بخشی از مقاله
چکیده
در مجموعهی موزههای شیخ صفی الدّین اردبیلی هایقرآنخطّی متعدّدی وجود دارد امّا یکی از قرآنها از لحاظ زیبایی و تنوّع در کتابت دارای ارزش فراوانی است. اندازهی این نسخه نسبت به بقیهی نسخهها کمی بزرگتر بوده و همچنین از نظر نوع خوشنویسی با سایر نسخهها متفاوت است. در کتابت این قرآن از خطوط محقّق، ریحانی، ثلث و کوفی تزیینی مورّق استفاده گردیده است. بهخاطر اهمیّت نسخهای خطّی و آثار میراث فرهنگی بررسی این آثار ضروری مینماید.
دراین مقالهسعی بر این است که به بررسی و معرّفی قرآن مزبور از مجموعه-ی جهانی شیخ صفیالدّین اردبیلی، به روش تحلیلی – کتابخانهای پرداخته شود. این قرآن بهصورت سیپاره - سی جزو - و در قطع رحلی نگارش و تهیه شده است. در تزیینات و تذهیب این قرآن از نقوش اسلیمی و خطایی استفاده شده و همچنین در صفحات افتتاح، نشانها و گل آیههای دیگر صفحات، رنگهای اصیل هنرهای اسلامی و ایرانی بهکار گرفته شده است. رنگ تزیینات در صفحات افتتاح هر جزو با نوع رنگ آمیزی دیگر جزوات متفاوت است. برخلاف سایر هاقرآنکه عموماً به خطّ نسخ ایرانی است در این قرآن، خطّ پایه، ریحان است که در مواقعی با خطّ نسخ آمیخته شده و در این مقاله با عنوان خطّ ریحانی معرّفی میشود.
مقدمه
دو رکن اساسی در کتاب آرایی مصاحف شریف و هنر اسلامی هنرهای خوشنویسی و تذهیب هستند. تزیینات وآرایه های بهکار رفته درنسخهای خطّی و مصاحف قرآنی با عنوان تذهیب یاد میشوند. در بررسی کتابت نسخهای ایرانی، خطّ خوش دارای جایگاه ویژهای است ودر جهان اسلام، خوشنویسی بهعلّت ثبت کلام وحی، همواره اولین و مهم-ترین جایگاه را در میان هنرهای بصری داشته است. هنر خوشنویسی در کتابت و کتاب آرایی متون مذهبی، علمی، هنری و غیره کاربردی اصلی و تاثیری اساسی داشته و دارد به همینخاطر اهمّیت هنر خوشنویسی بر کسی پوشیده نیست.
اهمیت و ارزش هنرهای سنتی و نسخهای خطّی، خلاء نسبی علمی– پژوهشی در زمینهی تحلیل و بررسی نسخ خطی در مجموعهی شیخ صفی الدین باعث ضرورت پرداختن به این موضوع شده است. در این مقاله به معرّفی نسخهی خطّی موجود در موزههای مجموعهی جهانی بقعهی شیخ صفیالدّین اردبیلی پرداخته شده که به خطّ »ریحانی« نوشته شده است. هدف اصلی و موضوع پژوهش، تحلیل و بررسی نوع خطّ نسخه و معرفی کامل نسخهی خطّی مزبور است.
این پژوهش براساس هدف، نظری- کاربردی؛ از منظر ماهیت و روش، توصیفی-تحلیلی و از حیث روش گردآوری دادهها، کتابخانهای و میدانی - عکاسی از چند جزوهی در دسترس از قرآن سی جزوی موجود در بقعهی شیخ صفیالدین اردبیلی، به منظور معرفی نسخهی خطّی - میباشد. در کتابت و تحریر متن و سرسوره های قرآن مورد بحث مقاله از خطوط سنّتی» نسخ، ثلث، ریحان و کوفی تزیینی مورّق« استفاده به عمل آمده که توضیح آنها مقال دیگری را میطلبد اما لازم است به طور مختصر در خصوص آشنایی با خصوصیّات »خط ریحانی« که خط اصلی نسخه میباشد مطالبی ارائه شود.
-2خطّ1 ریحان
خطوط ششگانه که شامل: محقّق،» ریحان، نسخ، ثلث، توقیع، رقاع« میشد،با توسّط ابنمقله بیضاویشیرازی از خطّهای جلیل و طومار - که خود از خطّ کوفی مشتق گردیده بودند - ابداع شدند و سپس اصول و قواعد آنها بهوسیلهی ابنبوّاب - قرن پنجم ه.ق - پایه-گذاری شده است.
جستاری بر قرآن خطی مجموعهی شیخ صفی ....
خطّ» ریحان را بعضی مشتق از محقﱠق و گروهی مشتق از نسخ میدانند، ولی پارهای ویژگیهای خطّ ثلث را هم دارد، اگرچه از آن ظریفتر است. رویهم رفته وقتی محقّق به اندازهی نسخ نوشته شود، آن را ریحان میخوانند - «سحاب،. - 38 :1381 ریحان خطّی است شبیه به محقّق، که سالها بعد ازآن پدید آمد. به نحوی که آن را باریکِ محقّق نیز نام نهادهاند - مقتدایی، ابن عباسی،. - 405 : 1390
خطّ ریحان را مشتق از خطّ نسخ میگفتند، لکن آشکار است که همچنین بعضی ویژگیهای خطّ ثلث را داراست، اگر چه از آن بسیار لطیفتر است.
بهطور عمده در اثر همین لطافت است که بعضی محقّقان به خطا نام آنرا با نام مشابه گیاهی که ساقههای بسیار لطیف دارد پیوسته میشمارند« - ذابح، . - 64 : 1364»ابنمقله قلم ریحان را برای نوشتن قرآن و ادعیه، قلم ثلث را برای تعلیم خوشنویسی، قلم رقاع را برای امور دیوانی - محاسبات - و .... و قلم نسخ را برای کتابت قرآن ابداع کرد - .«آژند، - 25 :1383 ویژگی خطّ ریحان:در»خطّ محقّق و ریحان، حروف، بهندرت با هم تداخل دارند ودر یک سطر کنار هم نوشته میشوند ولی میتوانند روی هم سوار شوند.
در اعراب گذاری و تزئیناتِ خطّ ریحان نیز مانند خطّ ثلث، از قلمکوچک تری که تقریباً 1 قلم اصلی است استفاده میشود که باعث ایجاد تنوّع و زیبایی بیشتر اثر میشود - «صفایی،. - 44 :1387 خطّ» ریحان از نظر سطح و دور، فاصله، تداخل و شکل حروف، مانند خطّ محقق است و تنها تفاوت آنها از لحاظ اندازهی حروف است - تصویر-. - -1 به عنوان مثال، اندازهی » الف « در یحان شش نقطه ودر خطّ محقق هشت نقطه است - «همان،. - 45 :1387 نسبت دور و سطحِ خطّ ریحان »یک دانگ و نیم، دور و چهار دانگ و نیم، سطح« است - راهجیری، - - 67 : 1349 تصویر-. - -2
