بخشی از مقاله
مقدمه
امروزه علیرغم توسعه فناوری الکترونیک اینترنت و رایانه هنوز کتاب و کتاب خوانی مهمترین شاخصه توسعه یافتگی است و هر ملتی که وقت بیشتری برای مطالعه میگذارد مسیر توسعه و پیشرفت را آسانتر طی می کند و هر ملتی به هر دلیلی خواه ضعف برنامه ریزی و آموزش و یاعلل دیگر از کتاب فاصله داشته باشد به همان میزان هم از توسعه و پیشرفت فاصله دارد و این یک اصل محتوم در سنجش ترقی و توسعه ملتها محسوب میشود.
امروزه علیرغم توسعه فناوری الکترونیک اینترنت و رایانه هنوز کتاب و کتاب خوانی مهمترین شاخصه توسعه یافتگی است و هر ملتی که وقت بیشتری برای مطالعه میگذارد مسیر توسعه و پیشرفت را آسانتر طی می کند و هر ملتی به هر دلیلی خواه ضعف برنامه ریزی و آموزش و یاعلل دیگر از کتاب فاصله داشته باشد به همان میزان هم از توسعه و پیشرفت فاصله دارد و این یک اصل محتوم در سنجش ترقی و توسعه ملتها محسوب میشود.
در جانب دیگر هیچ ملتی هم تاکنون بدون توسعه فرهنگی و ارتقا سطح دانش و معلومات عمومی به توسعه صنعتی کشاورزی پزشکی علمی و پژوهشی نرسیده زیرا انسانها با استفاده از کتاب به دستاوردهای سایر ملل پی بردند و همین اطلاعات آنها را در ترقی و پیشرفت اقتصادی یاری رسانده است بنابراین باید کتاب و کتاب خوانی را یکی از ابزارهای ضروری برای ادامه حیات یک ملت به شمار آورد . (۱ )
حالا که ضرورت کتاب خوانی مشخص گردید آموزش روشها و راهبردهای مناسب برای مطالعه باید در برنامه های درسی گنجانده شود و چگونگی استفاده صحیح از فرایندهای یادگیری به زبان کودکان و نوجوانان و در سنین و مقاطع تحصیلی مختلف به آنها آموزش داده شود . (۲)
بدون شک اگر دانش آموزان به این سو سوق داده و تشویق شوند که بخشی از شکستهای تحصیلی خود را به عدم استفاده از روشهای درست مطالعه و یادگیری و نه عامل دیگری چون شانس کم استعدادی و دشواری تکلیف نسبت دهند در عین حال روشهای درست به آنها ارائه میشود و آنها می توانند با تلاش پشتکار و مسئولیت پذیری در قبال شکستها موفقیت تحصیلی کسب کنند . (۳ ) حال به تعريف واژه هاي شناخت و فراشناخت مي‌پردازيم :
●شناخت :
اصطلاح شناخت به فرایندهای درونی ذهنی یا راههایی که در آنها اطلاعات پردازش میشوند یعنی راههایی که ما به وسیله آنها اطلاعات را مورد توجه قرار می دهیم آنها را تشخیص داده و به رمز در می آوریم و در حافظه ذخیره می سازیم و هر وقت که نیاز داشته باشیم آنها را از حافظه فرا میخوانیم و مورد استفاده قرار می دهیم گفته میشود . (۴ )
به طور خلاصه شناخته یعنی دانستن و کسب شناخت درباره جهان هستی یعنی دانستن و آگاهی از جهان هستی . (۵)
● فراشناخت :
اصطلاح فراشناخت به دانش ما درباره فرایندهای شناختی خودمان و چگونگی استفاده بهینه از آنها برای رسیدن به هدفهای یادگیری گفته می شود. به سخن دیگر فراشناخت دانش یا آگاهی فرد از نظام شناختی خود او یا دانستن درباره دانستن است .
دانش فراشناختی ما را یاری می دهد تا به هنگام یادگیری و دانستن امور پیشرفت خود را ارزیابی کنیم . همچنین این دانش به ما کمک می کند تا نتایج تلاشهایمان را بررسی نماییم و میزان تسلط خود را بر مطالبی که خوانده ایم بسنجیم دانش فراشناختی راههای مختلف سازمان دادن مطالب به منظور سهولت بخشیدن به یادگیری و یادآوری را در اختیار ما میگذارد. از آنجا که شناخت را به دانستن و یادگیری معنی کردیم پس می توان فراشناخت را به دانستن درباره نحوه یادگیری و تفکر خود معنی کنیم به همین سبب یکی از تعابیر بسیار نزدیک به فراشناخت یادگرفتن یادگیری است . (۶ )
●راهبردهای شناختی :
به هرگونه رفتار اندیشه یا عمل گفته میشود که یادگیرند در ضمن یادگیری مورد استفاده قرار می دهد و هدف آن کمک به فراگیری سازماندهی و ذخیره سازی دانش ها مهارتها و سهولت بهره برداری از آنها در آینده است . به طور کلی راهبردهای شناختی به ما کمک می کنند تا اطلاعات تازه را برای ترکیب با اطلاعات قبلی آموخته شده و ذخیره سازی آنها را در حافظه ی درازمدت آماده کنیم . می توان گفت راهبردهای شناختی ابزارهای یادگیری می باشند که عبارتند از :
الف) تکرار یا مرور:
ساده ترین نوع تکرار یا مرور ذهنی با هدف نگهداری مطلبی در حافظه موقتی یا حافظه کوتاه مدت تا زمان استفاده از آن انجام می شود. مثلا وقتی که ما شماره تلفنی را از روی دفتر تلفن نگاه می کنیم و گوشی تلفن را در فاصله ای دور از خودمان می بینیم تا زمان رسیدن به گوشی و گرفتن شماره آن را با صدای بلند و آهسته در نزد خود تکرار می کنیم تا از فراموش شدنش جلوگیری نماییم از این راهبرد سود می بریم . همچنین این راهبرد ما را در کوشش برای انتقال اطلاعات به حافظه دراز مدت کمک می کند.
▪ راهبردهای تکرار یا مرور : بخش به بخش حفظ کردن تمرین پراکنده یا مطالعه با فاصله از جمله راهبردهای تکرار موضوعات ساده و پایه (غیر معنی دار) و انتخاب نکات مهم و کلیدی خط کشیدن در زیر مطالب مهم علامت گذاری و حاشیه نویسی برجسته سازی قسمتهای یک کتاب درسی و رونویسی یا کپی کردن مطالب برخی از راهبردهای تکرار برای یادگیری موضوعهای پیچیده و معنی دار می باشند.
ب) بسط یا گسترش معنایی :
اگر چه راهبردهای تکرار و مرور یادگیرندگان را در انتخاب و کسب اطلاعات و دانشهای مورد نیاز کمک می کنند اما اینها به تنهایی برای یادگیری مطالب ویژه موضوعات معنی دار کافی نیستند بنابراین یادگیرندگان به راهبردهای دیگری بجز تکرار و مرور نیاز دارند تا آنها را در ربط دادن اطلاعات تازه به اطلاعات قبلا آموخته شده یاری دهند. راهبرد بسط یا گسترش معنایی همین هدفها را تامین می کند.
▪ راهبردهای بسط یا گسترش : استفاده از واسطه ها تصویر سازی ذهنی روش مکانها کلمه کلید و سر واژه ها مختص گسترش مطالب ساده و پایه و یادداشت برداری و قیاس گری نیز از جمله راهبردهای گسترش ویژه مطالب پیچیده می باشند.
ج) سازماندهی :
یادگیرنده در استفاده از راهبرد سازماندهی برای معنی دار ساختن یادگیری به مطالبی که قصد یادگیری آنها را دارد نوعی چارچوب سازمانی تحمیل می کند. ساده ترین شکل سازماندهی این است که اطلاعات را در دسته هایی قرار دهیم تا آنها را آسانتر یاد بگیریم و راحت تر به یاد آوریم.
وقتی که ماده های متعدد یادگیری را دسته بندی می کنیم از بار حافظه فعال خود می‌کاهیم و قدرت تمرکزمان را بیشتر می کنیم . برای یادگیری موضوعهای پیچیده تر باید از راهبردهایی استفاده شود که علاوه بر گسترش دادن به حافظه فعال یا کوتاه مدت به یادگیرنده کمک کنند تا اطلاعات جدید را معنی دار سازد و به طریقی آنها را به حافظه دراز مدت بسپارد که برای مصارف آتی در دسترس و به راحتی قابل بازیابی باشند. از جمله راهبردهای سازماندهی برای تکالیف پیچیده یادگیری تهیه سرفصل های یک کتاب درسی و تبدیل متن به طرح یا نقشه را می توان عنوان کرد . (۷ )
راهبردهای فراشناختی : تدبیرهایی هستند که برای نظارت بر راهبردهای شناختی و هدایت آنها بکار می روند و آنها را به سه دسته تقسیم نموده اند :
برنامه ریزی :
شامل تعیین هدف برای یادگیری و مطالعه پیش بینی زمان لازم برای مطالعه تعیین سرعت مناسب مطالعه تحلیل چگونگی برخورد با موضوع یادگیری و انتخاب راهبردهای یادگیری مفید است .
۲( کنترل و نظارت :
منظور ارزشیابی یادگیرنده از کار خود برای آگاهی یافتن از چگونگی پیشرفت خود و زیر نظر گرفتن و هدایت آن است . از جمله می توان نظارت بر توجه در هنگام خواندن یک متن از خود سئوال پرسیدن به هنگام مطالعه و کنترل زمان و سرعت مطالعه را نام برد. این راهبردها به یادگیرنده کمک میکند تا هر وقت به مشکلی برمی خورد به سرعت آن را تشخیص داده در رفع آن بکوشد. پیش بینی نمونه سئوالهایی که در امتحان یک درس ممکن است بیایند از دیگر راهبردهای کنترل و نظارت می باشند. این مهارت هم به یادگیری بهتر و هم به جلب توجه بیشتر یادگیرنده کمک میکند.
۳) نظم دهی :
راهبردهای نظم دهی انعطاف پذیری در رفتار یادگیرنده را موجب میشوند و به او کمک میکنند تا هر زمان که برایش ضرورت داشته باشد روش و سبک یادگیری خود را تغییر دهد. راهبردهای نظم دهی با راهبردهای کنترل و نظارت به طور هماهنگ عمل می کنند. یعنی وقتی که یادگیرنده از راه کنترل و نظارت متوجه میشود که در یادگیری موفقیت لازم را به دست نمی آورد و این مشکل ناشی از سرعت کم یا زیاد مطالعه یا راهبرد غیر موثر یادگیری است بلافاصله سرعت خود را تعدیل می کند یا راهبرد موثرتری را برمی‌گزیند. بنابراین یادگیرنده بهره مند از راهبردهای نظم دهی حاضر نمی شود که به روشهای ناموفق یادگیری و مطالعه ادامه بدهد و همواره از راه نظارت بر کار خود نواقص روشها و راهبردهای یادگیری اش را شناسایی می کند و به اصلاح یا تعویض آنها اقدام مینماید. مهمترین راهبردهای نظم دهی تعدیل سرعت مطالعه و یادگیری و نیز اصلاح یا تغییر راهبردهای یادگیری هستند. پژوهشهای انجام شده درباره یادگیرندگان موفق ویژگیهایی را بدست آورده اند که بااستفاده از آنها میتوان اینگونه یادگیرندگان را شناسایی کرد که عبارتند از : (۸(
▪درباره چگونه مطالعه کردن اطلاعات زیادی دارند .
▪از راهبردهای یادگیری و مطالعه استفاده می کنند .
▪از مهارتهای فکر کردن استفاده می کنند.
▪برای مهارتهای یادگیری و فکر کردن ارزش قائل اند .
▪علاقه کافی برای استفاده از این مهارتها دارند .
▪باور دارند که می توانند این مهارتها را بکار ببرند .
▪می توانند فعالیتهای مورد نظر خود را در یک زمان معقول به انجام برسانند .
▪برای رسیدن به هدفهای خود برنامه ریزی می کنند .
▪بر رفتار و چگونگی پیشرفت خود نظارت می کنند .
▪نتایج کار خود را در رابطه با هدفهای خود و بازخورد حاصل از نظر معلم ارزیابی میکنند.
۱۱ ـ رویکردشان نسبت به یادگیری و مطالعه یک رویکرد نظام دار است .
در کلامی گهربار از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام آمده است :
« مطالعه بسیار و پی گیر و ژرف نگری در مسائل علمی باعث شکفتگی عقل و نیروی فکر و فهم می گردد »
این سخن نغز همه نگرشهای سطحی و فصلی و مدرک گرایانه فاقد ژرفا را نفی می نماید و به علم و دانشی نظر می گسترد که از سطح بگذرد و به کشف حقیقت برسد تا به این وسیله راهی به سوی رشد و پیشرفت بگشاید و جامعه و کشور را به قلل رفیع کمال و پویایی و سعادت و سلامت صعود دهد. براساس این رهنمود عمیق و ژرف علم و دانش «وسیله » است و « هدف » شکوفایی عقل و خرد و تقویت و استحکام نیروی ادراک و فهم دقیق مسائل و حقایق علمی می باشد.
براساس فرمایش حضرت امام جعفر صادق علیه السلام آنچه در علم آموزی و دانش اندوزی حائز اهمیت است و جامعه و کشور را به رشد و پیشرفت و توسعه می رساند «نظر دقیق در علم و ژرف نگری در دانش » است و این مهم با مطالعه دقیق و عمیق برای کشف حقایق علمی بوجود می آید نه مطالعات سطحی و عبود سریع از آموخته ها و یافته‌ها و دل بستن به آنها فقط در حد دانستن و نه دریافتن و فهم و درک ژرف و همه جانبه.
این نوع نگرش و احساس مسئولیت نسبت به علم آموزی اگر چه در درجه اول متوجه هر فرد فراگیرنده علوم می باشد و هر دانشجو و علم اندوز باید از ابتدای تحصیل با چنین دیدگان و نگرشی گام در این عرصه مهم بگذارد لکن نظام آموزشی کشور نیز در جای خود باید با برنامه ریزی های صحیح زمینه های لازم برای تحقق این دیدگاه و گرایش نسبت به علم و علم آموزی را فراهم آورد و تا آنجا در این حرکت پیش تازد که به مرور آن را در همه سطوح و رشته ها و تخصص ها نهادینه نماید . (۹ )
جوان و آینده نگری
انسان در گردش گردونه روزگار با مشکلات عدیده و دست اندازهای جاده پر پیچ و خم زندگی روبرو است. در این میان, عقل تنها چیزی که به یاری انسان می‌شتابد. عقل موهبتی الهی است که وجه تمایز انسان از سایر خلایق و موجودات شمرده میشود.
عقل انسان عاقل در توقف گاه هایی از تاریخ جلوه گر میشود. یکی از این مواقف, به هنگام روبه رو شدن با حوادث است. آینده نگری یکی از بهترین دلایل بر قوت عقل است. حدیث ذیل مهر تأییدی بر گفته ما است; حضرت علی(ع) می‌فرماید: راهنماترین دلیل و نشانه بر انبوهی عقل, حسن تدبیر است.(۱)
● مفهوم آینده نگری
الف) تعریف لغوی: آینده نگری تقریباً معادل لفظ تدبیر در عربی است. (تدبیر در اصل از دَبْر (بر وزن ابر) به معنای پشت سر و عاقبت چیزی است. بنابراین, تدبیر به معنای بررسی کردن عواقب کارها و مصالح را سنجیدن و بر طبق آن عمل کردن است.(۲)
ب) تعریف اصطلاحی: آینده نگری یعنی گسترش افق دید خود و دیدن پشت پرده مسائل و هم چنین زمانی که شخص در آن است; یعنی در زمان حال, آینده را دیدن که نتیجه آن, چاره اندیشی برای رخدادهای احتمالی است.
ج) تعریف روایی: امام علی(ع) در بیان تعریف دوراندیشی می‌فرمایند: (الحزم, النظر فی العواقب ومشاورهٔ ذوی العقول;۳ دوراندیشی, نگاه کردن به عاقبت‌های کار و مشورت کردن با خردمندان است).
