بخشی از مقاله
چکیده
از آنجا که بافتهای تاریخی نمودی از روند توسعه شهرها هستند و آثار ارزشمندی از دوران گذشته در آنها قرار دارد، نگهداری از آنها برای ما و نسلهای آینده بسیار حائز اهمیت است. در سالهای اخیر متاسفانه به دلیل پایین بودن سطح آگاهی مردم و نیز غفلت، دغدغههای غیرضروری و مدیریت غیراصولی مسئولان نسبت به این بافتها، ساختار آنها با دگرگونیهای عمده مواجه شده-است. محله قطارچیان یک بافت تاریخی درون شهری در سنندج است اما بهرغم قرارگیری در مرکز اقتصادی-اجتماعی شهر خوشبختانه تا حدود زیادی از گزند این تغییرات و دگرگونیها به دور مانده است؛ اما متاسفانه عدم رسیدگی و درنظر نگرفتن تدابیری برای استفاده از قابلیتهای تاریخی-فرهنگی این بافت موجب شده تا این محله تاریخی به تدریج رو به فرسودگی و نابودی گذارد. در این مقاله با استفاده از منابع کتابخانهای، اسنادی و تحلیل اطلاعات بدست آمده از پرسشنامه با استفاده از جدول swot این نتیجه حاصل شد که باززندهسازی این بافت با رویکرد اقتصادی-فرهنگی و با هدف جذب گردشگر و رفع نیازهای ساکنان بهترین راهحل برای جلوگیری از فرار جمعیتی و همچنین استفاده از قابلیتهای بالقوه این بافت است . در پایان نیز برای مقابله با تهدیدات خارجی و همچنین استفاده از فرصتهای بالقوه بافت راهکارهای پیشنهادی برگرفته از جدول swot ارائه شد.
واژههای کلیدی: هویت، بافت شهری، بافت تاریخی، باز زندهسازی، آثار تاریخی
1
-1 مقدمه
در شهرهای تاریخی میتوان از دو عامل به عنوان شاخصی برای برآورد میزان توجه و اثرگذاری بافت تاریخی در روند توسعه شهر یاد کرد؛ یکی چگونگی بازندهسازی بافت تاریخی و دیگری ارتباطی که بافتهای جدید با بافت تاریخی برقرار میکنند. زمانی که این دو عامل به طور صحیحی تعریف و در کنار یکدیگر قرار گیرند، میتوان شاهد یک بافت تاریخی پویا و زنده بود که نه تنها در گوشهای از شهر و بصورت جدا افتاده قرار ندارد، بلکه در متن زندگی شهروندان قرار گرفته و نقش مهمی نیز در این راستا به عهده دارد. میتوان گفت از آنجا که بیشتر بافتهای تاریخی به عنوان هسته اولیه شکلگیری شهر، در مرکز شهرهای امروزی قرار گرفتهاند و در واقع همان هسته اصلی و ابتدایی شکلگیری شهر هستند، شناسنامه کالبدی شهر نیز قلمداد میشوند. در این شهرها بافت تاریخی در واقع موزهایست شهری، از روند تغییرات کالبدی شهر در گذر زمان و این به معنای حفظ ارزشها و هویت تاریخی شهر است.(نورااللهزاده و خالدیان، (1392 از طرفی دیگر، معماری و شهرسازی سنتی ایران به شکلی سازگار با محیط زیست ساخته شده و تکامل یافته است، که به آن
شهرسازی درونزا نیز میگویند. این نوع شهرسازی در پی آن است تا با استفاده از توانمندیهای بستر شکلگیری خود با کمترین میزان دخالت در طبیعت در عین بهرهگیری از آن، به رفع نیازهای جامعه و تامین آسایش جسمی و روانی ساکنان خود بپردازد. بنابراین میتوان معماری و شهرسازی بافتهای تاریخی و روند تکامل آنها در گذشته را نمونهای کامل از توسعه پایدار دانست. طی پژوهشی معیارها و اصول معماری و شهرسازی بومی شهرهای تاریخی: کمال جویی، اجتناب از اسراف، قناعت، رعایت اعتدال، اصلاح زمین، اجتناب از بطالت و بیهودگی در کاربری زمین، پیوستگی و انسجام و آیندهنگری در فضاهای شهری معرفی شده است.(نقیزاده، (1381 وحدت بصری، هماهنگی و شکلهای دلپذیر شهرهای گذشته از دیگر نکات مثبت بافتهای تاریخی هستند. خلق محیطهایی که بیشترین پیوند را با استفاده کننده داشته باشد، ارتقاء دهنده حس مکان در شهروندان است.(آلتمن، (1382 بافتهای تاریخی یکی از این مکانهایی هستند که پیوند عمیقی با ذهن انسانها برقرار میکند. بنابراین یکی دیگر از دلابل اهمیت حفظ بافتهای تاریخی را میتوان برجای گذاشتن این بافتها بعنوان یادگاری از معماری اصیل و کهن ایرانی برای نسلهای آینده عنوان کرد.
با تمام این تفاسیر اما؛ امروزه ساکنان بافتهای تاریخی به دلایل مختلف از جمله عدم هماهنگی بافت با پیچیدگیهای زندگی امروزی شهروندان، غربزدگی، دوگانگیهای ارزشی و مشکلات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی ناشی از موارد ذکر شده تمایل خود را به زندگی در این بافتها از دست داده و به دلیل عدم امید به بهبود وضع موجود به محض ایجاد فرصت اقدام به ترک این بافتها کرده و به بافتهای جدید نقل مکان میکنند. نهادهای تصمیم گیرنده وظیفه دارند تا با اقدامات و تصمیمگیریهای لازم راه را برای بالا بردن کیفت زندگی ساکنان فرآهم ساخته و برای حفظ این بافتهای تاریخی با ارزش یرنامهریزی کنند.
در دوران قاجار و همزمان با سفر سران کشور به کشورهای غربی معماریهای به سبک بیگانه در کشور رواج یافت و سیمای شهرها و کالبد بناها با تقلید کورکورانه از معماری کشورهای اروپایی شکلی غربی به خود گرفته و هویت و فرهنگ ایرانی و اسلامی شهروندان را دچار تغییر ساخت. رویکرد مداوم به نوخواهی و مدرنیسیم زاییده نیازهای اجتماعی و اقدامات مقطعی و شتابزده است که حوزه و محدوده ساختار سنتی را با تغییرات عمده روبهرو ساخته است .(کیانی و یونسی، (1385 اما بافتهای تاریخی از آنجا که برگرفته از بستر طبیعی خود و در راه پاسخگویی به نیازهای جامعه بودند، هنوز هم با اندکی تغییر پتانسیلهای لازم را برای شکل-دهی به شخصیت شهروندان دارا هستند. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که برای بازیابی هویت ارزشمند گذشته شهر و شهروندان، حفظ بافتهای تاریخی و ارتباط سازنده این بافتها با شهر و شهروندان ضرورتی انکار ناپذیر مینمایاند.
2
بافت تاریخی قطارچیان نیز از آنجا که در بستری بسیار مناسب در مرکز شهر سنندج قرار گرفته و علارغم فراز و فرودهای بسیار همچنان بخش اعظمی از بافت سنتی خود را حفظ کرده است، میتواند به عنوان یک شهر-موزه تاریخی از معماری با ارزش گذشته، ایفای نقش کرده و به عنوان محلهای فرهنگی و توریستی در کشور شناخته شود. متاسفانه مشکلات بسیار باعث شده که این بافت تاریخی به سویی حرکت کند که رفتهرفته به یک بافت فرسوده تبدیل شود. از این رو شناخت این محله، ارزش تاریخی آن از طرفی و مشکلات ساکنان و کاربران آن از طرفی دیگر میتواند ما را در یرطرف کردن این مشکلات و برنامهریزی جهت باززندهسازی این بافت کهن یاری نماید.
در این مقاله، پساز ارائه تعریف از مفاهیم به کارگرفته شده و تاریخچه و پییشینه جهانی اینگونه فعالیتها به دنبال شناسایی مشکلات ساکنان این بافت و تهیه و ارائه راهکارهایی در جهت پاسخگویی به این مشکلات با استفاده از جدول swot هستیم.
-2 روش تحقیق:
نوع تحقیق کاربردی-توسعهای در سطح ملی است و از انواع روشهای کتابخانهای، اسنادی، پرسشنامه و مصاحبه حضوری در گردآوری اطلاعات آن استفاده شدهاست. برای تحلیل دادهها و یافتههای حاصل از پرسشنامهها ابتدا تصمیم بر استفاده از نرم-افزارهای آماری بود، اما درضمن تحقیق، با توجه به شرایط جغرافیایی محله موردنظر و همچنین نتایج به دست آمده از پرسشنامه-ها و مصاحبهها که بیانگر نگرشهای متفاوت اهالی محله، کسبه و استفادهکنندگان از نقاط مختلف این محله بود، تصمیم گرفته شد تا تحلیل یافتههای تحقیق از طریق اعتبارسنجی با همکاری گروهی از اساتید دانشگاه و مدیران شهری شهر سنندج انجام شود. همچنین برای بیان کیفیتهای ارائه شده در راهکارهای پیشنهادی از روشهای توصیفی-تحلیلی بهره گرفته شده است.
-3تعاریف:
بافت شهری: مراد از بافت شهری گسترهای همپیوند است که با ریختشناسیهای متفاوت، طی دوران حیات شهری در داخل محدوده شهر، و یا حاشیه آن در تداوم و پیوند با شهر شکل گرفته باشد. این گستره میتواند از بناها، مجموعهها، راهها، فضاها، تاسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده باشد.( مسکن و شهرسازی، (1384 بافت شهر عبارت است از، دانهبندی و درهم تنیدگی فضاها و عناصر شهری که به تبع ویژگیهای محیط طبیعی به ویژه توپوگرافی
و اقلیم در محدوده شهر یعنی بلوکها و محلههای شهری، به طور فشرده یا گسسته و با نظمی خاص جایگزین شدهاند.(توسلی، (1384 بافت تاریخی: مجموعهای منسجم از معماری، فرهنگ، اقتصاد و تبادلات اجتماعی یک ساختار شهری با پیشینه تاریخی باعث
میشود که بافتهای تاریخی به مرور زمان پدید آیند. لازمه این پیدایش اهمیت بخشیدن به اقلیم و توجه به فرهنگهای بومی است.(موحد، (1386 بافت تاریخی محدودهای از یک سیستم شهری موجود است که قبلا خودش یک شهر تاریخی بوده و در دورههای مختلف تاریخی
حضور داشته، در آن زندگی در جریان بوده و سیستمی با مشخصات کاملی از نظر ساخت و ساز، عملکرد، هویت، جامعه انسانی و عوامل طبیعی در آن در جریان بوده است، و هنوز شواهدی از این شهر تاریخی در شهر فعلی بجا مانده که ما اصطلاحا به آن بافت تاریخی میگوییم.(مجابی، (1391 آثار تاریخی: به مجموعهای از اشیاء، دستسازها، مکانها،بناها و کتیبههایی که از پیشینیان بر جای مانده و از فرهنگ و تمدن
آنها، یا رخدادهای تاریخ بشری حکایت دارد، آثار تارخی گفته میشود.
3
باز زنده سازی شهری: باززندهسازی شهری بینش و عمل تفصیلی و جامعی است که به حل مشکلات شهری منجر میگردد و باعث بهبود اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی ناحیههایی که در معرض تغییر قرار گرفتهاند می شود.(( Roberts, 2000
-3 تاریخچه و اهمیت حفظ و احیا بافت های تاریخی در ایران و جهان:
}ارزشهای معماری باید محافظت شوند، چه آنگاه که صحبت از بناهای منفرد به میان است و چه زمانی که هستههای کامل شهری مورد نظرند.{ این ماده 65 منشور آتن است، که در اولین انجمن قانون گذاری برای حفظ آثار تاریخی در سال .1931م در آتن به تصویب رسید. سال .1960م در کنگره گوبیو اولینبار به صورت مستقل و مجزا به احیا و محافظت از بافتهای تاریخی پرداخته شد.
"اصالت و شخصیت کلی ارگانیزمهای شهری باید مورد حفاظت قرار گیرد" این عبارت در کنگره 1972م. رم مورد تاکید قرار گرفت. کنگره آمستردام در سال 1975م. تدوین منشور اروپایی ثروت معماری را در دستور کار خود قرار داد. و ملاحظاتی مانند" کیفیت دوباره بخشیدن به محلههای کهن، بدون دگرگونیهای اساسی در ترکیب اجتماعی ساکنان" را مطرح کرد.
در سال 1976م. یونسکو در نوزدهمین اجلاس خود در نایروبی طی بیانیهای از شیوههای شهرسازی مدرن و تاثیر منفی آن بر بافتها و مراکز تاریخی شهری و روستایی انتقاد نموده و پیشنهاد میکند که حداقل تغییرات در الگوی سکونتی ساکنان منطقه اتفاق بیفتد. سال1987م. نیز در اجلاس ایکوموس لزوم حفظ و مراقبت از مناطق تاریخی درون شهرها تاکید و ذکر شد، همه ویژگیهای تاریخی بودن شهر اعم از مادی و معنوی باید حفظ شود. سال 1999م. بیانیه مکزیکوسیتی در اجلاس ایکوموس ارائه و بر اساس آن ذکر شد که "همه فعالیتهای گردشگری و حفاظتی در بافتها و مجموعههای تاریخی باید با احترام بر علایق، سنن و خواستهای مردم محلی و منطقهای، در جهت ارتقای سطح زندگی آنان صورت گیرد."(نورااللهزاده و خالدیان، (1392 در ایران نیز از سال 1373 با آغاز نهضت "احیا و بهرهبرداری از بناهای تاریخی" و از سال 1376 با اجرای طرح "پردیسان" تغییر
کاربری بناهای قدیمی و بافتهای تاریخی با هدف گردشگری مورد توجه قرار گرفته است. به سال 1374 قانون نوسازی و عمران شهری به تصویب رسید که راه را برای اقدامات گسترده در بافتهای تاریخی در شهرهای اصفهان، یزد، شیراز، کرمان و کاشان در سه دهه اخیر را میتوان در راستای سیاستهای مذکور نام برد.(حناچی و همکاران، (1386
-4 بافت تاریخی، مشکلات، مدیریت بحران
بافتهای تاریخی معمولا دارای ویژگیهای منفی همچون آشفتگی در سیما، عدم دسترسی مناسب،کمبود امکانات شهری، فرسودگی کالبدی، آشفتگی در ساختار اقتصادی و اجتماعی و همچنین فرسودگی سازهای هستند، که منجر به تخلیه جمعیت زیادی از این بافتها شده و مشکلاتی مانند کاهش ارزش ملکی ،کاهش رونق اقتصادی و اگر بخواهیم عمیقتر و دقیقتر بنگریم مشکلات ثانویه مانند کاهش کیفیت زندگی شده و بسیاری سردرگمیها و معضلات اجتماعی را به دنبال دارند. برای مثال تحقیقات مختلف در سراسر جهان نشان میدهد از آنجا که اغلب مهاجران به بافتهای قدیمی شهرها وارد میشوند، مشکلاتی نظیر افزایش آمار قاچاق مواد مخدر و ارتکاب جرم، کاهش امنیت، عدم مشارکت ساکنان و کاهش روابط همسایگی، عدم حس مسئولیت به بافت، کاهش جذب گردشگر و عدم رغبت سرمایه گذاران به سرمایه گذاری را برای این بافتها به دنبال دارند. گلاسر و همکارانش در سال 2000 پژوهشی را به انجام رساندند که از آن رابطه عکس میان تغییر مکان و مدت سکونت با رعایت هنجارهای اجتماعی و ارتکاب جرم نتیجه شد. بنابراین میتوان یکی از راهحلهای اصلی رهایی از این مشکلات که بسیاری از شهرهای تاریخی با آن دست به گریبان هستند را، احیا و باززندهسازی بافتهای تاریخی درون شهرها بطوریکه، ارتقاء سطح کیفی زندگی ساکنان را به همراه داشته باشد، دانست.(نورااللهزاده و خالدیان، (1392
4
در این میان بیان این نکته ضروری به نظر میرسد که هدف از احیا بافت تاریخی تنها احیا و باززنده سازی یک بنای خاص نیست، زیرا بهبود در زندگی ساکنان بافت زمانی صورت میپذیرد که ارزشهای نهفته در این بافتها دوباره زنده شوند. اگر این باززنده-سازی به گونهای باشد که بتواند نیازها امروزی کاربران را پاسخ دهد، آنگاه موجب ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان میشود.
در باززندهسازی بافتهای تاریخی نیز هرچند کالبد بنا قابل لمسترین جنبه در نگاه اول است اما توجه به ابعاد اجتماعی بافت و بناها باید در الویت قرار گیرد.
