بخشی از مقاله
چکیده
خلیج فارس به عنوان یک اکوسیستم منحصر به فرد و نیز به عنوان یک آبراه حیاتی بین المللی علاوه بر آسیبهای ناشی از تردد نفتکش ها و نیز استخراج نفت از فلات قاره، جنگ اول و دوم وخلیج فارس ونیز به لحاظ رشد شهرنشینی توسع ه فعالیتهای صنعتی و بهره برداری غیر منطقی از منابع شدیدا در زیر فشار قرار دارد. هدف پژوهش حاضر بررسی چالش ها و مسائل زیست محیطی خلیج فارس می باشد که به روش توصیفی -تحلیلی صورت گرفته است. بر اساس آخرین پژوهش های به عمل آمده و مقایسه و بررسی منابع موجود تا کنون 465 گونه ماهی، متعلق به 101 خانواده و رده از آبهای خلیج فارس گزارش شده است که طبق نظر پژوهشگران این تعداد حدود 70 درصد کل نمونه های موجود در خلیج فارس است.
همچنین 2 گونه دوزیست، سفره ماهیها و 32 گونه ماهیان کفزی، ماهیان مناطق مرجانی، 11 گونه از پستانداران دریایی، 19 گونه ماکروبنتوز، 21 گونه پلانکتون و 16000هکتار از دو گونه جنگلهای حرا و چندل، 151 گونه پرنده و حدود 40 گونه مرجان زیست می کنند. با این حال، قرارگیری خلیج فارس در حاشیه ای نیمه بسته، مدت ماندگاری آب، تبخیر شدید، شوری فراوان، ورودی محدود، تردد کشتی های متعدد، حفاریهای نفتی و گازی، فاضلابهای شهری و صنعتی، جنگ، به گل نشستن کشتیها و کشنده ها باعث ناپایداری و شکنندگی اکوسیستم حیاتی خلیج فارس شده اند.
کلمات کلیدی: محیط زیست، نفت، جنگ، کشند قرمز، جزایر مصنوعی، خلیج فارس.
.1مقدمه
خلیج فارس یا خلیج پارس حوضه آبی کشیده ای بین ایران و شبه جزیره عربستان به وسعت 232850 کیلومتر مربع - برابر نصف دریای خزر - است. از غرب به دلتای رودخانه اروندرود و از خاور از طریق تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند منتهی می شود. خلیج فارس پس از خلیج های مکزیک و هودسن سومین خلیج بزرگ دنیا به حساب می آید. شرایط محیطی و آب و هواهای خشک و گرمسیری خلیج فارس باعث شده که حیات موجودات و بویژه آبزیان مستقر در این پیکره آبی بواسطه فشارهای بیش از حد، دامنه تحمل شان در برابر دگرگونیه ای محیطی کم باشد. ورود آلاینده ها بر اثر بروزآلودگی های خطرناک بویژه نفتی و نیز دخالت های بی رویه انسان از جمله جلوگیری از ورود آب های شیرین و گاه اقدامات جاه طلبانه مانند احداث جزایر مصنوعی بوسیله امارات متحده در تخریب اکوسیستم های خلیج فارس نقش بسزایی دارد.
با این وجود با تمام مشکلات محیطی و آب و هوایی که در خلیج فارس حاکم است، از تنوع زیستی چشمگیری برخوردار است و بین 400 تا 450 گونه ماهی بویژه ماهی گلخورک در حوضه با ارزش زیست می کنند. این ویژگی خلیج فارس را از نظر تنوع زیستی جزء پهنه های کم نظیر و پر تنوع معرفی کرده است. اکوسیستم های مانگرو در ایران بواسطه دارا بودن منابع حساس بیوفیزیکی، اهمیت زیستگاهی، پرورشگاهی، تنوع زیستی، غذای جانوران و وجود گونه های در معرض خطر و کمیاب، واقع شدن در آستانه دامنه اکولوژیک شرایط زیست محیطی در ردیف یکی از مهمترین پهنه های حساس دریایی ایران قرار دارند - خادی و همکاران، 1390، . - 290
خلیج فارس به محل تخلیه حجم عظیمی از فاضلابهای شهری وصنعتی تبدیل شده است لذا درجهت بهسازی و پاکسازی این اکوسیستم از آلودگی های همکاری های زیست محیطی کشورهای پیرامون خلیج فارس در جهت تصمیم گیری صحیح و راهبردی ضرورت داشته و همچنین رعایت دقیق قراردادهای بین المللی جلوگیری از آلودگی دریایی و ترابری صحیح قوانین و ضوابط محط زیست دریایی جزء ملزومات هستند - سیدالحسنی و همکاران، . - 1 :1394 خلیج فارس از دیر باز بنا به دلایل ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی مورد توجه قدرت های فرا منطقه ای و بین المللی بوده است و با توجه به برخوردار بودن از ویژگی های اقلیمی، یکی از بزرگترین منابع نفت و گاز و ذخائر شیلاتی و آب و هوا دارای یک موقعیت ویژه از نقطه نظر مسائل زیست محیطی می باشد.
بنا به دلایل کمی عمق، شوری آب و ارتباط محدود با آبهای آزاد، اکوسیستم این منطقه مجموعه ی گوناگونی از آبزیان مانند جلبک ها و پلانگتون ها را در خود جای داده است، بطوریکه این آبزیان از ارزش های دارویی، غذایی و همچنین اقتصادی برخوردارند. با توجه به اینکه تحقیقات و بررسی های بین المللی و منطقه مبین آن است که خلیج فارس 60 درصد ذخائر اثبات شده نفت و همچنین 30 درصد تجارت جهانی نفت را به خود اختصاص داده است، عامل محرک اقتصاد جهانی در طی 30 سال گذشته بوده است. این در حالی است که نیاز قدرت های بزرگ بین المللی به منابع انرژی خلیج فارس در آینده افزایش خواهد یافت.
متخصصین امر پیش بینی کرده اند که در 20 سال آینده حدود 14 درصد کل نفت مصرفی امریکای شمالی از خلیج فارس تأمین خواهد شد. در حالیکه این رقم در سال 1995 تنها 8 درصد بودهاست. تقریباً در فاصله 25 سال آینده تولید جهانی نفت غیر از حوزه خلیج فارس از 45/5 میلیون بشکه به 27 میلیون بشکه در روز کاهش خواهد یافت. نقطه مقابل آن در همین مدت تولید روزانه نفت خلیج فارس از 17/2 میلیون بشکه به 45/2 میلیون بشکه بالغ خواهد شد. این بدان معنی است که نفت خلیج فارس با رشد 162/7 درصدی مواجه خواهد شد. با توجه به این روند فراهم شدن زمینه های بالقوه آلودگی و تخریب محیط زیست یکی از چالش های اصلی رشد و توسعه اقتصادی در منطقه خواهد شد.
این منطقه در حال حاضر یکی از آلوده ترین مناطق دریایی جهان به حساب می آید و مهمترین دلایل آلودگی منطقه وقوع 3دهه جنگ و تردد ناوهای نظامی و غیر نظامی، توسعه میدان های نفتی، کم عمقی آب و تبخیر بالای آن به میزان 150 تا 400 سانتی متر در سال و احداث جزایر مصنوعی می باشد، که آسیب پذیری خلیج فارس را در آینده نه چندان دور بالا می برد کهنهایتاً حیاط و امنیت جوامع بومی این منطقه را که بالغ بر 128 میلیون نفر است را با خطر متوجه می سازد. پس همان طوریکه کشورهای ساحلی و غیر ساحلی در استفاده از منابع نفتی شریک هستند، باید به دنبال راه حل هایی باشند که در جهت حفظ امنیت زیست محیطی خلیج فارس مشارکت وجود داشته باشد. در غیر اینصورت موارد مطروحه یک تهدید جدی برای منطقه خلیج فارس خواهد بود وقطعاً روند رشد و پیشرفت توسعه این حوزه را تحت الشعاع قرار خواهد داد - یعقوبی، 1390، . - 756بر همین اساس لازم است در تحقیقی منسجم به ارزیابی چالش های زیست محیطی خلیج فارس اقدام شود و بر مبنای آن به برنامه ریزی اساسی اقدام شود که پژوهش حاضر در این راستا می باشد.
.2پیشینه پژوهش
شهبازی نمدی و عباسی - - 1397 در پژوهشی به آلودگی نفت در خلیج فارس و تاثیرات آن بر محیط زیست پرداخته که نتایج بیانگر آن است که در چند دهه گذشته، کشورهای حوزه خلیج فارس شاهد پیشرفت های عمده اقتصادی، اجتماعی و صنعتی بوده اند. عمده ترین منابع آلودگی در خلیج فارس شامل فرآورده های نفتی، اکتشاف و حمل و نقل و فاضلاب های شهری و پساب های صنایع مختلف و ته نشت اتمسفری است. زمان بازچرخش آب در خلیج فارس بین 3 تا 5 سال است که نشان می دهد آلاینده ها برای زمان قابل ملاحظه ای در آن باقی می مانند. مردم حوزه خلیج فارس از لحاظ اقتصادی و اجتماعی به دریا وابسته اند. آب های خلیج فارس غنی از گونه های گیاهی و جانوری هستند که منبع اصلی غذا برای مردم محلی می باشد.
در نتیجه ورود آلایندها ناشی از فعالیت های انسانی بویژه نفت ممکن است نه تنها اکوسیستم شکننده و آسیب پذیر خلیج فارس خلل ایجاد می کند، همچنین سلامت و رفاه انسان پیرامونی را تهدید نماید. در این تحقیق به بررسی منابع و سرنوشت آلودگی نفت و نیز پیامدهای ناشی از آنها بر محیط زیست پرداخته می شود.سادات حسینی - - 1394 در مقاله ای به بررسی مسئولیت مدنی ناشی از آلودگیهای نفتی در خلیج فارس با رویکرد عملی اقدام کرده است که نتایج بیانگر آن است که در میان انواع آلایندههای زیست محیطی که دریاها را تحت تأثیر قرار میدهند، نفت و آلودگیهای ناشی از آن سهم به سزایی را به خود اختصاص دادهاند. آلودگیهای نفتی ناشی از نشت یا تخلیه نفت از کشتیها به دریا و یا نشت نفت در مراحل اکتشاف و استخراج، محیط زیست دریاها را به مخاطره انداختهاند.
آلودگی خلیج فارس به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و استراتژیک خود و نیز اهمیتی که برای دول حاشیه دارد، مسالهای است که از نظر منطقهای و بینالمللی مورد توجه قرار گرفته است.صادقی و کاوسی - - 1393 در پژوهشی به بررسی فرصت ها و چالش های زیست محیطی خلیج فارس با مدل swot پرداخته اند که نتایج نشان داد که بهترین راهبرد برای حل مسائل زیست محیطی خلیج فارس راهبرد رقابتی می باشد که بابهره جستن ازفرصت ها نقاط ضعف کاهش پیدا می کند همچنین عوامل وجود جنگل های حرار درخلیج فارس با ضریب نهایی 0,702ورود الاینده های نفتی و گازی به آن باوزن 0,704جذب سرمایه گذاری جهانی درراستای حل مسائل زیست محیطی بااوزن 0,754والودگیهای گردوغبار برون منطقه ای باضریب نهایی 0,789به ترتیب مهمترین نقاط ضعف وفرصت و تهدید سیستم شناخته شد.
