بخشی از مقاله
ارزش هاي نمادين در نقوش هندسي مجموعه شيخ صفي
چکيده : فرم و صورت در هنر اس لا مي ، از مفهوم مسلط در حکمت اس لا مي يعني وحدت وجود بر مي آيد .
از جمله اين صورت ها، نقوش يا گره هاي هندسي در هنر اس لا مي مي باشد که از عناصر اصلي رياضي و هندسه ، يعني عدد و شکل پد يد مي آيند. در اين مقاله با تکيه بر آراي سنت گرايان ، به بررسي وجه کيفي اعداد و اشکال و کارکرد نمادين آنها در نگرش سنتي و به ويژه در جهان بيني اسلا مي پرداخته مي شود. سپس نشان داده شده است که اين عناصر چگونه در ساختار گره هاي هندسي مجموعه شي خ صفي اردبيل دخيل مي شوند و با تط ابق بر آن ها، از ط ريق تمثيل و تاويل بدان ها نيز جنبه اي کيفي و نمادين م ي بخشند .
واژگان کليدي : نماد، نقوش هندسي ، مجموعه شيخ صفي ، هنر سنتي
. مقدمه
سنت گرايا ن ،سنت (T radition) را به مفهوم امر و حقيقت ي که در هر زمان و مکاني وجود داشته ،دارد و خواهد داش ت ، به کار مي برند. سنت به اين معنا ،ريشه در امري فراماد ي دارد ،چرا که ماده فاقد ويژگي هر زماني و هر مکاني است .
سنت داراي خاستگاه ازلي و سيري ابدي (Et ernal) و ساحت ي مينوي است که ساخته ذهن و دست بشر نيست . اي ن حقيقت جاويدان ،جز حقيقت الهي نمي تواند باشد .
در نظ امي که تمامي ابعاد آن مبتني بر سنت باشد ،ه ر امري مقدس خواهد بود. چرا که هر شيئي و هر فعلي محملي براي تجلي حقيقت مط لق است . از همين رو در اين نظ ام ، اعداد و اشکال هندسي واجد چنين کارکردي مي باشند .
اشکال هندسي موجود در هنر هاي سنتي ايراني به دو دسته تقسيم مي شوند که دسته اول شامل نقوش هندس ي ساده هم چون نقوش گليم هاي عشايري مي باشد و دسته دوم ،گره ها م ي باشند که ساختار پيچيد ه تري دارند . آن چ ه که معمولاً از نقوش هندسي در هنر اس لا مي افاده م ي شو د ، دسته دوم يا گره ها م ي باشن د. گره در لغت به معني به ه م پيچيدگي نخ و ريسمان و بند مي باش د. «در اصط لاح هنر ي ،
. کارشناس ارشد پژوهش هنر از دانشگاه آزاد اسلا مي واحد تهران مرکز. ahoo.com
گره چيني عبارت است از مجموعه اي از شکل هاي هندسي که با نظ م و ترتيب و پيچ و شکن هاي هماهنگ و قرينه در کنار هم چيده شده اند» (امير غياثوند، ١٣٨٢، ص ٢٩ ) .
گره هاي هندسي اسلامي از جمله فرم هايي هستند ک ه اساس ساختار آنها بر عدد و شکل قرار گرفته است .
«گره [چيني ] اسلوب بسيار منظ م از نقوش هندسي ، با مجموعه اي خاص از عناصر قابل تعريف رياضي است . اصل موضوع نوع خاص هندسه است که در گره به کار مي رود»
(نجيب اوغلو، ١٣٧٩، ١٣٠). با ت اويل و رمز گشايي از اعداد و اشکا ل خاصي که در بن مايه گره هاي هندسي تکرار م ي شو ند ، مي توان ارز ش هاي نمادين اين نقوش را در ارتباط با حکمت اسلامي و فراتر از آن با حکمت جاويدان و امر اله ي آشکار کرد.
. مجموعه شيخ صف ي
مجموع ه شيخ صفي در اردبيل که از ترکيب بناها ي آرامگاهي ، سکونت گاه ي ، مذهبي و آئيني شکل گرفت ه است ،ابتدا خانه ساد ه اي بيش نبود که شيخ صفي الد ين اسحاق اردبيلي صوفي بزرگ قرن هفتم هجري در آن
مي زيست و همان جا نيز به ارشاد مريدان و پيروا نش مي پرداخت . اين خانه پس از وفات وي توسط فرزندانش و بعدها نيز به دستور شاهان صفوي توسعه يافت و بناهاي جديدي بر آن افزوده شد. به ط وري که در زمان حکومت صفوي ، يکي از حرم هاي امن بود و تشکي لات گسترد ه اي داشت .
عليرغم احداث بناهاي اوليه مجموعه در قرن هشتم و پيروي از الگوهاي معماري ايلخاني ،افزوده هاي بعدي و به ويژه تزئينات مجموعه را مي توان در شمار آثار صفوي قرار داد. که برخي از آن ها امروزه به عنوان شاهکارهاي هنري جهان به شمار مي آين د ١. در حال حاضر مجموع ه شي خ صفي از قسمت هاي زير تشکيل مي شو د: ١. مقبره شي خ صفي الدين ٢. مقبره شاه اسماعيل ٣. آرامگاه محيي الد ين محمد ،فرزند شيخ صفي و تني چند از وابستگان و بزرگا ن صفوي ٤. تا لار دارالحفاظ معروف به قنديل خانه ٥. تا لا ر چيني خانه ٦. بناي معروف به جنت سرا و رواق هاي جانب ي
آن ٧. تا لا ر دارالحديث معروف به ط اق متولي و رواق ها ي
جانبي آن ٨. صحن اصلي ٩. صحن کوچک يا حياط ميا ني
١٠. باغ بزرگ يا عرصه ١ ١. محوط ه واقع در غرب مقابر اصل ي معروف به شهيد گاه ٢ ١. چله خانه جديد. تصاوير ١تا ٦برخ ي
74 از بخش هاي اين مجموعه را در حال حاضر نشان مي دهد .
- تصوير ١: نماي ايوان جنت سرا در صحن اصلي
- تصوير ٢: نمايي از سه گنبد مقبره شيخ صفي ، شاه اسماعيل و حرم خان ه
- تصوير ٣: درگاه ورودي به تا لا ر دارالحفاظ از صحن اصلي
- تصوير ٤: درگاه ميان صحن اصلي و حياط مياني معروف به درگاه شاه عباس ي
- تصوير ٥: بخشي از نماي داخلي تا لا ر چيني خانه
- تصوير ٦: بخشي از نماي داخلي تا لا ر دارالحفا ظ
لازم به ذکر است که ط ي چند مرحله کاو ش ها ي باستان شناسي اخير بقاياي برخي ساختمان هاي ديگر ني ز شناسايي شده است که از جمله آنها مي توان به فضاها ي مسکوني خاندان شيخ صفي ،و حمام و آشپزخانه مجموع ه اشاره کرد. در اين مجموعه انواع هنرهاي سنتي ايراني نظ ير آرايه هاي معماري شامل کاشي کاري معرق و هفت ر نگ ، آجرکاري ، نقاشي ديوا ري ، کتيبه و... و نيز آثار نفيسي ا ز درودگري و گره سا زي ، خاتم و معرق و منبت چوب د ر صندوق قبرها و درهاي چوبي ، فر ش ، پارچ ه هاي زري و ظ روف چيني ، کتا ب آرايي و تجلي د ، نقاش ي ، فلزکاري و به ويژه درهاي نقره اي نفي س ،درهاي لاکي و غيره به چش م مي خورد. اگر چه مجموع ه شيخ صفي در حوز ه هنر اس لامي قرار مي گير د ،اما بايد توجه داشت که هنر اس لامي خود ذ يل هنر سنتي قرار مي گيرد که عام تر و کل ي تر است . (نمودار ١) توجه به چنين نکته اي اين امکان را فراهم مي آورد تا بتوا ن نمادهاي موجود در معماري و نقوش مجموعه شيخ صف ي را در متني وسيع تر و با تحليلي جهان شمول بررسي کرد .
نمادهايي که گاه سابقه ظ هور و حيات آنها در زندگي بش ر ، ربط ي به دين آسماني اسلام ندارد و مقوله اي ماورايي و کيهاني است که بي آغاز و انجام مي نمايد. « هنر سنتي با حقايقي سر و کار دارد که در آن سنتي که اين هنر جلوه هنري و صوري آن است ، مندرجند. بنابراين خاستگاه آ ن يک خاستگاه بشري صرف نيست . به علاو ه ،اين هنر بايد با رمزپردازي ذاتي موضوع مورد اهتمام خود و نيز آن رمزپردازي مستقيم اً مرتبط با وحي که اين هنر بعد باط ن ي اش را آشکار مي ساز د ،تط بيق کند. چنين هنري به ط بيع ت ذاتي اشياء و نه ابعاد عَرَضي آنه ا ،وقوف دارد» (نصر، ١٣٨٠، ٤٩٥) .
براي واکاوي اين نمادها در تزئينات هندسي مجموع ه شي خ صفي لازم است تا ابتدا تعريفي از نماد در منظ ر سنتي آ ن
داشته باشيم .
- نمودار شماره ١
. نماد در هنر سنت ي
نماد از حيث لغوي اسم فاعل و به معناي ظ اهرکننده است .
معادل انگليسي آن S ymboleو از ريش ه S ymbolosيونا ني مي باشد. «S ymbolum( S ymboleبه لاتيني و S umbolon
به يوناني ) ،در اصل به معني ع لا مت هويت و شناسايي بود .
يعني به دو شي ء دو نيمه شده اط لا ق م ي شد ،که دو تن به
نشانه ي پيوند يا پذيرايي و ميهمانداري با خود داشتند ،ت ا دارند ه هر نيم ه ، چون به دارند ه نيمه ديگر رسي د، وي را براد ر
با خود و برابر شمرده ،بيگانه نداند» (ستاري ، ١٣٧٣، ٢٠ ). از منظ ر 75
ريشه شناسي واژ ه S ymlole نکت ه جالبي وجود دارد ؛ اين که « در زبان يوناني واژ ه شيط ان (d iabolis) و نماد (s ymbolos) هر دو از ريش ه واحدي (-b olos) نشئ ت مي گير ند ،اما اين ريشه در شيط ان به معناي دور کننده و د ر
نماد به معناي نزديک کننده است » (E vdokimov به نقل از : نصري ، ١٣٨٨، ٧٤ ). يعني رمز يا نماد نزديک کنند ه چيزهاست و رويکردي از برون به درون دارد و به عبارتي ديگر پيونددهنده ي ساحت معناي باط ني و مکتوم با قسم معلوم و ظ اهري از معناست . تصاوير و معاني متعدد و پريشاني که در عالم تکثر و ذهن پراکنده اند ،در وجود نما د به وحدت مي رسند.
بايد توجه کرد که ط لوع و ظ هور نماد امري ارادي و براساس خواست ذهن نيست ، بلکه چون دريافت معن ا مستقيم نيست ،پس حوز ه ناخودآگاه روان نيز در کش ف و يافت معنا دخيل مي شود. «از آنجا که چيزهاي بيشماري فراسوي حد ادراک ما وجود دارد ،پيوسته ناگزي ر مي شويم به ياري اصط لاح هاي نمادين برداشت هايي ا ز آنها ارايه دهيم که نه مي توانيم تعريفشان کنيم و نه به درستي آنها را بفهميم ،و درست به همين سبب است ک ه دين ها از زباني نمادين بهره مي گيرند. جدول شماره ١ ويژگي ها خصوصيات يک نماد را نشان مي دهد. با توج ه
