مقاله ارزیابی ومقایسه مدیریت ریسک در پروژه های EPC و BOT

بخشی از مقاله

ارزیابی ومقایسه مدیریت ریسک در پروژه های EPC و BOT

چکیده

امروزه با توجه به رشد اقتصادی و افزایش جمعیت و نیاز جامعه به اجرای پروژه های عمرانی و زیر بنایی دولتها را بر آن داشته تا نسبت ساخت چنین تاسیساتی اقدام نمایند از طرفی کمبود نقدینگی و منابع،دولت را به سمت تامین منابع مالی توسط بخش خصوصی سوق داده استاز این روی میتوان ازBOT به عنوان یکی از روشهای تامین مالی پروژه ها نام برد لذا به کار گیری این روش نیازمند آگاهی کامل در خصوص ریسکهای مثبت و منفی آن خواهد بود از طرفی این نوع شرکتها ضعفهای زیادی در خصوص طراحی،تدارکات،مدیریت اجرا و مصالح دارند که نیازمند جذب پیمانکارانی هستند که بتواند این نقیصه را جبران نماید و لذا بهترین روش عقد قرارداد با شرکتهای EPC میباشدامروزه این شرکت ها دارای طرفدار زیادی جهت اجرای پروژه ها میباشند بدلیل طراحی و اجرای تواما توسط شرکت EPC کارفرمایان(بخش خصوصی و دولتی) میتواند کلیه ریسک پروژه را به آنها منتقل نموده و فقط منابع مالی خود را در پروژه مدیریت نماید لذا در این مقاله بر آن هستیم تا با روش کتابخانه ای نسبت به ارائه الگویی مناسب به بررسی و ارزیابی مدیریت ریسک در پروژه های BOT و EPC پرداخته تا سرمایه گذاران و کارفرمایان بتوانند با دید بهتری در این جهت گام بردارند.

کلمات کلیدی:مدیریت ریسک،BOT ،EPC،شرکت پروژه

مقدمه

در حال حاضرنظر به افزایش جمعیت و نیاز کشور های در حا ل توسعه به سرمایه گذاری در پروژه های زیر بنایی و کمبود نقدینگی در این بخش دولت ها را به سمت سرمایه بخش خصوصی سوق داده است ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و آن را به عنوان یک روشی مناسب جهت سرمایه گذاری انتخاب نموده است و بسیاری از پروژه های موفق و ناموفق از طریق BOT که یک روش سرمایه گذاری بخش خصوصی است وارد مرحله اجرا شده و یا به بهره برداری رسیده اند شرکتهای سرمایه گذار بعضا در بسیاری از پروژه ها تخصص نداشته و جهت اجرای آن نیاز به طراحی،تدارک تجهیزات و اجرا دارند که آن را در قالب پروژه های EPC تعریف مینمایند از طرفی بسیاری از کارفرمایان دولتی و خصوصی نیز پروژه های خود را از طریق EPC به انجام میرسانند. در این میان قبل از هر اقدامی نیازمند به شناخت درباره مدیریت ریسک به عنوان یکی از مهمترین موضوعات در حوزه مدیریت پروژه هستیم. از آنجایی که مدیریت ریسک در پروژه های دولتی و تاسیسات زیر بنایی از اهمیت زیادی برخوردار است و در نظر نگرفتن آن در این پروژه ها باعث هزینه های سنگین اقتصادی واجتماعی خواهد بود. لذا ایجاد یک ساختار مبتنی بر مدیریت ریسک و بر اساس PMBOK میتواند تضمین کننده موفقیت در پروژه میباشد ما در نظر داریم تا با ارائه الگویی جهت مدیریت ریسک (برنامه ریزی و شناسایی ریسک) در پروژه های BOT و EPC را بررسی و آنها را با هم مقایسه کنیم تا جهت اجرای پروژه ها علاوه بر موضوعات مالی و فنی نسبت به ریسک پذیری در این پروژه ها نیز اطلاعاتی کافی در دست داشته باشیم. مدیریت ریسک به عنوان یکی از 8 اصل پیکره دانش مدیریت پروژه در استاندارد PMBOK توسط بنیاد مدیریت پروژه در نظر گرفته شده است.بنیاد مدیریت پروژه یک سازمان تخصصی در این مورد به شمار می آید این بنیاد اکثریت برنامه های خود را بر روی آموزش مدیریت ریسک بنا نهاده است مدیریت ریسک در واقع تمام مراحل طرح ریزی،استخراج و کنترل پروژه را تا اتمام آن به عهده دارد.مدیریت ریسک شامل ارزیابی و شناخت ریسک است. بهتر است در موضوع مدیریت ریسک موارد ذیل را بشناسیم:-1عوامل ریسک -2احتمالات و تاثیر آن -3استراتژی مقابله با آن را برنامه ریزی کنیم -4نظارت بر عوامل ریسک را داشته باشیم -5طرحی در مقابله با پیشامد احتمالی آماده کنیم -6بحران را مدیریت کنیم -7شرایط پیش از بحران را بازیابی کنیم.

مدیریت ریسک

ریسک در زبان عرف عبارت از تهدیدی که به علت عدم اطمینان از وقوع حادثه ای در آینده بوجود می آید و تعریف آن در پروژه به معنای مواردی از عدم قطعیت های پروژه است که اثر ان بر اهداف پروژه بصورت حداقل یکی از موارد تهدید و یا فرصت نمودار میشود. مدیریت ریسک یک تئوری در ارتباط با چگونگی اداره ریسکها میباشد که نیاز برای انجام آن ناشی از پتانسیل ریسک پذیری و پیچیدگی پروژه استRescher.[14]در سال 1983 ریسک را اینگونه تعریف میکند که یک وضعیت نامعلوم و نامشخص با یک پتانسیل خاص میباشد.march&shaprira در سال 1987 میگویند که بیشترین اتفاقاتی که در یک پروژه بوجود میآید و باعث دگرگونی میشود و دارای ارزش موضوعی هستند Williams در سال 1998 به یک دگرگونی مثبت یا منفی ریسک میگوید Jeynes در سال 2002 ریسک را امکان وجود خسارت معرفی میکند استاندارد Iso در سال 2002 ترکیبی از احتمالات و حوادث و اثر آنها را در شرایطی که این احتمال افزایش پیدا کند و یا از مسیر خود منحرف شود و دارای پتانسیل منفی میباشد را ریسک میگوید.کمیته تکنولوژی OB-007 در سال 2009 از استاندارد استرالیا در نیوزیلند ریسک را اینگونه تعریف میکند که اثر موضوعات غیر مطمئن موقعی که از حد مورد انتظار خارج شود و دارای اثر مثبت و منفی وولی با ظاهری متفاوت باشد کمیته مهندسی ریسک میگوید که حاصل احتمال یک حادثه را در کمترین مقدار اثر آن ضرب کنیم ریسک بدست میآید[11] مدیریت ریسک فرایندی سیستماتیک در شناسایی،تجزیه و تحلیل و واکنش در برابر ریسک پروژه، به منظور بیشینه سازی نتایج و وقایع مثبت و کاهش احتمال یا اثر وقوع

پیامد ناگوار بر اهداف پروژه است.هر چه عدم قطعیت یک پروژه دقیق تر مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد مدیریت آن آسانتر،کاراتر و علمی تر است و در مقابل عدم تجزیه و تحلیل رخداد حالات غیر قطعی میتواند عواقب خطرناکی به دنبال داشته باشد تا جایی که به دنبال هزینه و صرف وقت زیاد اثر بخشی مناسبی از خود نداشته باشد. در گذشته با مدیریت ریسک بصورت تجربی و شهودی برخورد میشده است و مدیران بر اساس تجربه پیشین برای تعیین ریسک قضاوت کرده و هزینه های آن را بصورت درصدی از برآورد اولیه در نظر میگرفتند ولی امروزه سازمانها یاد گرفته اند که برای حضور موفق در دنیای رقابت ناچار به مدیریت عدم قطعیت ها هستندو تجربه گذشته مدیران میتواند سودمند نیز باشد [1].جهت بررسی مدیریت ریسک روشهای مختلفی وجود دارد که میتوان از : ارزش در معرض ریسک[2] ، شبیه سازی مونت کارلو [3] نام برد. ارزش در معرض ریسک بیشترین زیان مورد انتظار را در افق زمانی مشخص و در سطح اطمینان معین اندازه گیری میکند.در این روش یک نمایی کلی و جامع از ریسک ارائه میدهد که برای محاسبه میزان بدهی به دارایی و همبستگی ها و وضعیت های جاری به کار میرود.در روش شبیه سازی مونت کارلو که یک روش قدرتمند در تحلیل ریسک است در این روش فرض نرمال بودن توزیع بازده الزامی نیستو میتوان با در نظر گرفتن توام تهدید ها و فرصت ها و انتخاب معیار های گوناگون به عنوان مطلوبیت استفاده کرد.[3] نمایش ترکیبات تصادفی حالت های ممکن از عدم قطعیت ها است که در یک پروژه رخ میدهد خروجی شبیه سازی مونت کارلو بیانگر فراوانی مقادیر مختلف تابع مطلوبیت در اثر رخداد حالت های گوناگون عدم قطعیت است.[6]

معرفی قرارداد های BOT

رشد روز افزون جمعیت و تقاضا و از طرفی محدودیت بودجه ی دولتی جهت اجرای پروژه های کلانملی حضور بخش خصوص در قالب قرارداد )BOTشرکت پروژه)را فراهم نموده است در قرارداد های BOT حفظ مالکیت دولت بر تاسیسات کشور، بازگشت آن به دولت در پایان دوره امتیاز را لحاظ قرارمیدهد.در قرارداد BOTبخش خصوصی عملیات طراحی،ساخت،بهره برداری و تامین مالی را به عهده دارد و در مقابل دولت امتیاز بهره برداری از آن تاسیسات را برای مدتی معین در اختیار او قرار میدهدتا از این طریق بتواند سرمایه و وامهای گرفته شده خود به همراه سود را مستهلک نماید.در این رویکرد در مراحل اولیه انعقاد قرارداد،یک شرکت پروژه ای مستقل توسط بخش خصوصی در کشور میزبان تاسیس میگرددکه کلیه مسئولیت پروژه را به عهده دارد به تبع ریسک آن نیز به عهده شرکت پروژه میباشد این ریسک ها بطور مناسبی توسط شرکت پروژه مدیریت میگردد و هزینه انجام پروژه نسبت به شرایطی که توسط دولت مدیریت میشود پایین تر خواهد بود و در نتیجه باعث افزایش ارزش پول خواهد بود [15].

دولت بخش عظیمی از ریسک های مربوط به پروژه را به بخش خصوصی منتقل کرده و از این طریق بدون اتکا به بودجه عمومی ویا تحمیل فشار و وامهای خارجی اهداف خود را دنبال مینماید.وظیفه اصلی دولت در این پروژه ها ایجاد بستر مناسب برای حضور سرمایه گذاران است انتخاب پروژه،مطالعات امکان سنجی پروژه و آماده کردن اطلاعات اولیه برای واگذاری پروژه از وظایف اصلی دولت میباشد[7]در این روش انتقال تکنولوژی نیز صورت میگیرد علاوه بر آن با مدیریت بخش خصوصی، باعث بالا رفتن کیفیت و بهره وری در این پروژهها می شود. در این نوع پروژه ریسکهای زیادی وجود دارد که باعث میشود بسیاری از دولت ها به سراغ آن نروند میتوان از تأثیر پذیری شدید پروژه به عوامل کلان ملی، پیچیدگی و طولانی بودن مدت بهره برداری نام برد.[10]

در این میان یکی از مهمترین ارکان پروژه های سرمایه گذاری،وام دهندگان هستند. در بسیاری از موارد نظرات آنها خطوط اصلی پروژه را تعیین میکند.از ارکان دیگر این قرارداد ها سازندگان،شرکت های بیمه،مشاوران،تامین کنندگان تجهیزات و مصالح و شرکت بهره بردار است. شکل 1 چهار چوب قرارداد های BOT را نشان میدهد.

معرفی قرارداد های EPC

در زمان های خیلی قدیم اکثریت پروژهها به صورت قراردادهای سه عاملی انجام میشده است [4].ولی در حال حاضربا توجه به پیچیدگی و بزرگی پروژه های امروزی روشهای 3 عاملی کارایی خود را از دست داده است همچنین پیچیدگی و گستردگی محدوده پروژه امکان نظارت و مداخله کارفرما را گرفته است روشطرح و ساخت توام توسط پیمانکار علاوه بر تامین کالا و تجهیزات مورد نیاز برای ساخت، وظیفه انجام مطالعات طراحی تفصیلی را بر عهده دارد و یا حتی به تامین مالی موقت پروژه نیز گسترش میابد. انجام پروژه ها به روش EPC دارای مزایای ذیل میباشد :

-1 کاهش زمان انجام پروژه

-2 قطعیت یافتن زمان و هزینه

-3 افزایش قابلیت ساخت و طراحی

-4 کاهش ادعاها و دعوا یی حقوقی

-5 انعطاف پذیری ساخت

-6 تامین مالی از منابع غیر دولتی

-7 کاهش هزینه ها [4]

حضور پیمانکار در زمان طراحی تفصیلی موجب میشود که قابلیت ساخت پروژه ها و مهندسی ارزش افزایش یابد و نظر به کاهش هزینه و زمان و کیفیت،کارفرما میتواند در قالب بسته ای تشویقی بنام (LUMP SUM) به جای فهرست بهایی موجود انگیزه فراوان ایجاد نماید.در این روش پیمانکار ریسکهای گسترده ای را میپذیرد و به همین منظور پیمانکار باید بررسی جامع نسبت به کار پیدا

کرده و ریسکهای موجود را در برآورد و مبلغ قرار داد خود که به صورت مقطوع است اعمال [11]در مقابل نگرانی که از طرف کارفرمایان و مشاوران در این روش دیده میشود توجه به کیفیت اجرا پروژه است کارفرمایان با دادن یکپارچه مسئولیت طراحی و اجرا به پیمانکار و از دست دادن کنترل و ابزار نظارتی خود بر روی اجرا، ابزاری برای کسب اطمینان از کیفیت تاسیسات تحویل شده ندارند و نمیتوانند تغییری در طرح و یا متد اجرا برای کاهش هزینه و زمان بدهند.و همین موضوع باعث نگرانی و بی اعتمادی در این نوع پروژه ها میگردد و نتیجه حاصل این است که در قرارداد های EPC علیرغم پرداخت هزینه بالا و زمان بیشتر برای پروژه چیز دیگری حاصل نمیگردد.برای جبران آن میتوان با بکارگیری مناسب مهندسی ارزش و اعتماد سازی در این روش راهکار مناسبی برای توسعه سیستم طرح و ساخت و هدف EPC گام برداشت و در این راستا مهندسی ارزش تلاش سیستماتیکی دارد در راستای تجزیه و تحلیل وظیفه آیتم های پروژه به منظور عملکرد ضروری در پایین ترین هزینه ممکن با در نظر گرفتن کیفیت مطلوب و مورد نیاز پروژه.[11]

ریسک در پروژه هایBOT

در کل پروژه BOT یک پروژه زمانبر – پر هزینه است و همین امر باعث میشود که طرف های درگیر، یک ساختار مناسب جهت کنترل ریسک پروژه برای رسیدن به اهداف اجرا نماید از همین روی مدیریت ریسک مهمترین ساختار در روش BOT میباشد که موجب میشود: ( ( 10

-1 تضمین امنیت و موفقیت پروژه با کاهش خطرات احتمالی وایجاد آمادگی برای مقابله با آنها -2 کاهش هزینه ها با شناسایی خطرات احتمالی و ایجاد امادگی برای مقابله با آنها

-3 هدایت مذاکرات در زمان کوتاهتر و موفقتر با شناسایی نقاط خطر و تضمین های لازم برای کنترل آنها
-4 مشخص شدن مسئولیت هر طرف در کنترل ریسک ها و در نتیجه تعیین سود مورد انتظار آنها
-5 پیش بینی ابزار ها و گروههای لازم برای کاهش ریسکها و دعوت به مشارکت پروژه

میدانیم که تمام این موارد بالا بر اساس یک برنامه ریزی مدیریت ریسک در یک پروژه یا سازمان به وجود آمده است و در آنها تسهیم ریسک بین عوامل مختلف مشخص نیست این در صورتی است که در پروژه ی BOTتعداد زیادی شرکتها با توانایی های مختلف در پروژه درگیر بوده و باید بتوان نقش هر یک از آنها را در مدیریت ریسک برنامه ریزی نمود در صورتی میتوانیم ریسک را کنترل نماییم که آن را از قبل شناسایی و برنامه ریزی مناسبی جهت برخورد با آن داشته باشیم علاوه بر ریسکهایی که بر اساس PMBOK و ISO 10006 معرفی شد پروژه های BOT دارای چند ریسک خاص منحصر به فرد میباشد که شامل : [13]

-1 ریسک سیاسی

-2 ریسک دوره ساخت

-3 ریسک بهرهبرداری

-4 ریسک منابع مالی

-5 ریسک قانون گذاری

-6 ریسک بازار و سود دهی

-1 ریسک سیاسی

ریسکهای سیاسی در یک پروژه شامل:

- توقیف غیر قانونی

- تغییر قوانین

-تصویب توسعه و گسترش کار

- عدم فعالیت دولت و یا انجام فعالیت های مقایر با پروژه

- تأخیر پرداختها توسط دولت

- قید و شرط گذاشتن برای ارائه پیشنهاد

- افزایش مالیات

- وضع اضطراری سیاسی ( تغییر دولت )

- انقضای حق امتیاز توسط دولت

-2 ریسک دوره ساخت

ریسک در این پروژه ها شامل مراحل ذیل میباشد:

- سلب مالکیت زمین

- افزایش زمان انجام کار و افزایش هزینه

- عدم تعهد پیمانکار

- عدم اجرای تعهد صاحب امتیاز

- خسارت و آسیب های طبیعی

- ایجاد وضع اضطراری

-3 ریسک بهره برداری این ریسک ها در زمان بهره برداری ظاهر میشود و مستقیما به صاحب امتیاز بر میگردد:

- عدم اجرای تعهد بهره بردار

- بروز حادثه یا آسیب طبیعی

- ایجاد وضع اضطرار

-4 ریسک تامین منابع مالی این ریسک شامل دو بخش است :هر یک از این دو روند شرکت صاحب امتیاز میتواند تاثیر داشته باشد و خصوصا افزایش نرخ بهره

به تامین کننده وام اثر میگذارد که باید دو عملکرد با آن داشته باشد:

- استفاده از تمامی وامها و پولهای ذخیره

- افزایش عوارض (نرخ خدمات)

- 5 ریسک قانون گذاری

برخی ریسک های که در این مورد با آن روبرو هستیم شامل: -مالکیت سرمایه -مشکلات مالی صاحب امتیاز

- بروز اشکالات در تامین اسناد مالی -اجرا گذاشتن وثیقه ها -6ریسک بازار و سود دهی
-کسب درآمد های ناکافی از دریافت تعرفه ها و عوارض

- در آمد های ناکافی از دیگر بهره برداریها

- ناکافی بودن خرید و فروش

ریسک در پروژه های EPC

تمام مراحل فرآیندی مدیریت ریسک از دیدگاه PMBOK وISOدر EPC وBOT یکسان میباشد در واقع استاندارد 10006:2003 چنین میگوید که مدیریت ریسک های پروژه با عدم قطعیت ها در سرتاسر پروژه سروکار دارد. و این موضوع نیازمند یک رویکرد ساختار یافته ای است که بایستی در قالب مدیریت ریسک بیان شود.انجام یک پروژه به روش EPC وجوه مشترک زیادی با روشهای سنتی سه عاملی دارد. وقتی کارفرما قصد دارد کلیه مراحل طراحی و مهندسی،تدارک،اجرا را بصورت توام انجام دهد. مناقصه ای جهت انتخاب پیمانکار برگزار میکند پیمانکار موفق EPC شرکتی است که از همان ابتدای امر گروه مدیریت ریسک را در کنار دیگر گروههای تخصصی بهمراه داشته باشد زیرا:

- کارفرما کل کار را بصورت یکجا و یک قیمت ثابت به پیمانکار تحویل میدهد و ریسک های موجود در پروژه را به پیمانکار منتقل میکند حضور کمیته ریسک،قبل از انجام مناقصه باعث میشود ریسک های موجود در پروژه بررسی شود و پیمانکار با توجه به پذیرش ریسک ها،ضریبی بنام (ضریب ریسک)را بصورت مستتر در قیمت پیشنهاد خود اعمال نماید.

- برنامه ریزی به روش دامنه معین (Deterministic) برای پروژه های EPC جوابگو نیست زیرا احتمال بسیار کمی دارد که پیمانکار در ابتدای کار بتواند مبلغ و زمان تکمیل پروژه را دقیقا پیش بینی کند بنابراین حضور کمیته ریسک قبل از انجام مناقصه که با استفاده از دامنه احتمال ( (Stochastic ، یک بازه زمانی و مالی ارائه میگردد تا برای مدیریت پروژه مشخص شود که چه درصد احتمالی وجود دارد که پروژه با یک مبلغ ریالی معین و در یک زمان معین پایان پذیرد.

- یکی از مراحل مهم فرآیند مدیریت ریسک از دیدگاه PMBOK برنامه ریزی مدیریت ریسک است این برنامه ریزی در صورتی موفق خواهد بود که استراتژی پیمانکار قبل از شرکت در مناقصه و پس از برنده شدن و شروع نمودن عملیات پروژه یکسان است.این امر مستلزم این است که اولا قبل از شرکت در مناقصه کمیته ریسک حضور داشته باشد و دوم اینکه همان کمیته ریسک،مسئولیت مدیریتاجرای پروژه رانیز به عهده داشته باشد.تحلیلگر ریسک با مستند سازی نظرات مالکان ریسک قبل از انجام مناقصه باعث میشود که هر شخصی مسئولیت پیش بینی های مالی و زمانی خود را حین انجام کار نیز بپذیرد و اگر به فرض فعالیتی با تاخیر زمانی و یا هزینه بیشتر از پیش انجام شود باید اگانی بنام کمیته ریسک وجود داشته باشد تا بررسی نماید که آیا پیش بینی اولیه نادرست