بخشی از مقاله
چکیده
در برخی مطالعات آیندهپژوهی تلاش میشود تا تأسفهاي نسبی ناشی از وقوع آیندههاي بدیلی که براي یک هویت (کشور، سازمان و...) امکان وقوع دارند، کاهش یابد و راهبردهاي پابرجا5 جهت وصول به آینده مطلوب شناسایی شوند. در این مطالعات که تحت عنوان برنامهریزي پابرجا مطرح میشوند، تلاش میشود تا فهرستی از راهبردها براي وصول به اهداف و چشماندازهاي تعیین شده، تهیه شود. در برنامهریزي پابرجا، از مجموعهاي از تکنیکها بهره گرفته میشود که با استفاده از آن ها، راهبردهایی که احتمالا به بهترین نتایج منجر میشوند، شناسایی گردند یا راهبردها به نحوي تقویت میشوند که با اجراي آن راهبردها، کمترین مشکلات عملیاتی و تأسف نسبی بروز نماید.
در این مقاله تلاش میشود تا یک نمونه موردي (راهبردهاي توسعه صنعت گاز) با استفاده از روش برنامهریزي پابرجا بررسی و نتایج به دست آمده ارائه شوند. این راهبردها که در مجموع 67 راهبرد مد نظر صنایع گاز کشور هستند با استفاده از این تکنیک مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در نهایت توصیههایی براي پابرجایی آنها در سناریوهاي مختلف پیش روي صنعت گاز کشور، تدوین گردید.
واژههاي کلیدي: برنامهریزي پابرجا، راهبرد، تصمیمگیري، آیندهپژوهی
-1 مقدمه
انسانها توانایی بینظیري در شناخت الگوهاي بالقوه، استنتاج، ارائهي فرضیات جدید و یافتن راهحلهاي شهودي براي مسایل به ظاهر لاینحل دارند. انسانها همچنین گونههاي مختلف دانش– ضمنی، کیفی، تجربی و عملی – را در اختیار دارند که نمیتوانند آنها را در قالبهاي سنتی و به آسانی کمی نمایند. انسانها بدون کمک رایانه میتوانند در مسایلی که با عدم
1 و -* نویسنده مسئول: پژوهشگر شرکت اندیشگاه آتینگار -2 پژوهشگر شرکت اندیشگاه آتینگار -3 پژوهشگر شرکت اندیشگاه آتینگار -4 پژوهشگر شرکت اندیشگاه آتینگار!!
5 Robust
١
قطعیت عمیق همراهاند، خردمندانه استدلال کنند و راه خود را بیابند؛ به شرط اینکه بصیرت و بینش آنها دربارهي سامانه (نظام) مورد نظر به اندازهي کفایت، خوب باشد. آنها میتوانند با استفاده از شبیهسازيهاي داستانوار ذهنی، چگونگی عملکرد راهبردها را در آینده و در موقعیتهاي پیچیده بیازمایند .[ 1] تصمیمگیران خبره بر پایهي قیاسهاي تاریخی میتوانند بگویند که اثربخشترین راهبردها در آینده کدامها خواهند بود.[2]
در فرایندهاي گروهی و تعاملی با خبرگان نیز میتوان به ذخایر بزرگی از اطلاعات مرتبط با موضوع دست یافت. انسانها بر پایهي مهارت داستانپردازي خود میتوانند استدلالهاي یکدیگر را با سناریوهاي » اگر اینطور شود چه؟« به چالش کشیده و نقاط ضعف موجود در طرحهاي پیشنهادي را بیابند. این فرایند موفقیتآمیز است؛ چرا که بهترین واکنش به عدم قطعیت عمیق، نوعی راهبرد است که به جاي بهینهبودن براي یک آیندهي پیشبینی شده و مشخص، جواب گوي آیندههاي مختلف فراوان بوده و همگام با ظهور اطلاعات جدید در طی زمان تکامل یابد. انسانها میتوانند با کاربرد اطلاعات در دسترس و مطالعهي دقیق و مستمر راهبردهاي نامزد بر روي دامنهاي از پیشامدهاي آینده، راهبردهاي انطباقپذیر موفقی را طراحی کنند.
در سالهاي اخیر، توانمندي رایانههاي مدرن اعم از پردازش سریع با استفاده از پردازشگرهاي چندگانه، حافظهي واقعاً نامحدود، و تصویرپردازيهاي قدرتمند تعاملی، موجب استفادهي گسترده از رویکردهاي کمی در تصمیمگیريهاي تحت شرایط عدم قطعیت عمیق شده است، که تا پیش از این لاینحل به نظر میرسیدند. امروزه در ادبیات تحلیل سیاست و ارزیابیهاي یکپارچه، مکاتب نوینی تکوین یافتهاند که مبناي آنها محاسبات و شبیهسازي چندسناریویی است. در این مکتبهاي نوظهور، تحلیلگران با استفاده از مدلها، سناریوهاي مختلفی را میسازند.[3]
همچنین به جاي جمعآوري نتایجی که از طریق وزندهی به دست آمدهاند، بر استفاده از سناریوهاي چندگانه و استدلال بر پایهي مقایسهي گزینههاي اساساً متفاوت تاکید میشود. تحلیلگران میتوانند به کمک مفهوم احتمالات مبهم، بر محدودیتهاي نظریهي احتمال فایق آمده و فقط بر احتمالهاي مستدل تأکید نمایند . در سالهاي اخیر، در ادبیات مهندسی و تحقیق در عملیات، هنگام بررسی موقعیتهاي مبهم، به جاي بهینهسازي از معیار پابرجایی استفاده میشود.[4] همچنین پیشرفتهاي فناوري اطلاعات موجب ظهور رویکردهاي جدید شبیهسازي رایانهاي همچون مدلسازي بر پایهي عوامل شده است.[5]
هدف از بهکارگیري رویکرد تصمیم پابرجا در تحلیل سیاست درازمدت دستیابی ذينفعان به وفاق در مورد انجام یک اقدام کوتاهمدت است. این کار مستلزم کشف گزینههاي سیاستی سازگار با انتظارات ذينفعان دربارهي آینده و همچنین دامنهي ارزشهاي آنهاست.
در رویکرد تصمیم پابرجا، با استفاده از سبد بزرگ سناریوها بیشترین میزان گوناگونی آیندههاي ممکن و سازگار با اطلاعات موجود فراهم میآید و تحلیلگران میتوانند با آزمون استدلالهایی که بر روي کل دامنه صدق میکنند سیاستهاي پیشنهادي را ارزیابی کنند. اگر سبد سناریوها به اندازهي کافی متنوع باشد، به احتمال بسیار زیاد دربرگیرندهي آیندهاي خواهد
بود که واقعاً رخ خواهد داد.
در این مقاله تلاش میشود تا با استفاده از این تکنیک یک نمونه موردي راهبردهاي توسعهي صنعت گاز کشور که در مجموع 67 راهبرد مد نظر صنایع گاز کشور هستند را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و در نهایت توصیههایی براي پابرجایی آنها در سناریوهاي مختلف پیش روي صنعت گاز کشور، ارائه شود.
-2 معرفی برنامهریزي پابرجا
صاحبنظران اعتقاد دارند که تصمیمگیران متعددي در شرایط عدم قطعیت عمیق از معیار پابرجایی استفاده میکنند.[6] سازمانهایی که برنامهریزي سناریو محور انجام میدهند غالباً راهبردهایی را جستوجو میکنند که بر روي انواع سناریوها عملکرد خوبی داشته باشند.[7]
٢
هدف اصلی در برنامه ریزي پابرجا، ایجاد فضایی براي به آزمون کشیدن راهبردهاي تولید شده است، به نحوي که کاراترین راهبردها شناسایی شوند. پیشفرض اصلی در این روش آن است که هیچ راهبرد ویژهاي وجود ندارد که فینفسه کارآمد یا ناکارآمد باشد . بلکه هر راهبردي وابسته به شرایط بافتی است که در آن شرایط اجرایی و عملیاتی میشود، و از آن جایی که آینده مملو از عدم قطعیتها است. لذا لازم است تا آن دسته از آیندههاي متفاوت و باورکردنی که ممکن است روي دهند، شناسایی و وضعیت راهبردها در آن آیندهها تحلیل شوند. به عبارت سادهتر هدف یافتن راهبردهایی است که در تمامی آیندههاي باورکردنی احتمالا به نتایج مطلوب منجر میشوند، یا تغییر آن راهبردها به نحوي که به نتایج منجر مطلوب شوند.
براي توصیف این روش میتوان از استعارهي »تونل باد« بهره برد . تونل باد ابزار شناخته شدهاي در مهندسی است که براي بررسی و تحلیل پرنده هایی همچون هواپیماها مورد استفاده قرار میگیرند. تونل باد شرایط مختلف جوي و آب و هوایی را که ممکن است آن پرنده در آن شرایط بهکارگرفته شود، را تولید میکند. در این حالت تونل باد به طراحان پرنده کمک میکند تا مشکلات پرنده را در مواجه با حالتهاي مختلف جوي شناسایی نمایند و تشخیص دهند که پرنده براي کدام شرایط مناسب و براي کدام شرایط نامناسب است.
در برنامهریزي پابرجا نیز دقیقا میتوان از این تونل باد بهره گرفت. بر این اساس سناریوهاي مختلف از آینده تولیدکنندهي شرایط مختلف جوي براي اجرایی نمودن یک راهبرد است. هر یک از راهبردها وارد این تونل باد می شوند و طراحان برنامهي راهبردي پی میبرند که در کدام یک از شرایط، کدام یک از راهبردها موفقتر خواهند بود و کدام یک احتمالا با ناکامی مواجه میشوند.
تونل باد توسط سناریوها ایجاد می شود و فضاي انتخاب بر اساس مدلهاي تصمیمگیري به طراحان راهبردها کمک میکند تا در این فضا به شناسایی ضعفها و قوتهاي راهبردها پی ببرند.
در شکل 1 این مفهوم توسط یک شکل شماتیک ارائه شده است.
شکل 1طرح شماتیکی از برنامه ریزي پابرجا
همانگونه که در تصویر نیز مشاهده میشود، هر یک از راهبردها در هر یک از سناریو تحلیل می شود و مشکلات آن شناسایی میشود و توصیههایی براي بهبود آن طراحی میشود.
به صورت عمده مهمترین فواید استفاده از این روش را میتوان در عبارات ذیل خلاصه نمود: -1 شناسایی راهبردهایی که در تمامی سناریوها منجر به نتایج مطلوب میشوند.
-2 شناسایی راهبردهایی که تنها در تعداد محدودي از سناریوها کارآمد هستند و این راهبردها را تنها به هنگام تحقق آن سناریوها میتوان استفاده نمود.
٣
-3 شناسایی سناریوها یا وضعیتهایی از آینده که احتمالا عملیاتی نمودن راهبردها در آن وضعیتها با بیشترین مشکلات همراه خواهد بود.
-4 شناسایی جهتگیري تولیدکنندگان راهبردها به هنگام طراحی راهبردها، زمانی که تعداد عمدهاي از راهبردها براي سناریوي خاصی تدوین شده باشد، و به سایر سناریوهاي ممکن آینده بیتوجهی شده باشد.
-5 تقویت راهبردهایی که از پابرجایی کمتري بهره میبرند، از طریق همراه نمودن آن راهبردها با توصیههاي اجرایی یا تکمیل آن راهبردها.
تلاش اصلی تحلیل تصمیمگیري در فضاي عدمقطعیت ها را میتوان در قالب چارچوب ذیل مورد بررسی قرار داد: نخست مجموعهاي متناهی از اهداف، راهبردها، راهکارها، یا گزینههاي اجرایی تهیه میشود (ستون L ها). که در چارچوب تبیین ارزشهاي بنیادي توسعه صنعت گاز بهینه شدهاند. از طرف دیگر تلاش میشود که از طریق کاربرد روش ها و تکنیکهاي مختلف آینده پژوهی یک مجموعه متناهی از "وضعیتهاي آینده" به دست آید (سطر X ها). سناریوهاي ارائه شده در بخش پیشین این »وضعیتهاي آینده« را در قالب 2 سناریوي اصلی، تولید نموده بو
