتی همچون پوشش گیاهی، توپوگرافی و... امکان انجام فعالیتهاي حرکتی متنوعی را در اختیار کودك قرار میدهد و در نتیجه میتواند نقش موثري در پرورش و رشد جسمانی کودك ایفا نماید. ازجمله فعالیتهایی که طبیعت بستر مناسبی را براي آنها فراهم میکند، شامل: دویدن، بالارفتن از درخت و صخره، غلتیدن روي چمن، تاب خوردن، جستوخیز کردن، پریدن، طناب بازي و.... میباشد. لذا میتوان استنباط کرد که فضاهاي باز در مدارس براي تقویت رشد فیزیکی، باید داراي فضاهاي سبز طبیعی و امکانات کافی براي فعالیتهاي حرکتی همچون دویدن و... باشد.

4

4-2رشد شناختی(ذهنی):

منظور از شناخت، دانستن، یادگرفتن، به یادآوردن، فهمیدن و اندیشیدن است. رشد شناختی »به تغییرات منظمی گفته میشود که در طول زمان در این فرآیندها رخ میدهد.[7]« در رشد ذهنی کودکان دو عامل توانایی سرشتی (پرهوشی یا کمهوشی) و محیط برانگیزاننده اهمیت دارد.[8] همانگونه که پیاژه1 بیان داشته، با ورود کودکان به این مرحله، آنها توانایی انجام عملیات ذهنی از جمله: برگشتپذیري، درك نگهداري و کسب دانش در مورد وزن، جرم و حجم مواد و طبقهبندي اشیا و استدلال در مورد روابط بین آنها را پیدا خواهند کرد .[9] به اعتقاد ویگوتسکی2 نیز، کنش متقابل میان یادگیرنده و محیط اجتماعیاش نقش مهمی در رشد شناختی او دارد. بنابراین با توجه به تاکید نظریهپردازان بر نقش محیط در رشد شناختی کودك، در نتیجه محیط باید شرایط و امکانات کافی را به منظور تحریک و افزایش فرایندهاي ذهنی کودك فراهم سازد . در این زمینه فضاي باز طبیعی میتواند نقش موثري را ایفا نماید، زیرا هنگامی که کودك، در یک محیط پویا مانند طبیعت قرار میگیرد، اطلاعات دریافت شده توسط حواس، در ذهن او تفسیر شده و به مفاهیمی تبدیل میگردد که، اساس درك و شناخت او را از اجزاء و عناصر مناظر طبیعی پیرامونش شکل میدهد. در این راستا، فعالیت در فضاي باز به کودك مجال شناخت، نامگذاردن، ردهبنديکردن و سایر فرایندهاي ذهنی را میدهد.[10] تحقیقات کلرت در این زمینه نشان میدهد که، این فرایندهاي ذهنی میتواند تا حد زیادي، توانایی براي مرتب سازي یا حفظ اطلاعات و افکار را تسهیل بخشد و در نتیجه اثرات مفیدي بر رشد ذهنی کودك بگذارد.[11]

4-3رشد عاطفی:

عاطفه در کودك، عاملی مهم براي لذتبخش ساختن فعالیتهاي روزانه اوست. رشد و تکامل عاطفه در کودك به دو عامل رشد بدنی و یادگیري وابسته است. رشد بدنی، واکنشهاي عاطفی کودکان را دچار تغییر نموده و مشاهده و یادگیري رفتار دیگران نیز، منجر به رشد عواطف در آنها میگردد.[12] در این دوره سنی، توانایی کنترل واکنشهاي عاطفی در کودکان پختهتر میگردد، بنابراین محیط باید با فراهمآوردن امکان تجارب طبیعی مختلف، به آنها دربهبود رشد عاطفی یاري رساند. در این راستا، فضاي باز طبیعی، امکان تجربه چالشها، احساسات مختلف و در عین حال متناقضی همچون: علاقه در مقابل تنفر، تعجب در مقابل بیتفاوتی، هیجان در مقابل شک و تردید، شادي به جاي غم، شجاعت در مقابل ترس و .... فراهم میآورد. این احساسات متناقض، انگیزشهایی براي یادگیري، تکامل و رشد فردي هستند؛ زیرا تحقیقات نشان دادهاندکه، حوزه عاطفی، نقطه ورود کلیدي براي یادگیري و آموزش است.[13]

ارتباط با طبیعت به خصوص در اواسط کودکی به طور شگفتآوري در احساسات کودك باقی میماند. امروزه روانشناسان نقش طبیعت را در افزایش بهداشت روانی تایید کردهاند. به عقیدهي پاراکاش 3حضور کودکان در فضاهاي طبیعی باعث کاهش استرس و فشارهاي روحی در آنها میگردد. طبیعت همواره در حال تغییر و تحول است و به عبارتی همواره زنده است؛ در نتیجه باعث شادي و نشاط کودك نیز میگردد.

١- ژان پیاژه(( Jean Piaget ، دانشمند سوئیسی، یکی از مشهورترین پژوهشگران در زمینهي رشد کودك است. نظریه او مربوط به قرن بیستم میلادي است، ولی هنوز هم در محافل علمی و تربیتی، یک نظریهي مطرح و قابل استفاده است.
٢- ویگوتسکی، دانشمند روسی و از نظریهپردازان رشد شناختی است. ٣- ایدهپرداز و برنامهریز در زمینه طراحی مدارس بدیع و خلاق.

5

4-4رشد اجتماعی و اخلاقی :

مطابق دیدگاههاي روانشناسی، دو مقوله رشد اخلاقی و رشد اجتماعی مرتبط با یکدیگرند و روانشناسانمعمولاً این دو مقوله را در یک مجموعه واحد مورد بررسی قرار دادهاند. [14] همهي انسانها در هنگام تولد موجوداتی غیراجتماعی هستند، زیرا اجتماعی بودن، باید به آنها از طریق برقراري ارتباط با دیگران و سازش با آنها آموخته شود. »رشد اجتماعی، تکامل روابط اجتماعی فرد است و مستلزم هماهنگی با گروه اجتماعی و پیروي از هنجارها و سنتهاي آن است[15]« .همچنین کودکان در ابتدا هیچگونه آگاهی از ارزشهاي اخلاقی و خیر و شر امور ندارند و بعدها در اثر تماس با پدر و مادر، معلمها، همبازيها و همچنین آداب و رسوم و قوانین پذیرفته شده در محیط زندگی کودك، مفاهیم و ارزشهاي اخلاقی به آنها آموخته میشود.در واقع بر اساس تعریفی که در روانشناسی معمول است» رشد اخلاقی حاکی از جریان دستیابی به احساس عدالت در رابطه با دیگران، درستی یا نادرستی این یا آن امر و چگونگی رفتار فرد در هر یک از این امور است.[14]« بنابراین مشخص میگردد که، چنانچه محیط کالبدي شرایط لازم براي برقراري تعاملات اجتماعی و فعالیتهاي گروهی را فراهم آورد، کودك میتواند در محیطهاي متنوعتري قرار گرفته، مقررات اخلاقی را با نیازهاي گروه بیشتر تطبیق دهد. همچنین مفاهیم و ارزشهاي اخلاقی و نیز چگونگی برقراري روابط اجتماعی در او انعطاف بیشتري یابند.

فضاهاي باز طبیعی با دارابودن تنوع بسیار و ایجاد فرصتهایی براي تعامل کودکان، از طریق بازيهاي سازماندهی شده و یا فعالیتهایی که آنها به منظور کاوش و جستجو در عناصر موجود در طبیعت انجام میدهند، ایجاد ارتباطات اجتماعیشان را تسهیل میبخشند. در اواسط کودکی،کودکان به طور ژنتیکی آمادگی لازم براي کشف اطراف خود و پیوند با طبیعت را دارند، به بیان دیگر آنها یاد میگیرند که دنیاي اطرافشان چگونه کار میکند و به همین جهت در فهم دنیاي طبیعی از طریق بازي با همسالان بسیار مشتاق هستند.[16] در این راستا تجربه حضور در طبیعت به همراه همسالان و فعالیتهاي گروهی، منجر به درك روابط اجتماعی و شکلگیري رفتارهاي اجتماعی و اخلاقی از قبیل، همکاري، مسئولیتپذیري و قانونمندي، آگاهی از ارزشها، افزایش اعتماد به نفس، استقلال، صداقت و وفاداري، یادگیري رقابت با دیگران و...میشود.[17]

4-5رشد گویایی و تکلم:

زبان، یکی از مهمترین راههاي ارتباطی ویژه انسانها است. رشد زبان تحت تاثیر عوامل مختلف از جمله: تعداد افراد در محیط اجتماعی و خانواده، روابط میان افراد خانواده با یکدیگر، وضع اجتماعی و اقتصادي خانواده، سلامت فرد، محرکها و محیط پیرامون او و دیگر عوامل محیطی میباشد.[18] هنگامی که به کودکان اجازه داده میشود تا به کاوش در محیط بپردازند و از محیطی که جهان آنها را تشکیل داده است، آگاه میشوند، اشتیاقشان براي صحبت دربارهي آن و در نتیجه بکارگیري مهارتهاي هنر زبان بیشتر میشود، آنها علاقهمند میشوند تا در مورد محیط خود بخوانند، بنویسند و نیز ترغیب می شوند تا عقایدشان را در بین جمع بیان کنند. این فرصتها امکان کسب مهارتهاي خواندن، نوشتن، صحبت کردن و...را در کودکان افزایش میدهد. در نتیجه فضاي باز طبیعی به عنوان یکی از غنیترین مکانها براي کاوش و جستجو میتواند نقش موثري در این زمینه ایفا نماید. همچنین کودکان از طبیعت و فضاي باز به عنوان محیط هاي مورد علاقه خود یاد میکنند وهنگامیکه آنها نسبت به مسالهاي علاقهمند باشند، با اشتیاق بیشتري دربارهي آن مطالعه میکنند، مینویسند و صحبت میکنند .[19] علاوه بر اینها مکانها، فضاهاي بیرونی و طبیعت، مفاهیم و زمینههاي متنوعی را براي بیان ایدهها فراهم میآورد. بطور مثال آموزش در فضاي باز، امکان بحث در مورد عناصر مختلف موجود در طبیعتاز جمله: گردش خورشید، ماه، زمین، رودخانهها، درختان، گیاهان که