بخشی از مقاله
چکیده
اندیشیدن به آینده و تلاش برای اثرگذاری بر رویدادهای در حال شکل گیری، مقوله ی تازه ای نیست و به دست های خاص و یا نگرشی ویژه اختصاص ندارد، بلکه پدیده ی جهان شمول و فراگیر است. در تمامی اقوام، ملتها و جوامع، مردم به آینده و اهمیت آن در زندگی توجهی در خور دارند. اما در عصر حاضر که به فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی تمام جوانب زندگی بشر را تحت تاثیر قرار داده و نوعی عدم قطعیت و نگرانی از آینده، جامعه و تمام سازمان و افراد درون آن ها را فرا گرفته است، مقوله آینده پژوهی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. به بیان دیگر در حال حاضر تمام سطوح جامعه، مخصوصا سازمان به نوعی درگیر نحوه ورود به آینده و یا پیش بینی آن هستند.
در این بین سازمان های آموزشی یا در سطحی وسیعتر نظام آموزش و پرورش بخاطر سروکار داشتن با طیف وسیعی از اعضای جامعه در سطوح مختلف، نسبت به سازمان ها یا نهاد های دیگر با مقوله آینده پژوهی و فرایندهای آن درگیر بوده و در صورت بی توجهی یا در نظر نگرفتن اثرات آن خطرات جبران ناپذیری را متحمل خواهد شد. بنابراین نظام های آموزش و پرورش باید در تدوین برنامه و فعالیت های خود، نسبت به مقوله آینده پژوهی و فرایندهای آن دقت نظر کامل داشته باشند.
البته باید توجه داشت که تدوین و اجرای برنامه های آینده پژوهی در نظام های آموزش و پرورش نیازمند آماده کردن زیرساخت ها و الزاماتی هم در سطح آموزش و پرورش و هم در سطح جامعه می باشد و در صورت فراهم بودن این زیرساخت ها و الزامات می توان به نتایج اثربخش فرایندهای آینده پژوهی در نظام آموزش و پرورش امیدوار بود و از پیامدها و مزایای آن نهایت بهره را برد. در همین رابطه پژوهش حاضر در ابتدا به بررسی و تحلیل مفهوم آینده پژوهی و ضرورت آن پرداخته و در ادامه مبحث آینده پژوهی را در نظام آموزش و پرورش بررسی کرده و در پایان الزامات و زیرساخت های آینده پژوهی در نظام آموزش و پرورش را تحلیل و به طور مختصر چالش های پیش روی تدوین و اجرای فرایندهای آینده پژوهی در نظام آموزش و پرورش را مورد مداقه قرار داه است.
مقدمه
تلاش برای شناخت آینده، سابقه ای کهن در فرهنگ بشر دارد و ریشه بسیاری از آداب، رسوم و سنن تاریخی، نظیر ستاره شناسی، غیب گویی، کف بینی و طالع بینی در آن نهفته است - مافی،12 :1390 - .تفاوت عمده آینده نگری بشر معاصر با انسانها و فرهنگهای گذشته، نظام مندی و رعایت اصول علمی در مطالعات آینده است. آنچه در نیم قرن گذشته آینده پژوهی را به شکل امروزی ضروری کرده، نرخ تغییر است. هر چه نرخ تغییر و تحول در جامعه بیشتر شود، به همان نسبت،عدم قطعیتها بیشتر شده و آینده پژوهی اهمیت بیشتری پیدا می کند
از طرف دیگر می توان عنوان کرد که آینده متاثر از اقدامات امروز است و امری از پیش تعیین شده و قطعی نیست، آینده ی زمان را اسطوره ها می سازند و نه اتفاقات و حوادث. باید از غافلگیری جلوگیری شود .ایده آل ها و آرمان شهر ها برای یک طرز تفکر و یک گروه و در یک زمان خاص محدود نشون
بنابراین از آنجایی که دنیای ما آکنده از تغییرات است و با گذشت زمان نیز بر وسعت، شدت و زمان وقوع آنها افزوده می شود. در این سونامی فراگیر تغییرات، تنها ارزشهای بنیادین جوامع هستند که کمتر دستخوش تحول می شوند. هر جامعه ای که نتواند تغییرات را به خوبی بشناسد و پیامدهای آن را بر حوزه هایی گوناگون زندگی برآورد نکند، بی شک دچار غافلگیری در مواجهه با تغییرات آینده خواهد شد و چه بسا بابت آن تاوانی سخت را بپردازد
در این میان سیستم و نظام آموزش و پرورش به سبب ماهیت و رسالت اصلی و اساسی خود در رابطه با آماده کردن دانش آموزان و نوجوانان برای زندگی در آینده، نقش حیاتی و خطیری ایفا می کند. به بیان دیگر از جمله سیستم ها و نظام هایی که به طور مستقیم با مفاهیم و ابعاد آینده پژوهی درگیر بوده و به نوعی با آن دارای تاثیر و تاثر متقابل می باشد، نظام های آموزشی می باشند.
بنابراین با توجه به اهمیت و ضرورت آینده پژوهی در نظام های آموزشی، طراحی و راهبردهایی برای اجرایی کردن و همچنین در نظر گرفتن آینده پژوهی در تمام سطوح، فعالیت ها و برنامه های نظام های آموزشی لازم و ضروری بوده و در صورت غفلت و نادیده گرفتن آن خسارت های جبران ناپذیری گریبان گیر نظام آموزش و پرورش خواهد شد. در همین رابطه برای طراحی راهبردهای موثر برای اجرایی کردن ابعاد و مفاهیم آینده پژوهی در نظام های آموزشی، شناخت عوامل موثر و تاثیر گذار بر آن، برای اجرا و پیاده سازی موفق و اثربخش آن ضرورت تام دارد. در این مقاله سعی شده است تا حد امکان به بررسی و تحلیل عوامل موثر بر آینده پژوهی در نظام آموزش و پرورش پرداخته و آن را از این منظر مورد بررسی قرار دهد.
آینده پژوهی؛ تعاریف و مفاهیم
عصر جدید، حاصل پنداره های جدید، مأموریت های نو، و روشه ای تازه است؛ عصر انفجار اطلاعات، اطلاع رسانی سریع و جامع؛ دوره رقابت در حوزه های آیندهنگری و آینده پژوهی. امروزه تحولات و رخدادهای اجتماعی، بسیار متنوع، متکثّر و پیچیده است.آیندهژوهیپ یک ضرورت است، زیرا تجربه نشان داده موفقیت سازمانها در گروِ درک سریع متغیرهای محیطی و پیش بینی تهدیدات و فرصتها و احراز آمادگیهای لازم است. مضافاً که هدف آن، ادراک و غلبه بر نیروهای درازمدت تغییر، به جهت ارائه ی تصویرهای بدیل و مطلوب از آینده به منظور حفظ و گسترش رفاه و امنیت بشری است
به بیان دیگر از مهمترین وظیفه های هر انسان فرزانه ای اندیشیدن به آینده و تلاش برای اعتلای آن است. هدف از اندیشیدن به آینده کسب آمادگی پیش دستانه برای مواجهه با حوادث و شرایط پیدا و پنهان فردا و تلاش برای ساختن آینده ای بهتر است - ملکی فر، ، : 1384 ص . - 17 موج آینده پژوهی آنچنان در جهان فراگیر شده است که امروزه شاهد ورود آن در تمام حوزه ها هستیم.در کشورمان نیز با کمی تأخیر این اتفاق رخ داد و هم اکنون تحقیقات و اسناد فراوانی با رویکرد آینده پژوهی نگاشته شد ه است - حیدری،. - 1393 در همین رابطه پژوهشگران و محققان متعددی به تعریف مفهوم آینده پژوهی از دیدگاه های مختلفی پرداخته اند.
آینده پژوهی تلاشی نظاممند - سیستماتیک - برای نگاه به آینده ی بلندمدت درحوزه های دانش، فناوری، اقتصاد، محیط زیست، جامعه و ...است که هدف اصلی آن، شناخت فرصتها و فناوری های جدید و تعیین بخش هایی است که سرمایه گذاری درآن ها احتمال بازدهی بیشتری دارد؛ به بیان دیگر، "آینده پژوهی یعنی مهیا بودن برای آینده و استخدام منابع موجود به بهترین وجه ممکن در راستای ارزش ها واهداف "
دانش و معرفت شکل بخشیدن به آینده به صورت آگاهانه، فعالانه و پیش دستانه را آینده پژوهی می گویند. این دانش، جهان را متشکل از اجزای به هم پیوسته و در حال تغییر می داند و م ی تواند بذر رؤیاها و آرما نهای اصیل یک کشور را در آینده بارور کند
وندل بل - 73 :2003 - بر آینده پژوهی را راهبردی می داند که در پی شناسایی، ابداع، ارئه، آزمون و ارزیابی آینده های ممکن و محتمل استتا بر پایه ارزش های جامعه، آینده های مرجح را انتخاب و برای پی ریزی ساخت مطلوب ترین آینده،کمک کند
آینده پژوهی نوعی نگاه هنجاری به آینده دارد .بنابراین دانشی است با هستی شناسی، معرفت شناسی، روش شناسی و روش های خاص خود که بر خلاف دو نوع قبل، ماهیت آن قابل آموزش دادن و یاد گرفتنی است
بنابراین با توجه به تعاریف یاد شده رویکردهای متفاوتی نسبت به مفهوم آینده پژوهی ارائه شده است که در ادامه به یکی از آن ها که به طور جامع تر مفهوم آینده پژوهی را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است می پردازیم.
عنایت اله - - 1388؛ برای آینده پژوهی چهار رویکرد در مواجهه با آینده بر شمرده است:
آینده پژوهی مبتنی بر پیش بینی :این رویکرد مبتنی بر این فرض است که بر جهان جبرگرایی حاکم است و بر این پایه نیز آینده را می توان شناخت . به طور کلی این چهارچوب بیش از همه به اطلاعات ارزشمند وابسته است .پی شبینی متکی بر روندهای خطی روش قالبی است که بیش از سایر روش ها به کار گرفته می شود. زبان و گفتمان اجتماعی در این حالت جایگاهی ندارد؛ آینده پژوهی تعبیری :در این رویکرد هدف پیش بینی نیست بلکه ایجاد بصیرت است .
واقعیت امری نسبی فرض می شود و زبان و فرهنگ هم پای یکدیگر در خلق جهان واقعی مشارکت دارند .این نوع آینده پژوهی کمتر مبتنی بر روش های فنی است و توجه به استعاره ها ، اسطوره ها و باورهای حاکم در جوامع متکی است؛ آینده پژوهی انتقادی :پیش بینی یا مقایسه در این رویکرد مورد توجه نیستمثلاً. در مورد جمعیت، آنچه اهمیت دارد پیش بینی وضعیت آینده جمعیت نیست بلکه گفتمان سازی اجتماعی آن است که حائز اهمیت است .نقش دولت و حوزه های مقتدر اجتماعی در ساخت گفتمان نیز مهم است .
هدف تحقیق انتقادی بره مزدن روابط فعلی قدرت از طریق مسئله سازی درباره دسته بند یها و یادآوری حوزه های دیگرآینده است؛ آینده پژوهی مبتنی بر اصل یادگیری حین عمل برآوردی :اساس برآورد آینده های محتمل، ممکن و مرجح براساس دسته بندیهای ذینفعان آینده است .آینده درپرتو مشارکت ذینفعان ساخته م یشود و در اختیار کسانی قرار می گیرد که به آن علاقه مندند .در این رویکرد آینده به طور مستمر مورد بازنگری و پرسش قرار می گیرد
ضرورت و اهمیت آینده پژوهی:
امروزه تغییرات با آهنگی پرشتا بتر رخ می دهند .تغییرات فناوری و به دنبال آن تغییر در دیگر جنبه های زندگی، افزایش روز افزون وابستگی متقابل کشورها و ملل، تمرکززدایی جوامع و نهادهای موجود که به دلیل گسترش فناوری اطلاعات، شتاب بیشتری یافته است، تمایل روزافزون به جهانی شدن به همراه حفظ ویژگی های ملی، قومی و فرهنگی و بسیاری عوامل دیگر، لزوم درک بهتر از "تغییرات " و "آینده " را برای دول تها، کسب وکارها، سازمان ها و مردم ایجاب می کند
به بیان دیگر هر کشور و جامعه به عنوان عضوی از جامعه ی جهانی، در مسیر و روند جهانی شدن و بلکه جهانی سازی است ، و چنانچه با آگاهی و شناخت شرایط آینده ی جهان، چشم انداز روشنی از فردای خود نداشته و در راه رسیدن به آرمان هایش سهیم و مؤثر نباشد؛ منفعلانه در امواج خروشان و عظیم جهانی غوطه ور می شود .امروز تغییرات با نرخ سریعتری به وقوع می پیوندد .
تغییرات فناوری ومتعاقباً تغییر در دیگر جنبه های زندگی، افزایش روزافزون وابستگی متقابل کشورها و ملل، تمرکززدایی جوامع و نهادهای موجود که به دلیل گسترش فناوری اطلاعات شتاب بیشتری یافته است ، تمایل روزافزون به جهانی شدن به همراه حفظ ویژگی های ملی، قومی و فرهنگی و بسیاری عوامل دیگر؛ لزوم درک بهتر از تغییرات و آینده را برای دولت ها، کسب و کارها، سازمانها و مردم ایجاب می کند . تفکر در باره ی آینده برای کارها و اق دامات کنونی انسان ، امری ضروری است .
واکنش بدون تفکر به آینده، امکان پذیر است اما کنش، امکان پذیر نیست؛ چرا که عمل نیاز به پیش بینی دارد. لذا بهتر است سازمان های زیرک و چابک در کنار مدیریت ریسک به مقوله ی آینده پژوهی نیز توجه بیشتری داشته باشند تا با استفاده از مسیرهایی که این علم در اختیارشان می گذارد، راهبرد معطوف به آینده سازی را شناسایی نموده و با سهولت بیشتری به آیند ه های مطلوب خود برسند
در همین رابطه سازمانهای آموزشی نیز با توجه به نقش خطیر خود در زمینه تعلیم و تربیت نسلهای آینده، نیازمند نگرش و توجه جدی به آینده نه تنها به منظور آمادگی برای بهرهگیری از امکانات جدید، بلکه تلاش در زمینه ساختن آینده مطلوب هستند. ظهور مفاهیم جدید فرهنگی و اجتماعی، ارزشهای فرهنگی در حال تغییر و سرعت تغییرات که تابعی از تاثیر رشد فناوریهای ارتباطی و همچنین اقدامات نهادهایی چون دولت، مجلس، گسترش ضریب نفوذ رسانهها اعم از تصویری، نوشتاری و شنیداری در سطوح داخلی وخارجی است، کارایی این سازمانها را با مسائل متنوع و پیچیدهای مواجه نموده است.
