بخشی از مقاله
چکیده
تغییرات کاربری زمین دارای پیامدهای گستردهای بر رشد اقتصادی، سطح درآمد، توزیع درآمد و همچنین بر منابع طبیعی مانند تنوع زیستی، اکوسیستمها، آب و خاک است. تغییرات کاربری زمین همچنین منجر به ایجاد تغییراتی در شاخصهای اقتصادی- اجتماعی مثل عملکرد کشاورزی، رفاه و سرمایه انسانی میشود. درک و فهم هر چه بهتر برهمکنش پیچیده چنین تغییراتی در طول زمان برای توانمندساختن سیاستگذاران در تصمیم گیریها و سیاستهای متنوع لازم است تا در جهت طراحی و اجرای سیاستهای مداخله گرانهای پیش روند که سازگار با شرایط محلی هر منطقه بوده و بر سه دسته اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی توسعه پایدار روستایی به طور همزمان توجه شود.
بنابراین، شناسایی و معرفی شیوه های جدید و پایدار کاربری زمین و حرکت به سمت آنها ضروری است. هدف این پژوهش تعیین پایداری تغییرات کاربری زمین در شهرستانهای شیراز و سروستان استان فارس است. در پژوهش حاضر با بهره گیری از فن پیمایش و روش نمونه گیری طبقه بندی تصادفی،60 روستا 257 - کشاورز - از روستاهای شهرستان های شیراز و سروستان انتخاب گردیده و با استفاده از پرسشنامه حاوی سؤالات باز و بسته، اطلاعات مورد نیاز جمعآوری شد.
طبق یافتههای پژوهش، میزان اراضی روستاهای مورد مطالعه در طی زمان دارای روند صعودی بوده است. همچنین تفاوت میانگین میزان کل اراضی، سطوح زیر کشت شتوی و صیفی، میزان باغات و باغ شهرها بین روستاهای با دو سیستم افزایشی و کاهشی کشاورزی، دارای تفاوت معناداری است. یافتههای پژوهش مشخص نمود که مدیریت پایدار زمین در هر دو نوع سیستم کاربری کاهشی و افزایشی کشاورزی در حد پایینی است.
مقایسه های بین پایدارترین و ناپایدارترین روستاها از نظر میزان مدیریت پایدار زمین نشان داد که پایدارترین روستا از دسته روستاهای با سیستم افزایشی کشاورزی و ناپایدارترین روستا نیز دارای سیستم کاهشی کشاورزی بود. در نهایت پیشنهاداتی کاربردی به منظور حرکت به سمت مدیریت پایدار زمین و کاربری های مطلوب و متناسب با شرایط مقتضی هر منطقه، ارائه شده است.
مقدمه
تغییرات کاربری زمین دارای پیامدهای گسترده ای بر رشد اقتصادی، سطح درآمد، توزیع درآمد و همچنین بر منابع طبیعی مانند تنوع زیستی، اکوسیستم ها، آب و خاک است
پیامدهای تغییر کاربری زمین را در قالب دو دسته کلی پیامدهای اقتصادی - تغییر در میزان درآمد، اشتغال زایی یا بیکاری و ... - و پیامدهای اجتماعی - کیفیت سطح زندگی خانوار، مهاجرت یا عدم مهاجرت، ارتباط با خارج از روستا، آشنایی با نوآوری ها و ... - میتوان تقسیم کرد. تغییرات کاربری زمین منجر به ایجاد تغییراتی در شاخص های اقتصادی- اجتماعی مثل عملکرد کشاورزی، رفاه و سرمایه انسانی می شود.
درک و فهم هر چه بهتر برهمکنش پیچیده چنین تغییراتی در طول زمان برای توانمندساختن سیاستگذاران در تصمیم گیری ها و سیاست های متنوع لازم است تا در جهت طراحی و اجرای سیاست های مداخله گرانه ای پیش روند که سازگار با شرایط محلی هر منطقه بوده و بر سه دسته اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی توسعه پایدار روستایی به طور همزمان توجه شود .به عنوان مثال یکی از چالش های اساسی در زمینه مراتع در ایران، تبدیل غیر مجاز آن ها به دیمزارهای کم بازده و سایر کاربری های ناسازگار است
پدیده تغییر کاربری زمین در کشورهای مختلف از لحاظ شدت و روند تغییرات، بسیار متفاوت است. در سطح جهانی، با گذشت زمان طولانی، حدود 1/2 میلیون کیلومتر مربع از جنگل ها و نزدیک به 5/6 میلیون کیلومتر مربع از چمنزارها و مراتع، طی سه قرن اخیر، دچار تغییر کاربری های متنوع شده اند. در طی همین زمان، زمین های کشاورزی نیز به میزان 12 میلیون کیلومتر مربع افزایش داشتند. انسان ها تغییرات اساسی در سطح اراضی کره زمین ایجاد نموده اند. حدود 10 تا 15 درصد از اراضی، تحت عملیات کشاورزی و زراعت و یا تبدیل به مناطق صنعتی - شهری شده اند و حدود 6 تا 8 درصد نیز به صورت مراتع هستند
چالشهای بخش کشاورزی با گذشت زمان پیچیدهتر از گذشته میشود - حسینی و همکاران، . - 1389 تخریب زمین و عملکرد پایین کشاورزی از مشکلات جدی در کشورهای در حال توسعه محسوب می شود. پندر و همکاران - Pender et al., 2004 - بیان می کنند که تهی شدن خاک از مواد مغذی، فرسایش و سایر مسائل مربوط به تخریب زمین در اوگاندا رو به افزایش است. تغییرات گسترده ای نیز در کاربری زمین در مناطق مرتفع اتیوپی طی نیمه دوم قرن بیستم رخ داده است. بطوری که جنگل زدایی و گسترش کشاورزی به مناطق حاشیه ای از جمله علل اصلی تخریب زمین بوده است.
منطقه CHT بنگلادش نیز در اثر اجرای شیوه سنتی کاربری زمین - کشاورزی انتقالی - ، 37 درصد جنگل های منطقه تخریب شده اند. به طوری که کاهش پوشش جنگل و روش های نامناسب کاربری زمین، فرسایش جدی خاک را به بار آورده است. سالانه خاک های فرسایش یافته ناشی از کشاورزی انتقالی، 4309 تن نیتروژن را از خاک های منطقه خارج می سازند و 14071 تن کودهای نیتروژنه لازم است تا جایگزین مواد مغذی خاک های فرسایش یافته شوند که هزینه این کودها 1/8 میلیون دلار آمریکا در سال می شود.
این مطالعات بر ناپایدار بودن سیستم کاربری زمین تأکید داشته اند که در صورت تداوم چنین فعالیت هایی، منابع زمینی در معرض تهدید های جدی قرار دارند . - Amsalu et al., 2007 - نتایج مطالعه در چین نشان داد که روند تغییر کاربری زمین طی سال های 1992 تا 2002، در جهت نامطلوبی پیش رفته است. به گونه ای که میزان زمین های کشاورزی و زمین های تخریبی طی این دوره 10 ساله، افزایش داشته است . - Gao & Liu, 2010 - به طور کلی طی سال های 1981 تا 2000، میزان تأثیر تغییر کاربری زمین در کاهش رواناب به اندازه 9/6 درصد و در کاهش آب خاک به اندازه 18/8 درصد بوده است
روند اصلی تغییر کاربری زمین در استونی به طوری بوده است که زمین های متروک و فاقد کاربری زیادتر شده اما از میزان زمین های مزروعی کاسته گردیده است. این تغییرات همراه با کاهش حاصلخیزی خاک بوده است و از میزان موارد ریزمغذی و ارگانیک موجود در خاک نیز کاسته شده است. بررسی ها نشان داده است که در طی دوره 10 ساله 1987 تا 1997، میزان نیتروژن خاک از 25/9 به 5/1، فسفر از 0/32 به 0/13، سولفات از 78 به 48 و موارد ارگانیک از 7/4 به 3/5 کیلوگرم در هکتار، کاهش داشته اند
پیشرفت کشاورزی های مدرن و تکنولوژی در برزیل منجر به تخریب بخش عظیمی از جنگل ها و تبدیل آن ها به زمین کشاورزی شده است. به طوری که نیاز به یک رهیافت گزیداری به منظور اجرای سیاست های حفاظتی کاربری زمین، احساس می شود
نتایج مطالعه در کانادا نشان داده است که نرخ جنگل زدایی در منطقه ای از کانادا به میزان 0/82 درصد در سال بوده است. تخریب جنگل و قطعه قطعه شدن اراضی بیشتر در جهت تبدیل زمین ها به کشاورزی بوده است
شواهد موجود در گینه نشان می دهد که تغییرات در جهت تخریب های فشرده در نخلستان ها، مناطق جنگلی، دشت های پوشیده از گیاهان خانواده شاه پسند و درخت زارها شده است. این فرآیند منجر به کاهش حاصلخیزی خاک شده و تأثیرات سوئی نیز بر روی بهره وری آینده کشاورزی و پایداری اکوسیستم ها داشته است
نتایج برخی مطالعات در ایران نیز نشان داد که افزایش فقر در نهایت سبب دسترسی کمتر به منابع، عدم توان بکارگیری تکنولوژی مناسب، استفاده از زمین های کشاورزی آسیب پذیرتر که قابلیت بهره وری کمتری داشته و بیشتر در معرض فرسایش هستند، می شود. این سازه ها زمانی که با اهداف کوتاه مدت زارعان تهی دست برای رفع نیازهای کوتاهمدت آن ها ترکیب می شود و در شرایطی که جنبه های فرهنگی و اجتماعی اهمیت چندانی به حفظ محیط زیست نمی دهد، به یک کشاوری »ناپایدار« و تخریب کاربرد اراضی می انجامد
آمار در استان فارس نیز حاکی از آن است که این استان پهناور دارای 2229538 هکتار جنگل - با احتساب بیشه زار و درختچه زار - و 669725 هکتار پدیده های بیابانی و 7319987 هکتار مراتع می باشد. لازم به ذکر است که جمع کل سطوح منابع طبیعی در فارس، برابر با 10219250 هکتار است
مطالعه در استان فارس نشان می دهد که افزایش سطح زیر کشت طی 30 سال از 500 هزار هکتار به 1720 هزار هکتار، از عوامل تغییر کاربری منابع طبیعی استان بوده به طوری که اغلب عرصه های مسطح و با تولید نسبی بسیار بالا به کشاورزی تبدیل شده است
طی چند سال اخیر تاکنون، نوعی از تغییر کاربری به شکل ایجاد مجموعه های باغ شهری در برخی روستاهای استان فارس، به خصوص در روستاهای در نزدیکی مرکز استان، مشاهده شده است. این نوع تغییر کاربری اکثراً به صورت تبدیل از حالت مراتع به باغ شهر است - البته در برخی موارد نیز، تغییر کاربری از صورت زمین کشاورزی به باغ شهر بوده است - . آمار فارس نشان میدهد که وقوع تغییر کاربری های متفاوت، منجر به کاهش گسترده سطح منابع طبیعی و مراتع ملی گردیده است
تغییر کاربری زمین و پایداری
امروزه فشارهای زیادی بر منابع زمین در سطح جهان، به خصوص در کشورهای در حال توسعه، وارد می آید. این فشارها ناشی از افزایش جمعیت، نیاز به بهبود استانداردهای مواد غدایی و کاهش تدریجی زمین های با کیفیت و قابل کشت است. تمامی این موارد ضرورت توسعه سیستم های مدیریت پایدار زمین3 را نشان می دهد.
مدیریت پایدار زمین، فرم تکمیل شده ارزیابی زمین است که در آن به حیطه های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی توجه می شود. مدیریت پایدار زمین را می توان بدین گونه تعریف نمود: مجموعه ای از تکنولوژی ها و برنامه ریزی با هدف افزودن بعد زیست محیطی به اصول اجتماعی- اقتصادی و سیاسی کاربرد زمین در کشاورزی .
این موضوع نیازمند توسعه روش هایی است که توسط محققین، کارکنان ترویج، برنامه ریزان محلی و زارعان به کار گرفته شده و پایداری سیستم های متفاوت مدیریت زمین را نشان دهد
مدیریت پایدار زمین« به عنوان یکی از مؤلفه های » توسعه پایدار« در سطح جهانی اهمیت چشمگیری یافته است .
فائو - FAO, 1993 - چهار خصیصه را برای مدیریت پایدار زمین برشمرده است: - 1 - تولیدات بایستی ادامه داشته باشد، - 2 - ریسک، افزایش نیابد، - 3 - کیفیت خاک و آب حفظ شود و - 4 - سیستم ها از نظر اقتصادی توجیه پذیر و از نظر اجتماعی قابل قبول باشند.
لفروی و همکاران - Lefroy et al., 2000 - و استینر و همکاران - Steiner et al., 2000 - ، در مطالعات خود شاخص های مدیریت پایدار زمین را در قالب 5 دسته بیان کرده اند:
- 1 - بهره وری - کارایی - 4 شامل عملکرد محصول، رشد گیاه و رنگ برگ،
- 2 - امنیت شامل میانگین بارش سالانه، مدیریت پسمان ها، میزان خشکسالی، درآمد حاصل از دامپروری، پوشش خاک، تغییر پذیری عملکرد و آب و هوا،
- 3 - حفاظت شامل فرسایش بخش روئی خاک، فشردگی کاشت و میزان محافظت، الگوی کاشت، کیفیت و کمیت خاک، کیفیت و کمیت آب و تنوع زیستی،
- 4 - مقرون به صرفه بودن از نظر اقتصادی شامل درآمد خالص کشاورزی، درآمد فعالیت های غیرزراعی، تفاوت قیمت بازار و مزرعه، اندازه زمین، دسترسی به اعتبار در مزرعه و درصد فروش محصولات در بازار -
و نهایتاً - 5 - میزان دسترسی.
