بخشی از مقاله
مديريت ريسک در پروژه هاي شهري به روش BOT
خلاصه
نياز هاي روز افزون شهر ها به عمران وآباداني و اجراي موفق پروژه هاي شهري، يکي از بزرگترين چالشهاي شهر هاي بزرگ و خصوصا شهر تهران بشمار مي رود.لذا امروزه توجه به تامين مالي پروژه هاي شهري و رويکردهاي جديد تامين مالي از جمله روش BOT در اکثر شهرهاي بزرگ کشور يک ضرورت بشمار مي رود.اما لازمه آن پرداختن و شناخت همه ابعاد و مسائل پيش روي اين روش اجرايي است .يکي از مهمترين موضوعاتي که تاحدود زيادي در موفقيت يا عدم موفقيت روش BOT حائز اهميت است شناسايي عوامل ريسک و به عبارتي مديريت ريسک مي باشد.
اين تحقيق با بهره گيري از مطالعات و مقالات انجام يافته و همچنين روش تحقيق پيمايشي، اجراي فرايند مديريت ريسک را از مرحله شناسايي تا مرحله پاسخ دهي به ريسک در پروژه هاي شهري که به روش BOT انجام ميشوند شناسايي ومورد بررسي قرار ميدهد.
کلمات کليدي: پروژه هاي شهري، حمل و نقل ، BOT، مديريت ريسک
١. مقدمه
اجراي موفق پروژه هاي زير ساختي کلان شهرها نمادي از توسعه و عمران و آبـاداني کشـور محسـوب ميشـود و باعـث رفـاه و توسـعه و ايجـاد اشـتغال و رضايتمندي شهروندان ميگردد.اجراي پروژه هاي شهري مطابق برنامه زمانبندي بدليل وجود ارتباط تنگاتنـگ بـا زنـدگي روزمـره شـهروندان و همچنـين محدوديتهاي ترافيکي در شهرها، حائز اهميت ميباشد.متاسفانه عموما شهرداريها در اجـراي پـروژه هـاي شـهري دچـار تـاخيرات زيـادي مـي گردنـد کـه مهمترين دليل آن عدم تامين مالي و وجود جريان نقدينگي مناسب ميباشد.پروژه هاي شهري در بطن خود از ويژگيهايي برخوردارند که ميتوان بـا تعريـف مدلهاي جديد امکان سرمايه گذاري و مشارکت بخش خصوصي را در آن فـراهم نمـود[١].يکـي از بهتـرين مـدلهاي موجـود در ايـن بـين روش BOT ميباشد.
ليست پروژه هايي که قابليت اجرا به روش BOT را در کلان شهرها و به خصوص در تهران دارند به قرار زير ميباشد:
١-توسعه و ساخت پارکينگهاي عمومي طبقاتي و زير سطحي
١ استاديار گروه مهندسي و مديريت ساخت دانشگاه صنعتي اميرکبير
٣ رئيس اداره مهندسي ترافيک معاونت حمل ونقل وترافيک شهرداري تهران
٢-توسعه و احداث سيستمهاي حمل ونقل عمومي نظير مترو، منوريل ، سامانه اتوبوس هاي تندرو (BRT)، قطارهاي سبک شهري (LRT)
٣-احداث مراکز معاينه فني
٤-احداث بزرگراه هاي درون شهري
در روش BOT بدليل استفاده از درآمدهاي پروژه وتامين سرمايه پروژه از طريق سرمايه گذار، مشکل تامين مالي پروژه به نحو موثري مرتفع مي گردد که اين امتياز بسيار مهمي در اجراي پروژه هاي شهري به اين روش ميباشد.با وجود دارا بودن امتيازهاي متعدد ديگر در مدل BOT برخي پروژه هاي ناموفق در اين زمينه مويد اين موضوع است که اين سيستم همواره بايد با الزامات اساسي بکار گرفته شود وبدون لحاظ نمودن الزامات فوق نتيجه لازم وموفقيت پروژه حاصل نمي گردد.از آنجائيکه اين روش ، داراي پيچيدگيهاي فراواني به دليل وجود افراد و قراردادهاي بيشمار ناشي از عواملي مانند:
-بالا رفتن هزينه ها به دليل پذيرش ريسک بيشتر سرمايه گذار
-خطر ايجاد انحصار در بخش خصوصي و فراموش شدن جنبه و طبيعت عمومي طرح زيربنايي
-کوشش طرف خصوصي جهت تحميل خطر مربوط به تغيير سياست ارزي يا قانون گذاري بر دوش سرمايه پذير
ميباشد، لذا سرمايه گذار BOT براي اينکه دچار زيان نشود لازم است تمام ريسکهاي ممکن را در نظر گرفته و به طور مناسب مديريت کند.به عبارت ديگر مديريت ريسک را مرکز ثقل ساختار هر پروژه BOT دانسته اند.[٢]
٢. معرفي روش BOT
در قراردادBOT تامين مالي يک پروژه به يک شرکت يا کنسرسيومي خصوصي واگذار ميگردد . و اين شرکت وظيفه طراحي ، ساخت و تامين مالي را برعهده دارد و پس از تکميل ساخت آن پروژه ، درآمد حاصل از آن پروژه براي دوره معيني به شرکت پروژه تعلق ميگيرد تا شرکت بتواند با استفاده از اين درآمد، اصل و سود وام دريافتي را بازپرداخت و اصل وسود سرمايه خود را بازيافت کند.صورتهاي مختلفي از اين قرارداد در دنيا مورد استفاده
است که عبارتند از:
ساخت -بهره برداري-انتقال BUILD-OPERATE-TRANSFER ) BOT)
ساخت -بهره برداري-مالکيت -انتقال BUILD-OWN-OPERATE-TRANSFER) BOOT)
ساخت -انتقال -بهره برداري TRANSFER-OPERATE) BTO–BUILD )
ساخت -بهره برداري-مالکيت BUILD-OWN-OPERATE) BOO)
ساخت -اجاره -واگذاريLEASE-TRANSFER) BLT–BUILD )
ساخت -انتقال TRANSFER) BT–BUILD )
تعمير-بهره برداري-انتقال OPERATE-TERASFER) ROT–REPAIR )
بهره برداري -انتقال TRANSFER) OT–OPERATE )
مزاياي بکارگيري روش BOT عبارتند از:
-کارفرما بااجراي پروژه به صورت BOT بخش عظيمي از ريسکهاي مربوط به پروژه را به بخش خصوصي منتقل ميکند و خود را از بار سنگين مديريت رها ميسازد.
-بدليل آنکه مراحل طراحي، ساخت و تامين مالي همگي توسط يک پيمانکار انجام ميشود لذا سرعت کار افزايش مي يابد.
-کافرما نياز به سرمايه گذاري ندارد.
-انتقال تکنولوژي آموزش نيروي انساني داخلي و توسعه بازار سرمايه داخلي[٣]
٣. معرفي ريسک و فرآيندهاي آن
اکثر تصميمات اقتصادي و تجاري بر مبناي فرضياتي درباره آينده گرفته ميشود.تصميم گيري براساس عوامل غيرقطعي مانند فرضيات و حدسيات با ريسک همراه ميباشد.ريسک عموما داراي دو مشخصه اصلي آينده و شک ميباشد.متداولترين تعاريف ريسک عبارتند از: امکان زيان , عدم اطمينان , تفاوت بين نتايج واقعي با نتايج مورد انتظارکه ميتواند داراي اثرات مثبت و يا منفي بر پروژه باشد.توسعه و اجراي هر پروژه بزرگ اغلب فرايندي مشکل و داراي عدم قطعيتهايي ميباشد.تصميم گيري بر اساس اين عدم قطعيتها که سرنوشت پروژه را تعيين ميکند ريسکهاي پروژه را تشکيل ميدهند[٤].براي محاسبه ريسک ميتوان از رابطه منطقي روبرو استفاده نمود:
ميزان زيان يا سود * احتمال وقوع = ريسک
چهار راهنما براي مديريت ريسک موجود است که عبارتند از:[٥]
استاندارد نيوزيلند و استراليا [٦] AS.NZS٤٣٦٠
راهنماي مديريت پروژه موسسه مديريت پروژه آمريکا با عنوان دانش مديريت پروژه [٧] PMBOK
راهنماي آناليز و مديريت ريسک [٨] PRAM( AMP)
راهنماي مديريت ريسک تجارت دولتي انگلستان [٩] (M_O_R)
براساس راهنماي پيکره دانش مديريت پروژه (PMBOK) مديريت ريسک شامل شش مرحله زير است :
١.برنامه ريزي و مديريت ريسک
٢.شناسايي ريسک
٣.تجزيه و تحليل کيفي ريسک
٤.تجزيه و تحليل کمي ريسک
٥.پاسخ به ريسک
٦.کنترل و پايش نتايج پاسخ به ريسک
مهمترين مرحله مديريت ريسک ، شناسايي آن ميباشد که جهت گيري مديريت ريسک بدين وسيله مشخص ميگردد.در مرحله شناسايي ريسک ، کليه خطرات ممکن و تهديدآميز شناسايي ميشوند و براي اين منظور ميتوان از ابزارهايي مانند:سوابق قبلي، مصاحبه ، طوفان فکري و تکنيک دلفی استفاده کرد .
مبنای ارزیابی ریسک چه به صورت کیفی و چه به صورت کمی بر اساس دو عامل احتمال و میزان اثر است . برای تحلیل کیفی ریسک ها معمولا از ماتریس احتمال اثر استفاده میشود . در این ماتریس هر رخداد از هر دو جنبه با عبارات کیفی مانند ، خیلی کم ، کم ، متوسط ، زیاد و خیلی زیاد مورد ارزیابی قرار میگیرد . عبارات کیفی را میتوان به صورت خطی با اعداد 1 3 . 5 . 7 . 9 جایگزین نمود و در نهایت ماتریس احتمال اثر PI به صورت شکل 1 در زیر را داریم که در استاندارد PMBOK نیز امده است .
مقادير عددي ٠,٠٥-٠ بيانگر ريسکهاي با اهميت کم ، ٠,١٤-٠,٠٦ ريسکهاي با اهميت متوسط و ٠,١٥-١ ريسکهاي با اهميت بالا ميباشند.عموما پس از تجزيه و تحليل کيفي ريسک ، تجزيه و تحليل کمي آن صورت ميگيرد و براي اين منظور ميتوان از ابزارهايي نظير مصاحبه ، شبيه سازي مونت کارلو و توابع توزيع حتمال استفاده نمود.
براي پاسخ دادن به ريسک چندين استراتژي وجود دارند.استراتژي و يا ترکيبي از استراتژيهايي بايد براي هر ريسک انتخاب شوند که بيشترين احتمال اثربخشي را دارند. روشهاي پاسخ به ريسک بر مبناي استاندارد PMBOK موارد اجتناب ، انتقال ، کاهش و پذيرش ميباشد.پذيرش ريسک ميتواند به دو صورت اتخاذ تدابير و برنامه هاي لازم براي آمادگي در مقابل ريسک و پذيرش خسارات ناشي از ريسک صورت گيرد و اين استراتژي جايي اتخاذ ميگردد که توجه به يک ريسک خاص ، به هيچ طريقي ممکن يا مقرون به صرفه نباشد.در کاهش ريسک هدفمان کاهش احتمال وقوع ريسک و يا اثرات آن تا محدوده هاي قابل پذيرش ميباشد.اقدامات کاهنده ريسک بسيار موثرتر از اقدامات پس از وقوع آنها است .در انتقال ريسک ريسکها حذف نميشوند بلکه تيم پروژه ، اثر يک تهديد را به همراه مالکيت آن به بخش سوم انتقال ميدهد. در اکثر مواقع انتقال ريسک با پرداخت مزاياي ريسک به بخشي که آن را ميگيرد، همراه است . استفاده از بيمه ، ضمانت نامه هاي انجام کار، تعهدات و سپرده ها نمونه هايي از انتقال ريسک است .در اجتناب از ريسک يا ريسک و شرايط آن حذف ميگردد و يا از شرايط بروز ريسک جلوگيري ميگردد و افراطي ترين استراتژي اجتناب ، تعطيل کردن کل پروژه است . ميزان ريسک در پروژه هاي BOT بدليل حجم سرمايه گذاري بالا و مدت زمان زياد اجراي چنين پروژه هايي و غير قابل پيشبيني بودن بعضي عوامل افزايش ميابد.شناسايي ريسکهاي پروژه هاي BOT موضوع مطالعات زيادي ميباشد که بر مبناي آنها ميتوان در حالت کلي ريسکهاي زير را در نظر گرفت :
