بخشی از مقاله
چکیده
در سال 1982 میلادی که کنوانسیون سوم حقوق دریاها بنیانگذار نظم نوینی در عرصه آبهای آزاد بینالمللی شد و تمهیداتی چند برای پاکیزه نگهداشتن آبها و سهولت رفتوآمد و ترافیک دریایی توصیه کرد، چون ضمانت اجراهای مؤثری وضع نگردید، این کنوانسیون در عمل تأثیر چندانی از خود بر جای نگذاشت که آلودگی آبهای خلیج فارس مصداق بارز این ادعاست. حجم معضلات موجود در آبهای خلیج فارس یادآور دائرهالمعارفی از بحرانهای پیش روی این آبهاست.
از ساخت تأسیسات گردشگری در وسط دریا گرفته تا تخلیه مواد زائد و فضولات کارخانجات و آلودگیهای نفتی، از صید بیرویه آبزیان و پدیده مخرب کشند سرخ که سواحل برخی از بنادر خلیج فارس را فراگرفته که به نابودی تدریجی و انقراض گونههای گیاهی و جانوری منجر شده تا تخلیه کالاهای قاچاق توسط قاچاقچیان در آبهای خلیج فارس. به نظر میرسد اکنون زمان تصویب کنوانسیون جدیدی به نام »کنوانسیون آیندهنگر خلیج فارس« توسط دولتهای دارای ساحل در خلیجفارس فرارسیده تا قادر شود مسئولیتهای بیشتری را بر دوش کشورهای ساحلی خلیج فارس بگذارد؛ درغیراینصورت، سونامی آلودگی خلیج مکزیک در دو دهه قبل برای خلیجفارس نیز تکرار خواهد شد. حال پرسش این پژوهش این است که از کجا باید آغاز کرد و چه تدابیری باید اندیشید که خلیج فارس احیا شود؟
.1 مقدمه
هر زمان که به نقشه سیاسی جهان مینگریم شش قاره بزرگ آسیا با 41 میلیون و 92 هزار و 899، اروپا با 9 میلیون و 908 هزار و 599، آفریقا با 30 میلیون و 256 هزار و 599، امریکای شمالی و مرکزی با 24 میلیون و 398 هزار و 475، امریکای جنوبی با 17 میلیون و 808 هزار و 695 و بالاخره اقیانوسیه 8 میلیون و 514 هزار و 986 کیلومتر مربع را مشاهده میکنیم - واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی زیر نظر سعید بختیاری، 22 :1394و - 23 که از قضای روزگار آسیا بهویژه خاورمیانه1 و خلیج فارس، بهعنوان منطقه حساس دنیای کنونی شناخته میشوند، ولی برای ورود آگاهانه به این مباحث ضرورت دارد آشنایی مختصری با منطقه خاورمیانه و خلیج فارس داشته باشیم.
به گواهی تاریخ واژه خاورمیانه برای نخستینبار در مقالهای که به دست یک افسر امریکایی در سال 1902 میلادی نوشته شد به کار رفتهک بعداً در مکاتبات رسمی دولت بریتانیای کبیر نیز معمول شد و حتی سازمان ملل نیز در سال 1948 این واژه را در ساختار رسمی خود پذیرفت و طی اجلاسهای مختلف از آن برای نامیدن منطقهای خاص در قاره آسیا استفاده کردکه شامل دوازده کشور اردن، امارات متحده عربی، ایران، بحرین،سوریه، عراق، عربستان سعودی، عمان، قطر، کویت، لبنان و یمن میشود و اهمیت این منطقه به دلایل گوناگون، ازجمله وضعیت استراتژیکی و ژئواکونومیکی منطقه، تمرکز جهان اسلام، طلای سیاه - نفت - وجود سرزمین مقدس فلسطین در نقطه کانونی خاورمیانه است - وزارت آموزش و پرورش، 11 :1374 الی . - 14 اینجاست که بیاد تقسیمبندی دنیا از نگاه نیل مک فارلین، از نظریهپردازان رئالیسم نظم نوین جهانی، میافتیم که اذعان داشته بود که در جهان سه ناحیه و منطقه تفکیکپذیر و متمایز از هم وجود دارد که تأمل برانگیز است.
در درجه اول در دنیا مناطقی وجود دارد که اکثریت قدرتهای مطرح دنیا در آن منافع کوتاه و درازمدت دارند که این مناطق صحنه رویارویی مستمر آنهاست، ازجمله خلیج فارس و منطقه خاورمیانه. منطقه دوم شامل آن سرزمینهایی است که فقط یک ابرقدرت در آن فرمانروایی میکند و به دیگران اجازه اظهار وجود نمیدهد، مانند سیطره امریکا بر امریکای مرکزی و لاتین و منطقه سوم که سرزمینهای کمارزش یا بیارزشی است که در اولویتبندی سیاستهای ابرقدرتها قرار ندارند و اصلاً حضور و دخالت در آن فقط اتلاف سرمایه و ضرر است، ازجمله صحاری خشک و گرم قاره سیاه آفریقا - ذاکریان، 12 :1381، . - 17 اما راجعبه خلیج فارس نیز باید اضافه کرد که خلیج فارس سرشار از آبهایی است که به سواحل کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی، بحرین، قطر، عمان، امارات متحده عربی، ابوظبی، شارجه، دوبی، تنگه هرمز و دریای عمان ختم میشود.
- واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی زیر نظر سعید بختیاری، . - 51 :1394 مساحت خلیج فارس 230 هزار کیلومتر مربع بوده و بیشترین سواحل خلیج فارس در منطقه جنوب و جنوب غربی به ایران اختصاص دارد که - بختیاری اصل، - 87 :1368 همه سیاحان، جغرافیدانان و مورخان مطرح و قابل احترام جهان در عهد جدید و قدیم در نوشتهها و یادداشتها و خاطرات خود از واژه خلیج فارس بهره گرفتهاند و نام با وقار ایران بر این آبها چون نور پر مهر خورشید سایه افکنده است - همان: - 88 که حتی برخی دانشمندان فرهیخته عرب نظیر قدری قلعجی از عنوان خلیج فارس دفاع کرده و ایران را کشوری دوست و برادر خطاب میکند که شایسته احترام است.
- همان: . - 96 از پانصدسال قبل - از قرن پانزدهم میلادی - با وجود رقابتهای پنج کشور فاتح و مقتدر دنیای آن روز که شامل انگلستان، فرانسه، هلند، پرتغال و امپراطوری روسیه میباشند، برای حضور در خلیج فارس و سیطره بر کشورهای ساحلی این خلیج نیلگون در تلاشاند و این آبها بهتدریج، در اولویت سیاستگذاری خارجی ابرقدرتهای سنتی و جدید قرار دارد این مطلب صحت دارد که خلیج فارس به نوعی با قارههای اروپا در شمال غربی، آسیای گسترده و آفریقای واقع در غرب و استرالیا واقع در شرق و همینطور روسیه در شمال در پیوند و تعامل است که به دلایل گوناگون کانون توجه دولتهای مقتدر جهان میباشد و کوچکترین رویداد در این قسمت از جهان، همه کشورها را تحتالشعاع قرار میدهد - امامی، . - 780 :1381 حتی در دوران جنگ سرد میان اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی2 و ایالات متحده امریکا3 استقرار نظم در خلیج فارس، نشانگر ثبات نظم عمومی بینالمللی در روابط سرد این دو غول جهان شناخته میشد.
اما با فروپاشی ابرقدرت شرق - شوروی - و وقوع تجاوز عراق به ایران در سالهای دهه هشتاد غرب یکهتاز میادین ژئوپولتیک در جهان گردید و بیش از همه این خلیج فارس بود که شاهد حضور ناوهای هواپیمابر 110 هزار تنی و زیردریاییهای اتمیاملاًک نظامی امریکا گردید، بود بدون اینکه ذرهای تهدید یا بحران جدی متوجه این آبها باشد که با حمله عراق به کویت برای غرب دلایل و بهانه کافی برای حضور دائمی و گشتزنی در خلیج فارس مهیا شد، بدون توجه به دیدگاه کشورهای ساحلی خلیج فارس - امامی، . - 781 :1381 بدینترتیب، نگرانی از استمرار صادرات نفت و گاز موجب شد که غرب دومین دلیل حضور خود را در خلیج فارس به چنگ آورد.
زمانی در ردهبندی شاخصههای قدرت به ترتیب قدرت نظامی، سیاسی و اقتصادی لحاظ میشد، ولی هماکنون توان اقتصادی در اولویت قرار گرفته است، بهویژه در عصر جهانی شدن و شکلگیری نظام نوین بینالمللی. بنابراین، بهطور قطع، مراکز تولید ثروت، ازجمله خلیج فارس که هم دارای قابلیتهای کشیترانی تجاری است و هم خاستگاه اصلی صدور نفت و گاز، در کانون توجه ابرقدرتهای جهان قرار خواهد گرفت - همان: - 783 که با تشدید بیثباتی اقتصادی - کاهش ارزش سهام بورسهای بینالمللی - به سوی مقاصد هژمونیک خود گام برمیدارند و اختلافات میان خود را به مناطق حساسی چون خلیج فارس یا شاخ آفریقا و خاورمیانه سوق میدهند و تنشهای منطقهای را دامن میزنند - همان: . - 784 فروش کلان تسلیحات نظامی جنگی و انجام مستمر مانورهای نظامی و استقرار پایگاههای نظامی و گشتزنی دریایی پایانناپذیر در بیشتر نقاط جهان از مهمترین سیاستهای قدرتهای سلطهجو است.
- همان: . - 787 رقابت شرکتهای تجاری فعال درزمینه نفت گاز در ماراتون خلیج فارس برای به چنگ آوردن امتیازهای استخراج و فروش نفت و دکلهای نفتی و اسکلههای سیار و عظیم دریایی مرحله دوم کارکرد این نوع جهتگیریهای اقتصادی در منطقه است - امامی، - 788 :1381 و جالب اینکه این نوع حضور در خلیج فارس بهعنوان سرآغازی برای ورود به عصر همکاری به دلیل استقرار نظم نوین جهانی قلمداد میشود - آقایی، - 23 :1375 و لشکرکشی به مناطقی از کشورهای حومه خلیج فارس را توجیه میکند.
