بخشی از مقاله
چکیده:
»گردشگري« ازجمله فعالیتهاي در حال رشد در نیمقرن اخیر بو ده و طبق آمار شوراي جهانی مسافرت و گردش گري، طی چند سال گذشت ه در ایران و جهان به ترتیب 1 0 و 6/6 درصد رشد داشتهاست. از اثرات منفی توسعه گردشگر ي میتوان به تخ ریب بسیاري ازمنابع طبیعی در سراسر جه ان اشاره نمود. بهعبارتدیگر تعارض بین ایدهآلهاي توسعه پایدار و بهرهگیري از منابع طبیعی سبب تخریب شدهاست، بنابراین میبایست موضوع »حفاظ ت« بهمنظور جلوگیري از نابود ي مواهب طبیعی در برنامهریزيهاي مربوط به ت سعه گردشگري لحاظ شود، در این صورت میان نیازهاي محیطزیست و توسعه توازن برقرار شده و گردشگري پایدار تحقق مییابد. در این مقاله روشی براي برنامهریزي منظر در محوطههاي طبیعی، به ویژه میراث طبیعی، ارائه شده و کاربردهاي آن در نمونههاي داخلی و خارج ی توضیح داده میشود.
در ادامه دو نمونه موردي قابلتوجه در ایران یعنی چشمههاي بادابسورت درمازندران و دریاچه شورابیل در اردبیل ازنظربرنامهریزي و طراحی با تفصیل بیشتر بررسی شده است.بدین منظور از سیستم اطلاعات جغرافیایی براي بررسی ویژگ یهاي کالبدي،اجتماعی و اقتصادي محیط و همچنین تحلیل و برهمنهی لایههاي اطلاعات ی استفاده شدها ست. از سوي دی گر اطلاعات مربوط به کاربران به
روش پرسشنامه اي و مصاح به جمعآوري شده و در نهایت، نتیجه از برهمنهی دو دسته اطلاعات مذکور و همچنین توجه به نیازهاي حفاظتی مح یط طبیعی حاصل و به شکل طیف فرصتها ي تفرجی - در قالب برنامههاي بازدید - ارائه شد هاست. بدین ترتیب، فعالیتها و امکانات بر اساس نیازهاي افراد، هزینهها و پتانسیلهاي موجود در محیط توزیع شده و اف راد میتوانند بر اساس نیازهایشان از فرصت هاي گردشگري بهره ببرند. در واقع، هدف از این روش برقراري ت عادل میان جنبههاي گردشگري و حفاظتی در محیطهاي طبیعی حساس است.
واژگان کلیدي: محیط طبی عی، توسعه گردشگري، حفاظت، برنامهریزي من ظر، چشمه هاي بادابسورت مازن دران، دریاچه ش ورابیل اردبیل
-1 مقدمه
میراث هر آن چیزي است که از گذشتگان به ارث رسیده و میبایست در زمان حال مورد حفاظت قرار گیرد تا نسلهاي آینده نیز بتوانند از آن بهره ببرند . - de Jesus Jopela, 2011 - بر این اساس میراث طبیعی شام ل تمامی عناصر تنوع زیستی، اعم از گونههاي گیاهی، جانوري وانواع اکوسیستمها و ارتباط آن با ساختارهاي زمینشناختی است که از گذشتههاي دور برجاي ماندهاند. میراث طبیعی ر اساس تعریف کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و ط بیعی جهان1 عبارت است از »آثار طبیعی متشکل از ترکیبات فیزیکی و زیستشناختی یامجموعهاي از این نوع ترکیبات که از نظر زیبایی شناسی یا علمی اهمیت ج هانی دارند. ترکیبات ارضی و جغرافیایی طبیعی و مناطقکاملاًمشخص که زیستگاه حیوانات و منطقه رشد گیاهان مورد ته دید بوده و از ن ظر علمی و حفاظ ت داراي ارزش جهانی هستند در این گروه قرار میگیرند. عرصههاي طبیعی یا برخی مناطق مشخص طبیعی که به لحاظ علمی، حفاظت یا زیبایی طبیعی داراي ارزش جهانی است نیزجزء میراث طبیعی به شمار میرود« - کبیري هندي و دانه کار، . - 1390 این مناطق به دلیل جاذبههاي فراوان سالانه میزبان تعداد زیادي از گردشگران و بازدیدکنندگان است.
منابع طبیع ی و گردشگري
گردشگري از جمله فعالیتهاي اقتصادي در حال رشد اس ت و با توسعه ص نعت اشکال متنوعتر و پیچیده تري پیدا میکند. امروزه الگوي مسافرت از تعطیلات بلندم دت به سفرهاي کوتاهمدت با تکرار بیشتر تبدی ل شده است. تجربیات گردشگران و بازدیدکنندگان از قالبهايغیرمنعطف و محدود در چارچوب تعیینشده به سمت طیف گستردهاي از تجربیات جدید پیش رفته و کیفیت تجربیات و خدمات ارائه شده از اهمیت ب یشتري برخوردار گشته است - صالحی و حسنپور، . - 1391 تج ربیات موردنظر بازدید از مناطق طبیعی شهري تا مناطق بکر و دستنخورده در خارج از ش هرها را در برمیگیرد. با توجه به افزایش روزافزون شهرنشین ی، مناطق طبیعی شهري میتوانند مفري براي فشارهاي ناشی از دغدغه ها ي روزمرة زندگی باشند و همچنین فضاهایی برا ي ارتباطهاي اجتماعی به وجود آورند. این مناط ق به شهر هویت ویژهاي میبخشند و باعث ایجاد حس مکان در افراد میشوند.
منابع طبیعی شهري امکان آموزش و یادگیري در ارتباط با طبیعت را فراهم میآورند؛ د ر نهایت سلامت و رفاه مردم را تأ مین کرده و سبب ارتقاي کیفی ت زندگی شهري میشوند . - Trzyna, 2014 -
از سوي دیگر تغییر در الگوي زندگی، بهبودسیستمهاي حملونقل، افزایش زمان اوقات فراغت و همچنین علاقه و تمایل، جوامع شهري رابه مناطق طبیعی خارج از شهرها جذب میکند - صالحی و حسنپور، . - 1391 این منا طق طیفی از تج ارب آموزشی، تفریحی، علمی،فرهنگی و ... را به وجود میآورند. بهعبار تدیگر کیفیت بالاي طبیعی یا فرهنگی این مناطق، افراد را به سوي خود جذ ب میکند. تنوع اهداف سفر و جاذبههاي گوناگون گردشگر ي، انواع متفاوتی از گردشگري را به وجود آورده که از آن جمله میتوان ب ه طبیعتگردي، ژئوتوریسم - گردشگري زمین - ، گردشگري روستایی، گردشگري فرهنگی و ... اشاره کرد.
اثرات گرد شگري
گردشگري اغلب به دلیل توانایی برقراري تعادل بین اهداف حفاظتی در داخل و پیرامون مناطق حفاظتشده مورد ستایش قرار گرفته است.از دیدگاه ح فاظتی، گردشگري میتواند بودجه موردنیاز براي حفاظت از طبیعت را افزایش دهد و آگاهی مردم محلی و گردشگران را در ارتباط با تن وع زیستی و مسائل حفاظتی بالا برده و آنها را به رعایت اصول پایداري ملزم سازد. از دیدگاه توسعه، درآمد حاص ل از گردشگري فقر را در م نطقه کاهش داده و از طریق تحریک بازار و ایجاد شغل سبب رونق اقتصادي گردد. موارد یادش ده در صورت مدیریت صحیح به وجود میآی د و در غیر این صورت نتیجه م عکوس خواهد بو د و گردشگري میتواند به از بین رفتن تنوع زیستی، افت کیفیت اکوسیستم و تأثیرات منفی بر جوامع محلی بینجامد . - Borges et al., 20 11 - بهطورکلی اثرات منفی ناشی از گردشگري را میتوان در سه دسته تقسیم نمود: مشکلا ت اقتصادي، م شکلات محیطزیستی و مشکلات اجتماعی.
از جمله م شکلاتی که گردشگري بر محی طزیست تحمیل میکند عبارت است از: ریختن زباله، ازدحام جمعیت، تخریب زیستگاههاي حیاتوحش، تخریب فضاهاي سبز، تولید گازهاي گلخانه اي و آلودگی هوا، جمعآوري چوب براي برپایی آتش، فرسایش خاك، تخریب سایتهاي باستانشناسی، تغییر سطوح آبی، صید بیرویه، ناسازگاري کاربر يها و ... . - Eagles et al., 2002 - باید توجه داش ت که گردشگري
متمرکز بار جمعیتی زیادي را به محیط وارد میکند و در نهایت آثار زیانباري در طبیعت برجاي خواهد گذاشت، ازاینرو مدیریت گردشگري ضمن بهره بردار ي از مواهب موجود به منظور توسعه گردشگري در چهارچوب م حدودیت هاي تعیینشده ضروري به نظر میرسد. - Obenaus, 2005 -
گردشگري پایدار و حفاظت از محیط طبیعی
مطابق تعریف سازمان جهانی گردشگري، گردشگري پایدار به معناي مدیریت تمام منابع، بهنحويکه ضمن حفظ فرهنگ، فرایندهاي زیستی مهم، تنوع زیستی و خدمات زیستبومی و همچنین نیازهاي اقتصادي، اجتماعی و زیباییشناسی م خاطبان برآورده شود - Tuohino . - & Hyno nen, 2001در سالهاي اخیر، ویژگیهاي مقاصد گردشگري تغییرات بس یاري نموده اس ت که شامل سا ختوساز هتل، رستوران، فرودگاه و سایر امکاناتمیشود. همچنین، بسیاري از سنتهاي مح لی براي تناسب با اهداف گردشگري، تغییر یافتهاند. در واقع، میتوان گفت س نتهاي محلی،بهواسطه گردشگري تا حدودي جهانی شده اند.
براي مثال، یک ساحل دریاچه که در گذشته محل کار ماه یگیران بوده است امروزه تبدیل به منطقهاي گردشگري می شود که افراد زیادي براي بازدید به آن مراجعه میکنند. بنابراین این منطق نمیتواند برخ ی از ویژگیهاي قدیمی خود را حفظ نماید. گردشگري پایدار، در واقع نوعی از گردشگري است که از نظر اقتصادي بهصرفه است، اما منابعی را که در آینده به آنها نیا ز است - براي مثال، محیط فیزیکی و ارزشهاي اجتماعی جامع میزبان - تخریب نکرده و کشف آثار منفی و از بین بردن آنها توسط راهکارهاي مدیریتی را نیز شامل می شود. نسخههاي اولیه گردشگري جایگزین، بیشتر جنبه سیاسی و اجتماعی- فرهنگی داشتند وبهمرور به پایداري محیطی توجه نمودند.
براي مثال، گردشگري بر پایه جامعه، در پی مشارکت بیشتر مردم بومی در گ ردشگري است.گردشگري تجاري، در پی افزایش سود اقتص ادي، اجتماعی و فرهنگی براي مردم بومی در کشورهاي درحالتوسعه است. تمرکز اکوتوریسم نیز بر محی طزیست و فایده رساندن به مردم بومی است. صورتهاي جدید گردشگري، ارتباط تنگاتنگی میان گردشگر ي و منظر ایجادمیکند و بر نوع تجربه افراد در مواجهه با منظر یا مقصدگردشگري تأکید دارند. تمام رو شهاي جایگزین، کموبیش دارا ي هدف پایداريهستند و نقاط اشتراك زیادي دارند . - Obenaus, 2005 - »گردشگري« و »حفاظت از طبیعت« به یک دیگر وابسته هستند. ارتباط این دو قدمت طولان ی داشته و بر سه نوع است:
-ناسازگاري
-همزیستی
-همکاري دوجانبه
ناسازگاري زمانی به وجود میآید که محافظان طبیعت، تنها به اثرات منفی گردشگري بر طب یعت معتقد باشند. همزیستی، از تأثیرات مثبتی - هر چند کوچک - که هر گر وه بر دیگري بر جاي میگذارد به وجود میآید. در زمانی که توسعه فعالیتهاي گردشگري محیط طبیعی را به شکل اساس ی تغییر میدهد این همزیستی عمر کوتاهی خواهد داشت. ارتباط نوع سوم زمانی به وجود م یآید که هر دو طرف بهشیوهاي سازماندهی شوند که بتوانن د از فواید این ارتباط سود برند. دو نوع ارتباط اول بیشتر دیده شده و تأکیدکمتري بر ارتباط نوع سوم شده است. گردشگري و مناطق حفاظتشده اغل ب رابطه مسالمت آمیزي دارند زیرا اینگونه مناطق ویژگیهاي جذابی براي بازدیدکنندگان دارندکه باید موردحفاظت قرار گیرند. گردشگري پایدار به حفاظ ت از محیط نیاز دارد و در نتیجه حامی اینگونه مناطق بوده و همزمان میتواندرضایت گردشگران را افزایش دهد. این نوع گردشگري بهمنظور جلب رضایت مخاطبان خو د به ارتقاي استانداردهاي زندگی توسط جامعه میزبان و از طرفی حفاظت از محیط براي لذت بردن از آن نیاز دارد.
بنابراین اگر گردشگر ي بر پایه »طبیعت« صورت م یگیرد باید براي»حفاظت« از محیط سودمند باشد. ارتباط بین گردشگري پایدار و حفاظت از محیط بهشدت پیچیده و پویاست و البته در جایی که برنامه راهبردي دقیقی براي مدیریت این دو وجود نداشته باشد ناسازگاري بروز می کند . - Brandl et al., 2011 - در انتها بای د به نقش معما ر منظر در ارتبا ط با مسائل مط رحشده پرداخته شود. »طراحی منظر فرآیند آگاهانه سازمانده ی، برنامهریزي و ایجاد تغییرات فیزیکی در محیط و منظر است. در واقع طراحی منظر، خلق محیط و منظرهاي جذاب، برانگیزاننده، پرمعن ی و پایدار است.ازاینرو طراحی منظر در وهله اول بهصورت عاملی براي ایج اد هماهنگی میان عوامل بومشن اختی، فنشناختی و فرهنگی ب حساب میآید« - ماتلاك، . - 137 9 بنابراین معمار منظر در نقش عامل برقراري هماهنگی بین موارد یادشده عمل کرده و زمینه را براي ایج د منظر پایدار و سازگار با شرایط موجود فرا هم میکند.
بیان مسئله
همواره طبیعت به دلیل ارزشها و ویژگیهاي خاص خود، نقطه تمرکز مع ماران منظر، برا ي برنامه ریزي و طراحی مناسب است - بمانیان و همکاران، . - 139 0 بهعبارت دیگر از طریق برنامهریزي اصولی و طراحی مناسب میتوان ضمن حفاظت از ارزشها، به بهره برداري از توانمنديهاي محیط پرداخت. در این مقال ه با معرفی شش نمونه موردي، بررسی مشکلا ت آنها در زمینه برنامهریزي و مدیریت و البته تمرکز بر دو نمونه داخلی؛ چشمه هاي باداب سورت در استا ن مازندران و دریاچه شورابیل در اردبیل روشی ارائه میشود تا با تکیه بر اصول
