بخشی از مقاله
چکیده
دوره صفویه یکی از دورههای شکوفایی هنر در ایران است. مجموعه مقبره شیخصفی الدین اردبیلی که در دوره صفویهبِنا شده است امروزه در فهرست آثار ثبت شده یونسکو قرار دارد، نشانی از هنر والای آن دوره است. علاقه و حمایت شاهان صفوی به مقبره اجدادشان باعث گسترش این فضا شد. این مکان در دوره صفوی به عنوان بنایی برای زیارت عموم، مورد ارج و احترام بسیار قرار گرفت. از آنجایی که در دوره حکمرانی هر یک از شاهان صفوی، بنایی به این مجموعه اضافه شده است -یا بخشی از بناهای قبلی مرمت شده است- میتوان این مقبره را شناسنامه هنری عصر صفوی قلمداد کرد و سیر تاریخی و هنری این دوره را در آن جستجو کرد. این پژوهش با هدف کشف و روشن ساختن رابطه و ساختار نظاممند میان یک اندیشه مذهبی و چگونگی بازتاب آن در کالبد معماری، به مطالعه مجموعه شیخصفی الدین اردبیلی در اردبیل میپردازد. پایبندی به اصول و تفکر زیباییشناسی عصر صفوی و مذهب تشیع -به عنوان بستر و زمینه شکلگیری این مکان- در این تحقیق مورد توجه قرار گرفته است.
در این مقاله که شیوه توصیفی و تحلیلی است نتایج این تحقیق در بررسی ساختار بکار رفته در این بنا حاکی از حضور بیقید و شرط عناصر و مؤلفه های دینی و مذهبی تصوف و تشیع است. اما این حضور بیشتر واجد مؤلفه های نمادین و سمبولیک است که می توان آن را ادامه توجه صفویان به بُعد عرفانی و رمزی دانست؛ تغییر و تبدلی که در طی سالیان متمادی این قالب عناصر هنری و با مضامین مذهب به حیات خود در شکلی نمادین و سمبلیک ادامه داده است و در این بنا -و بناهای مشابه عصر صفوی-خود را تجلی بخشیده است.
کلید واژه: معماری صفوی، مقبره شیخصفی الدین اردبیلی، عرفان، تشیع.
مقدمه
نگاهی به تاریخ هنراسلامی نشانگر آن است که عرفان و تشیع از مهمترین جریانهای فکری و معنوی تاثیرگذار بر هنر و معماری ایرانی بوده است. ایران، اسلام را در بعد از پیامبر درک و دریافت کرد. اما در دورهی صفویان، آیین شیعه، مذهب رسمی ایران شد که عاملی برای همبستگی ملی ایرانیان است. و این یگانگی به بهترین نحو خود را در هنر نشان داد که شواهد تاریخی و آثار باقیمانده در تمدن اسلامی ایران دلالت بر آثار هنری با یک نظام زیباییشناختی کامل دارد . بنابراین هنرمندان ایرانی در پی عالیترین مرحله از هنر که به بیان حقیقت مطلق و نمایش زیبایی آن است برآمدند و دست به آفرینش زدند. در این راستا با آگاهی از قوانین و شریعت اسلام دربارهی عرفان و تشیع در پی خلق هنری منحصر بفرد برآمدند. دوره صفوی دارای آثار معماری باشکوهی مانند مسجد امام، مسجد شیخ لطف االله و مقبرهی شیخصفی الدین است که بیانگر تحول اساسی در نوع تفکر حاکم بر معماری این عصر است. این تفکر از دیدگاه مذهبی و مقایسهی امرای صفوی با رقیبان خود حکمرانان مغولی هند و ترکان عثمانی نشات میگرفت که در پی اعلام برتریجویی خود، از معماری و هنر بهره میبردند.
هنر دارای صلابت و یکپارچگی و مهارت استادی منحصر به فردی شد که در دوران پس از آن کمتر به چشم میخورد. "در این دوره برخی از سنتهای هنری مغول کنار رفت و با تلاش، دستساختههای نوینی همراه با ایدئولوژی و جهانبینی شیعی عرضه شد. بهویژه در زمان شاهعباس هنرهای این عهد به اعلای شکوفایی خود رسید و تداوم و عمر طولانی این سلسله و استحکام جنبههای مذهبی و فرهنگی موجب تقویت و تحکیم سنت هنری آن شد" - فراست، 1384، . - 61 نکته قابل توجه این است که در این دوره ارتباط بین هنر و قوانین دینی به خوبی پایهگذاری شده بود. زیرا هنرمند مسلمان معتقد به این امر است که کمال زیبایی ازآن خداست و اوست که زیبایی را میآفریند. با تکیه بر این اصول صنعتگر و هنرمند اسلامی سعی در نمایش زیبایی یا وجهای از خالق خود را داراد. به همین علت است که کار این هنرمندان را شرافت دادن به ماده قلمداد میکنند و از ساخت اثری مادی فراتر رفته و به عالم ملکوت میپیوندد.
در حقیقت هنر اسلامی چیزی بیش از پرتو و انعکاس روح و چه بسا بازتاب وحی قرآنی در دنیای خاکی نیست، جهان همچون انسان مظهر و مُظهر قانون خداوندی است. در جوامع سنتی هر وجهه از زندگی از جمله هنر و صناعت با اصول روحانی قرین و مرتبط است. در حقیقت فنونها و هنرها یکی از مهمترین عرصههای ظهور و تجلی سنت است. از دیدگاه سنتی انسان و جهان را نیز میتوان به معنایی آفریده هنر قدسی دانست - نصر، 1370، . - 61-59
درآمدی بر عرفان و تشیع اسلامی
مذهب شیعه از نظر فکری عربی و از نظر سیاسی بر اثر اختلاف بین بنی هاشم و بنی امیه پیدا شده بود. بعد از انتقال دارالخلافهی علی - ع - از مدینه به شهر کوفه در عراق که در آن زمان ناحیهای ایرانینشین بهشمار میرفت کمکم در میان ایرانیان انتشار یافت و نهال مهر علی و ارادت به اهل بیت در دلهای ایرانیان بارور گردید. ظلم بنی امیه و سیاست ضد ایرانی ایشان مردم ایران را که بر اثر فاجعهی کربلا و شهادت حضرت حسین بن علی - ع - حس رقت و عاطفت نسبت به خاندان پیغمبر در ایشان پیدا شده بود آنان را از دشمنان آن خاندان و بخصوص از بنی امیه متنفر ساخت.
قرابت ائمهی شیعه از طرف مادر حضرت زین العابدین با ایرانیان آن خاندان را محبوب آنان ساخت و چون ایرانیان زن حضرت حسین بن علی و مادر علی بن حسین - زین العابدین - امام چهارم را دختر یزدگرد سوم آخرین شاهنشاه ساسانی میپنداشتند ازاینرو از نظر ملی هم برای آن خاندان تقدس دیگری قایل بودند و ایشان را از خود میدانستنداز قرن هفتم هجری سلسلههای تصوف در جهان اسلام ظاهر گشتند که اعتقاد به تشیع داشتند و در نشر و تبلیغ مذهب شیعه اثناعشری میکوشیدند و با خاندان صفویه همکاری نزدیک داشتند.
کلمه ی شیعه با توجه به سیر تاریخی آن، باید به معنی لغویش یعنی پیروان، حزب، گروه، یاران، هواداران و یا در مفهوم وسیعتر آن »حامیان« در نظر گرفته شود. مفاهیم این کلمه چندین بار در قرآن کریمٌ تکرار شدهاند کاربرد عملی این کلمه نامی است ویژهی پیروان علی - ع - و خاندان او و بنابراین نام مشخص دیگری در اسلام در مقابل سنی است - محمدجعفری، 1364، . - 31 تشیع به خودی خود راه آشنایی با اسرار و معارف باطنی است. در حقیقت، شیعه محیط تعلیم اینگونه اسرار و معارف است. مرحوم علامه طباطبایی تصریح میکند که عامل موثر در شکلگیری گرایشهای معنوی و عرفانی در میان شیعه æ به وسیله شیعه در میان دیگران، ذخایر معنوی و عرفانیای است که از پیشوایان شیعه به یادگار مانده بود، ذخایر علمیای که پیوسته شیعه به آنها با نظر تقدیس و احترام مینگریست - طباطبایی،1388، . - 15
نهضت تشیع، جنبشی برای نگهداری و حفظ اسلام بر مبادی و اصول صحیح نخستین آن بود. در واقع کسانی که از تشیع پیروی میکردند، به حقیقت اسلام عقیده و علاقه داشتند؛ در اسلام واقعی معنویت، حریت و مساوات دیده بودند æ سعادت و مصلحت خود را در پیروی از آن میدانستند. این گروه حفظ اسلام و بقای بر اصول صحیح آن را در پیروی از امیرمومنان میدانستند."یک عارف واقعی پیش از آنکه به مرحلهی عرفان برسد از مرحلههای علم و فلسفه باید عبور کرده باشد. به بیان دیگر، علاوه بر اینکه در علوم و دانشهای گوناگون لازم زمان وارد است باید حظ و بهرهای کافی و وافی نیز از فلسفه داشته باشد و صرفا ریاضت و تزکیه را بسنده نمی شمارد. بسیاری شخص پیامبر را نخستین عارف میشمارند" - شعبانی، 1389، . - 62
در اوایل دوران صفوی و با ظهور شاه اسماعیل، در اثر رسمیت یافتن مذهب تشیع، اختلافات و دوران هرج و مرج از میان رفتطبعاً. از این رهگذر مقوله هنر نیز از تغییر ایدئولوژی و تحولات اجتماعی که در عصر صفوی رخ داده بود، بیبهره نماند. و در واقع علاوه بر مردم، هنرمندان ایرانی و شیعه مذهب هم سعی کردند که اندیشه و تفکر و عناصر شیعی و ارادت به خاندان پیامبر - ص - و ائمه اطهار و مخصوصاً شخص علیبن ابیطالب - ع - و همچنین، موضوعاتی همچون آیات قرآنی و اسماء الهی، احادیث و روایات قدسی و نبوی، معراج پیامبر، شهادتین شیعه، صلوات کبیره یا چهارده معصوم، اشعار و ابیات ادبی در وصف و رثای ائمه اطهار - ع - به خصوص شخص امام علی - ع - و اظهار سرسپردگی æ ارادت به آن امام همام و یادآوری تنهایی و تشنگی و مظلومیت اباعبداالله الحسین - ع - چه به لحاظ ابیات و اشعار و چه به لحاظ نمادهای فلزی عاشورایی را که در حوزه تفکر شیعی بود، در هنر و آثار هنری خود منعکس کنند. نکتهی قابل توجه این است که در زمان حاکمیت صفویان ارتباط بین هنر و قوانین دینی به خوبی پایهگذاری شده بود. در این دوران متون خطی مصور، بناهای معماری و مصنوعات هنری همگی بازگو کنندهی عناصر شیعی بودند که از ویژگیهای این عصر به شمار میرود - افروغ، 1389، چکیده - . این هویت جدید با محوریت مذهب تشیع به مرور در گفتار و رفتار جامعهی ایرانی و بخصوص اردبیل که پایگاه تشیع گرایی بود تجلی پیدا کرد.
شناخت اجمالی شهر اردبیل و مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی
قدمت اردبیل به بیش از 30 قرن قبل میرسد. اما برخی همچون فردوسی و یاقوت حموی بنای آن را به فیروز ساسانی - 438؛459م - نسبت دادهاند و نام آنرا »ماذن فیروز«، »فیروز گرد«، یا »فیروزآباد« ذکر کردهاند - بهآذین، 1382، ". - 15در آثار نویسندگان قدیم، اردبیل به نامهای »آرتاویت«، »آرتاویل« و »اردویل« ذکر شده است لذا »اردبیل« تحریف »اردویل« به معنای شهر مقدس است" - صفری، 1370، . - 15در ادوار پیش از اسلام یکی از مراکز عمدهی دین زردشتی بوده است و حتی گفته میشود که زادگاه زردشت نیز در همان حدود بوده است. براساس روایتی اسلامی کوه سبلان که در نزدیکی اردبیل قرار دارد، مدفن یکی از پیامبران را در میان دارد - شهابی، 1377، . - 60 "این شهر در زمان حمله اعراب مقر مرزبان آذربایجان بوده؛ و حذیفهبنیمان،
