بخشی از مقاله
پرورش گوسفند و بز و آینده آن در کشور
چکیده :
ارزش ناخالص ملی تولیدات گوسفند و بز سال 1380 کشور بالغ بر 7/6 میلیـارد دلار بـرآورد شـده است. این درآمد حاصل از تولید 400 هزار تن گوشت قرمز، 820 هزار تن شیر، 60 هـزار تـن پـشم ،
8400 تن کرك و مو، 22 میلیون جلد پوست و 188 هزار تن امعاء و احشاء بوده است. بر اساس آمار مرکز آمار ایران، نسبت جمعیت روستایی به کل جمعیت کشور از 42/1 درصد در سال 1370 به
33/3 درصد در سال 1382 کاهش یافته است. تعداد بهره برداران بخش پرورش گوسـفند و بـز نیـز با 32/2 درصد کاهش از 2/3 میلیون نفر به 1/56 میلیون نفر رسیده است. سهم جمعیت عشایر کشور از حدود %38 در سال 1342 به 2/1 درصد جمعیت کشور در سال 1376 تقلیل یافته است. در سـر شماري کشاورزي سال 1382 مجموع گوسفند و بز کشور 57/3 میلیون راس بدسـت آمـده اسـت.
بــالغ بــر 26 نــژاد گوســفند و 7 نــژاد بــز در کــشور وجــود دارد و تنــوع گوســفندان موجــود کــشور در بین گوسفندان دنبه دار جهـان منحـصر بـه فـرد مـی باشـد. پـرورش گلـه هـاي عـشایري و اغلـب گله هاي روستایی بصورت سنتی و کم بازده است. پرورش نیمه صنعتی گوسفند و بز بطور اغلـب در پرورابندي ها و نگهداري در مزارع است. در معدودکشت و صـنعت هـاي بـزرگ کـشور پـرورش گوسفند و بز بصورت صنعتی است و مـدیریت آنهـا دولتـی و یـا تعـاونی اسـت. در حـال حاضـر نـا آشنایی با فن آوریهاي روز، مشکلات اقتصادي و کم سوادي بهره برداران حرفه گوسفنداري، سـبب کاهش روز افزون بازده اقتصادي آن شده است. از طرفی توسعه شـهر نـشینی و جاذبـه هـاي شـهري موجب کاهش دلبستگی نسل جوان به این حرفه و روي آوردن آنان به حرفه هاي دیگـر شـده اسـت.
پیش بینی می شود، در صورت ادامه یافتن روند کنونی، در ده سـال آینـده بقـاي ایـن حرفـه بـا خطـر جدي روبرو شود و کاهش سهم 50 درصدي تولید گوشت قرمز و نیز سهم اشـتغال مولـد آن، بـراي جامعه جبران ناپذیر خواهد بـود. براسـاس بررسـی هـا و مطالعـات بعمـل آمـده، مـشکلات و مـسایل متعددي بر سر راه توسـعه حرفـه گوسـفند داري وجـود دارد. متاسـفانه علیـرغم وجـود سـازمان هـا و دستگاههاي متعدد و مرتبط با حرفه گوسفند داري همچـون معاونـت امـور دام، سـازمان دامپزشـکی،
1
شرکت پـشتیبانی، مراکـز و موسـسات تحقیقـاتی، واحـد هـاي آموزشـی، ترویجـی، امـور عـشایري، خدمات روستایی، سازمان جنگلها و مراتع، بانک ها، دانشگاهها، وزارت بازرگـانی، وزارت صـنایع و وزارت تعاون، نه تنها این حرفه توسعه نیافته بلکه با خطرجدي بـراي بقـا و ادامـه حیـات روبـرو شـده است. نبود متولی مـوثر و کارآمـد جهـت سیاسـت گـذاري، برنامـه ریـزي، همـاهنگی و نظـارت بـر فعالیتهاي دستگاههاي ذیربط، مهمترین معضل این حرفه محسوب می شود. ارایه راهکارهاي مناسب براي حفظ، احیا و توسعه حرفه گوسفند داري در کشور بر انجام اقدامات کوتـاه، میـان و بلنـد مـدت استوار است. در اقدامات کوتاه مدت بایستی هدف اصلی افزایش بازدهی اقتصادي واحد ها از طریق بکار گیري فن آوریهاي روز براي افزایش ضریب بره گیري از 0/7 کنونی به 1/4 باشـد. همزمـان بـا آن لازمست اقدامات مناسبی براي توسعه تـشکل هـاي صـنفی، حمایـت هـاي مناسـب از قبیـل ارایـه تسهیلات بانکی کم بهره با باز پرداخت طـولانی مـدت، توسـعه خـدمات بیمـه اي و خریـد تـضمینی محصولات تولیدي صورت پذیرد. در میان و بلند مدت، ضمن توسعه سیـستم هـاي نیمـه صـنعتی، بـا تمهیدات اصلاح نژادي و با بکار گیري فن آوریهاي پیـشرفته در جهـت بهبـود خـصوصییات رشـد، بازده تولید مثل، بهبود بازده غذایی و بهبود کمی و کیفی لاشه، می توان توسعه پایـدار ایـن حرفـه را تضمین نمود. معرفی و توسعه سیستم هاي صنعتی پرورش گوسفندان گوشتی و بز هاي شـیري، بـراي جلـب سـرمایه گـذاران علاقمنــد و فـارغ التحـصیلان رشـته هــاي دامپـروري نیـز از اهمیـت ویــژه اي برخوردار است.
مقدمه :
بر اساس یافته هاي باستان شناسی منشاء پیـدایش گوسـفندان پـشمی جهـان 6000 سـال قبـل از مـیلاد مسیح و در منطقه تپه سراب ایران تعیین شده است. ایران به ترتیب پنجمین و شـشمین مرتبـه جهـانی تولید شیر و گوشت گوسفند و بز را داراست. ارزش ناخالص ملی تولیدات بخـش گوسـفند و بـز در سال 1380 بالغ بر 7/6 میلیارد دلار برآورد شده که حاصل از تولید 400 هزار تن گوشـت قرمـز، 820
هزار تن شیر، 60 هزار تن پشم ، 8400 تن کرك و مو، 22 میلیون جلد پوست و 188 هزار تن امعاء و احشاء بوده است.
بر اساس گزارشات مرکز آمار ایران، نسبت جمعیت روسـتایی بـه کـل جمعیـت کـشور از
42/1 درصد در سال 1370 به 33/3 درصد در سال 1382 کاهش یافته است (جدول .(1 تعداد بهـره
2
برداران از پرورش گوسفند و بز نیز بـا 32/2 درصـد کـاهش از 2/3 میلیـون نفـر بـه 1/56 میلیـون نفـر رسیده است (جدول .(2 سهم جمعیت عشایر کشور در سـال 1342 نزدیـک بـه %38 جمعیـت کـشور بوده که در سال 1376 این نسبت به2/1 درصد تقلیل یافته است. بررسیها نشان می دهد که هم زمان با بالا رفتن هزینه هاي دامداري ، عشایر دامدار فقیرتـر شـده و برخـی از آنهـا از گردونـه کـوچ نـشینی خارج و به یکجا نشینی رو آورده اند. قریب %99 سرمایه دامی عشایر را دامهاي کوچک تشکیل مـی دهند که شامل58/5 درصد گوسفند و بره و 39/7 درصد بز و بزغاله است.
جدول -1 جمعیت کشور به تفکیک شهري و روستایی در سالهاي 70 و 82
ماخذ مرکز آمار ایران بالغ بر 26 نژاد گوسفند و 7 نژاد بـز در کـشور وجـود دارد کـه تنـوع گوسـفندان موجـود
کشور در بین گوسفندان دنبه دار جهان منحصر به فرد می باشد. بیشتر نژادهاي گوسـفند و بـز کـشور در وهله اول تحت تاثیر انتخاب طبیعی و سازگاري با شـرایط زیـست محیطـی و در وهلـه دوم تحـت تاثیر انتخاب توسط پرورش دهندگان توسعه یافته اند. اغلب نژادهاي گوسـفند و بـز بـر اسـاس محـل جغرافیایی و یا نام ایل پرورش دهنده آنها نامگذاري شده انـد. هـیچ یـک از نژادهـاي گوسـفند و بـز کشور ثبت نژادي نشده و تمامی آنها بومی کشور هستند. درصد کمی از نژادهاي شناخته شده تحـت پوشش برنامه هاي ملی اصلاح نژاد قرار دارند که حدود 2 درصد از جمعیت گوسفند و بـز کـشور را شامل می شود. حدود 65 درصد گوسـفندان کـشور خـالص و 35 درصـد بـاقی مانـده مخلـوط و یـا آمیخته می باشند. کمتر از 14 درصد بزها خالص و %86 باقیمانده مخلوط، آمیخته و یا در هیچ گـروه نژادي قرار نمی گیرند. اکثریت نژادهاي گوسفند چند منظوره بوده و براي تولید گوشت، شیر و پـشم پرورش می یابند. بیش از 96/3 درصـد گوسـفندان ایرانـی دنبـه دار و حـدود %4 دم دار و نیمـه دنبـه هسنتد. نژاد زل تنها گوسفند دم دار بومی و دو نژاد تالشی و دالاق نیمه دنبه هستند. نژادهاي مختلـف بز بمنظور تولید گوشت، شیر و الیاف نگهداري می شوند. از نژادهـاي معـروف و پرجمعیـت بـز مـی توان ، بز سیاه، مویی و رائینی و نژادهاي معروف اما کم جمعیت مرخز، نجدي و تالی را نام برد.
3
سیستم پرورش در گله هاي عشایري و اغلب گله هاي روستایی سنتی و کم بازده است. پرورش نیمـه صنعتی گوسفند و بز اغلب در پرورابندي ها و نگهداري در مزارع اعمال می شود. در معدود کشت و صنعت هاي بزرگ کشور پرورش صنعتی است و مدیریت آنها دولتی و یا تعاونی می باشد.
بیشتر گله هاي گوسفند وبز کشور (%56) بین 10-150 راس دام مولد داشته و گله هـاي بـا تعداد بیشتر از 300 راس کمتر مشاهده می شوند. مهمترین تولیدات گوسفند و بـز بـه ترتیـب اهمیـت شامل : گوشت،شیر، پشم، کرك، پوست، مو، مـوهر و آلایـشهاي خـوراکی و غیـر خـوراکی اسـت.
امروزه در تمامی مناطق، تولید گوشت در درجه اول اهمیت قرار دارد. تقریباً تمامی گوشـت و شـیر حاصل از گوسفند وبز در بازارهاي داخلی مصرف می شود. عمـده پـشم گوسـفند در صـنعت قـالی باقی به مصرف داخلی میرسد، اما تمامی کرك تولیدي به خارج صادر میـشود. بخـش اعظـم پوسـت گوسفند بصورت سالامبور صادر شده و بخشی از پوست بز در کشور تبدیل به چرم می شود. امعاء و احشاء تولیدي کلاً در داخل کشور مصرف می شود و بخـش عمـده روده پـس از زهتـابی از کـشور صادر می شود. کود تولیـدي عمـدتاً بـراي حاصـلخیزي خـاك و در برخـی منـاطق بعنـوان سـوخت مصرف می شود. در ده گذشته تغییرات مهمی در سهم نسبی تولیدات گوسفند و بز در داخل کـشور ایجاد نشده ولی ممکن است در آینده با ایجاد سیستم هاي مناسب، سهم بیشتري براي صـادرات آنهـا قائل شد.
مشکلات و تنگناها
بطور کلی مشکلات و تنگناهاي حرفه گوسفند داري را می توان به بخش دولتـی و بخـش خصوصی تقسیم کرد.
مشکلات مرتبط با بخش دولتی
در صورتیکه بخواهیم موارد مربوط به بخش دولتـی تـاثیر گـذار بـه ایـن حرفـه را بررسـی نمائیم، به ترتیب اهمیت موارد ذیل قابل ذکر است.
نبود متولی مشخص جهت توسعه حرفه گله داري سازمانها، تشکیلات و نهادهاي متعددي بصورت مستقیم و غیـر مـستقیم بـراي حرفـه گوسـفند داري،
باسیاست گذاري ، برنامه ریزي، ارائه خدمات و تسهیلات، فعالیت می نماینـد کـه اغلـب آنهـا تحـت پوشــش وزارت جهــاد کــشاورزي هــستند. از جملــه آنهــا مــی تــوان بــه معاونــت امــور دام، ســازمان دامپزشکی، شرکت پشتیبانی ، مراکز و موسسات تحقیقاتی، دسـتگاههاي آموزشـی، ترویجـی ، امـور
4
عشایري، خدمات روستایی، سازمان جنگلهـا و مراتـع اشـاره کـرد. اهـم دسـتگاههایی کـه خـارج از مجموع این وزارت خانه بر این حرفه اثر گذار هستند شامل: بانکهاي کشاورزي و تجاري، دانشگاهها و مراکز آموزشی وزارت علوم، وزارت بازرگانی، وزارت تعاون و وزارت صنایع می شوند. هر یـک از دستگاهها و سازمانهاي یاد شده سالانه مبالغ قابل تـوجهی بـراي اجـراي فعالیتهـاي خـود مـرتبط بـا حرفه گوسفند داري هزینه می نمایند و بخش مهمی از امکانات خـود را نیـز در ایـن زمینـه بکـار مـی گیرند. براي مثال معاونت امور دام طرحهاي متعددي چـون طـرح محـوري قـوچ، طـرح تعـادل دام و مرتع و طرح بهبود مـدیریت پـرورش گوسـفند و بـز را اجـرا کـرده و یـا در حـال اجـرا دارد. مراکـز تحقیقاتی تعداد قابل توجهی طرح تحقیقاتی کـاربردي در ایـن زمینـه اجـرا نمودانـد. دانـشگاهها نیـز تحقیقاتی در این خصوص انجام داده اند. سازمان دامپزشکی سالانه هزینـه هـاي بـسیار زیـادي را در این رابطه متحمل می شود. بانکها نیز مبالغ قابل توجهی از تسهیلات خـود را بـه ایـن امـر اختـصاص داده اند، ولی متاسفانه علیرغم تمـامی تلاشـهاي بعمـل آمـده و هزینـه هـاي صـرف شـده ایـن حرفـه کماکان و بطور عمده، بصورت سنتی و توسعه نیافته مشغول فعالیت است و برآیند فعالیتهاي یاد شـده اثر قابل توجهی در توسعه این حرفه نداشته است. هر یک از دستگاههاي یـاد شـده ماننـد قطعـه اي از یک خودرو که در با دقت و ظرافت طراحی شده ، و ممکن است کار خود را به تنهایی خوب انجـام دهد، میمانند. مشخص است تا این قطعات بوسیله اتصالات مناسـب بـه یکـدیگر وصـل نـشوند و در جاي صحیح خود قرار نگیرند ، سبب شکل گیري خودرویی که کار مشخصی انجام می دهـد، نمـی شود. بر این اساس تعیین متولی مشخص، بـا وظیفـه سیاسـت گـذاري ، برنامـه ریـزي، همـاهنگی و نظارت بر تشکیلات یاد شده ضروري است. در غیر اینصورت این دستگاهها کماکـان فعالیـت هـاي خود را با صرف هزینـه هـاي هنگفـت ادامـه خواهنـد داد، ولـی سـبب توسـعه پایـدار گوسـفندداري نخواهند شد. با توجه به روند مسایل اقتصادي و اجتماعی، پیش بینـی مـی شـود در صـورتیکه اقـدام مناسب و بموقعی در این راستا بعمل نیاید، در ده سال آینده ادامه حیـات ایـن حرفـه بـا خطـر جـدي روبرو خواهد شد.
وجود آمارهاي متفاوت
بدیهی است مهمترین رکن برنامه ریزي دسترسی به آمـار و اطلاعـات صـحیح و روز آمد می باشد. در طی سالهاي گذشته همـواره آمـار تعـداد گوسـفند و بـز کـشور از سـوي منـابع مختلف تفاوت قابل توجهی داشته و سبب برآوردهاي غیـر واقعـی نیزگردیـده اسـت. خوشـبختانه بـا
5
انتشار نتایج سرشماري کشاورزي سال 82 که در دیماه سال 83 منتشر گردید، بخش قابـل تـوجهی از این تفاوت ها قابل اصلاح می باشد. همانطور که در جدول 2 مشاهده می شود آمار معاونت امـور دام و سازمان خواروبار جهانی (فائو) اختلاف قابل توجهی با آمار جدید مرکز آمـار دارنـد، بطـوري کـه در سال 82 توسط امـور دام مجمـوع جمعیـت گوسـفند و بـز کـشور 20/2 میلیـون راس (معـادل 26
درصد جمعیت) بالاتر نسبت به سرشماري جدید بیان گردیده است. بدیهی است با وجـود اختلافـاتی در این حد، ارائه برنامه مناسب و ارزیابی فعالیتهاي انجام شده مشکل خواهد بود. براي مثال هـدف طرح تعادل دام و مرتع کاهش 30 میلیون راس از جمعیت گوسفند و بز کشور در طی یک برنامـه 10
ساله به منظور کاهش فشار چرا بر مراتع بوده است که با ارقام فوق مشخص مـی گـردد برآوردهـاي
بعمل آمده 20/2 میلیون راس بیشتر از واقع بوده است. با تجزیه و تحلیل این ارقام ، می توان ارقـام سرشماري جدید را به دو دلیلواقعی تر دانـست. اول آنکـه اعـداد مرکـز آمـار حاصـل از سرشـماري است. دوم آنکه بر اساس آمار مربوط به گوشت قرمز تولید شده بوسـیله گوسـفند و بـز کـشور، کـه اصولا از دقت بالاتري برخوردار است و مقدار آن 416 هزار تن در سال 82 ذکر شده اسـت، بـا
در نظر گرفتن متوسط وزن لاشه 18 کیلوگرم تعداد دام ذبح شـده گوسـفند وبـز قریـب 23 میلیـوان
راس خواهد بود که با در نظر گرفتن ضریب بره گیري 70 درصد، جمعیت دام مولد نزدیک به 33
میلیون راس بـرآورد مـی شـود. لـذا جمعیـت برابـر بـا 55 میلیـون راس خواهـد بـود. بـر اسـاس دو
سرشماري مرکز آمـار نیـز، نـسبت تغییـرات جمعیـت دامهـاي مـذکور در یـک دوره ده سـاله رونـد صعودي یا نزولی چشمگیري را نشان نمی دهد. با فـرض ثابـت بـودن جمعیـت دام مولـد، و در نظـر گرفتن نسبتهاي جایگزینی در دامهاي نر و ماده، مجموع گوسفند و بـز کـشور (مولـد، بـره و بزغالـه)
جمعا نزدیک 56 میلیون راس خواهد بود که این رقم نزدیک به رقم جدید ارائه شده توسـط مرکـز آمار 57/3) میلیون راس) است. چنانچه آمار مربوط به پوست صادراتی و مصرفی در کشور نیز مورد توجه قرار گیرد، تعداد دام ذبح شده نزدیک به 23 میلیون راس می باشد و با اعمـال روش محاسـبه فوق، به رقم 32/9 میلیون راس دام مولد و در مجمـوع 55/9 میلیـون راس جمعیـت گوسـفند و بـز خواهیم رسید.
ناکافی بودن حمایتها
با توجه به نتایج حاصل از مطالعات، تحقیقات، بررسی ها و مصاحبه هـاي بعمـل آمده با بهره برداران این حرفه، عمده مشکلات ناشی از ناکافی بودن حمایت هـا عبـارت از؛ نداشـتن
