بخشی از مقاله
چکیده
بذر بهعنوان مهمترین نهاده تولید محصولاتزراعی محسوب میشود. از اینرو برخورداري آن از کیفیت مطلوب اهمیت ویژهاي دارد. بر این مبنا فرآیند کنترل و گواهی بذر جهت دستیابی به بذر باکیفیت محصولاتزراعی توسعه یافته است. کنترل و گواهی بذر از امور حاکمیتی کشورها محسوب شده و در قالبی قانونی و مدون براساس اصول فنی و علمی به اجرا در میآید. برنج پس از گندم مهمترین منبع تأمین انرژي براي تغذیه بشر بوده و تولید آن از اهمیت ویژهاي برخوردار است. دستیابی به خودکفائی تولید برنج ازجمله اهداف راهبردي بخش کشاورزي کشور میباشد و باتوجه به این حقیقت که همانند سایر محصولاتزراعی بذر باکیفیت برنج نقشی اساسی در دستیابی به تولید کافی محصول داراي کیفیت آن برعهده دارد، کنترل و گواهی بذر برنج داراي اهمیت ویژهاي است. این نوشتار بر آن کوشش دارد تا با بررسی تحلیلی از چالشهاي فراروي تولید، کنترل و گواهی بذر برنج در کشور راهکارهاي لازم جهت دستیابی به تولید پایدار بذر باکیفیت برنج در کشور را بیان دارد.
کلمات کلیدي: کیفیت بذر برنج،مدیریت تولید و کنترل و گواهی بذر.
مقدمه
برنج از قدیمیترین گیاهانی است که پس از گندم بیشترین سطح زیر کشت اراضی کشاورزي را در جهان به خود اختصاص داده است، ولی از حیث تولید و تأمین انرژي رتبه اول را در جهان دارا میباشد و کشت این محصول در سال-هاي اخیر و در بسیاري از مناطق نسبتاً پرآب کشور توسعه یافته است. سطح زیرکشت برنج کشور حدود615 هزار هکتار با متوسط تولید5500 کیلوگرم شلتوك در هکتار میباشد، با توجه به مصرف سرانه سالانه برنج براي هر نفر حدود38 کیلوگرم، کمبود برنج موردنیاز مصرفی سالانه حدود 500 هزارتن میباشد که از خارج کشور تأمین میگردد. سیاستهاي ملی جهت تأمین غذا و رفاه جامعه و اهمیت آن بهوضوح توسط مقام معظم رهبري در رسیدن خودکفایی به گندم، جو، برنج و دانههاي روغنی، سند چشم انداز20 ساله و برنامههاي توسعه اجتماعی و اقتصادي کشور بیان گردیده است. در سند چشمانداز جمهوري اسلامی ایران بیان شده:برخوردار" از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، فرصتهاي برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده به دور از فقر، فساد، تبعیض و بهرهمند از محیطزیست مطلوب" و مبناي ماده 39 برنامه چهارم توسعه: "
دولت موظف است، برنامه توسعه بخش کشاورزي را مشتمل بر محورهاي زیر با رویکرد توسعه پایدار، خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزي و تأمین امنیت و ایمنی غذایی، ظرف شش ماه پس از تصویب این لایحه تهیه و از سال اول برنامه چهارم، به مرحله اجرا در آورد". براساس برآوردهاي انجام شده نیاز برنج در سال 1394 حدود 4/21 میلیون تن شلتوك و در1400 هجري شمسی، سند چشم انداز جمهوري اسلامی ایران، حدود 5/2 میلیون تن شلتوك برآورد شده است، یعنی درصورت حفظ سطح زیر کشت کنونی سالانه به حدود50000 تن افزایش تولید شلتوك - معادل30000 تن افزایش در میزان برنج سفید - نیاز میباشد.
با روند کنونی تولید برنج در جهان، افزایش فزاینده جمعیت و تقاضا براي برنج، اغلب برنج تولید شده در کشورهاي مختلف تولید کننده آن به مصرف داخلی آنها خواهد رسید و برنج جهت عرضه به بازارهاي جهانی وجود نخواهد داشت، در نتیجه تأمین آن از بازارهاي جهانی حتی باوجود منابع مالی کافی امکان پذیر نخواهد بود. بذر داراي نقشی اساسی و غیرقابل انکار در کشاورزياست و آنها را میتوان مهمترین نهاده تولید و نقطه آغاز فعالیت کشاورزي بشر قلمداد کرد. بذر اساس تولید محصولات زراعی است و در کشاورزي، بهعنوان یک نهاده مصرفی، نقش مهمی را بر عهده دارد. بذر مرغوب پتانسیل افزایش محصول را داشته و در صورت مدیریت مناسب مزرعه، افزایش عملکرد قابل توجهی را بدنبال خواهد داشت. سالیان متمادي است که کشورهاي پیشرفته، برنامههاي وسیعی جهت تولید و تکثیر بذرهاي اصلاح شده تدوین واجرا مینمایند.
در ایران نیز مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر و سپس سایر مؤسسات با هدف افزایش تولید و جهت دادن به تولید محصولات اساسی، برنامههاي تکثیر و تولید بذرهاي محصولات مختلف را با صرف هزینه هاي سنگین در تهیه بذرهاي پرورشی یک، دو، سه و همچنین بذرهاي مادري و گواهی شده اقداماتی انجام داده و در دست اجرا دارند. استفاده از بذرهاي اصلاح و گواهی شده، علاوه بر بالا بردن تولید، موجبات کاهش هزینه و در نتیجه، مانع از به هدر رفتن سرمایه میشود. مشکلی که وجود دارد این است که برخی از کشاورزان اطلاع کافی از اهمیت استفاده از بذرهاي اصلاح و گواهی شده نداشته و یا اینکه بذرهاي اصلاح شده کافی در اختیار آنان نمیباشد. بذر مصرفی جهان دو جزء مهم را در بر میگیرد: بذرهاي گواهی شده که توسط نظام رسمی تولید بذر تهیه میشوند و بذرهاي خودمصرفی زارعین که در نظام غیررسمی آن تولید و مبادله میگردند.
صرف نظر از میزان واردات و یا صادرات بذر به خارج، در هر کشور مقدار مشخصی بذر تولید و مصرف میگردد. باتوجه به سطح زیر کشت هر محصول و متوسط مقدار بذر مصرفی در واحد سطح، میتوان تا حدودي مقدار بذر مورد نیاز آن محصول مشخص را تخمین زد. نکته قابل توجه اینکه ارزش سالانه تجارت جهانی بذر حدود 34 میلیارد دلار است. بخش اعظم تولید کنندگان بذر را در دنیا، کشورهاي شرق و جنوب آسیا تشکیل می دهند و در بین آنها، کشورهاي چین، ژاپن و هند جزو کشورهاي عمده تولید کننده بذر در جهان محسوب می شوند. براساس تخمین فدراسیون بین-المللیبذر - - ISF، ارزش بازار بومی بذر کشورهاي دنیا در سال 2008 میلادي، حدود 36/5 میلیارد دلار امریکا می باشد، که هشت کشور امریکا، چین، فرانسه، برزیل، هند، ژاپن، آلمان و ایتالیا هر یک با دارا بودن بیش از یک میلیارد دلار ارزش بذر رسمی، بهترتیب در رتبه هاي اول تا هشتم دنیا قرار میگیرند.
ارزش بذر رسمی، به ترتیب در رتبههاي اول تا هشتم دنیا قرار میگیرند. ارزش بذرهاي رسمی ایران در این سال با دارا بودن رتبه چهل و هفتم جهانی، حدود 55 میلیون دلار از سوي فدراسیون بینالمللیبذر - - ISF اعلام شده است. مقایسه سطح زیرکشت محصولات زراعی کشورهاي مختلف با ارزش بازار داخلی بذر آنها نشان دهنده میزان مصرف بذرهاي رسمی در این کشورهاست. اینگونه است که در کشور بسیار کوچکی مانند تایوان، ارزش بذر رسمی تقریباً 6 برابر ایران میباشد. البته تفاوت در نوع محصول و الگوهاي کاشت دلیل عمده این امر است. بررسی میزان تولید و توزیع بذر اصلاح شده در کشور سالهاي اخیر نشانگر افزایش مصرف تولید این نهاده اساسی میباشد، بهطوريکه میزان بذر اصلاح شده توزیع گردیده در کشور از268017 تن در سال1383 به269638/5 تن در سال1384 افزایش یافت.
باتوجه به سطح زیر کشت محصولاتزراعی کشور که طبق آمار در سالزراعی1383-84 بالغ بر1278000 هکتار بوده، کشت این سطح نیازمند2410574 تن بذر بودهاست. ایندرحالیاستکه تنها524575 تن - 21/77 درصد - بذر اصلاح شده محصولات مختلف در کشور تولید شده که92/6 درصد آن مربوط به بذر اصلاح شده گندم و جو بوده و حدود3865 تن بذر - 0/16 درصد - به کشور وارد گردیده که بذر رسمی محسوب شده و بنابراین1882134 تن - حدود78/07 درصد - بذر مصرفی کشور را بذر غیررسمی یا اصطلاحاً خود مصرفی تأمین کرده است. با بررسی وضعیت تولید بذر در ایران مشخص میگردد که درحال حاضر بذر گیاهانزراعی عمده نظیر غلات - گندم و جو - ، ذرت، یونجه، پنبه، دانههاي روغنی و چغندر قند مورد نیاز کشور در داخل تولید می گردد، بااینوجود بخش عمده بذر صیفیجات از خارج به کشور وارد میشود.
طبق برنامه تولید و توسعه کشت محصولات مختلف، میزان بذر مورد نیاز اعلام شده وزارت جهاد کشاورزي توسط این مؤسسه کنترل و گواهی میشود. باتوجه به وظیفه قانونی این مؤسسه طبق ماده4 قانون ثبت ارقام گیاهی و کنترل و گواهی بذر و نهال، به-منظور حصول اطمینان از این که بذر تولید شده داراي همان خصوصیات آن رقم بوده و خصوصیات مورد نظر در زمان تکثیر، بوجاري و توزیع تغییر نیافته و از سلامت و استانداردهاي تعیین شده برخوردار است، مؤسسه موظف است نسبت به انجام تعیین اصالت ژنتیکی بذر تکثیر شده، سلامت بذر تولیدي و رعایت استانداردهاي ملی یا بینالمللی که براي تولید بذر به طریق رسمی یا قانونی مورد پذیرش جمهوري اسلامی ایران قرار گرفته اعمال نظارت نموده، بذر تولیدي را کنترل و گواهی نماید. این وظیفه مهم که بر عهده معاونت تحقیقات کنترل و گواهی بذر مؤسسه می باشد بهشرح زیر تاکنون به اجرا درآمده است. در این نوشتار وضعیت تولید و کنترل و گواهی بذر برنج در کشور و چالشهاي پیش رو در راستاي دستیابی به خودکفائی برنج ارایه شده است تولید بذرها هدف، عموماً توسط بخش خصوصی اعم از پیمانکاران، تعاونیها، کشاورزان پیشرو، شالیکاران منتخب و کشاورزان آموزش دیده با کنترل و نظارت مجریان دولتی به شرح زیر خواهد بود .
-1 تهیه و تولید بذر نوکلئوس، سوپر الیت، الیت و مادري، -2 تعیین ظوابط صلاحیت تولید بذر و روش هاي نظارتی و -3 تقویت و توسعه شبکه تولید و توزیع بذرهاي گواهی شده بذر با کیفیت بالا موجب افزایش عملکرد، کاهش بذر مصرفی و کاهش خسارت علف هاي هرز، آفات و بیماريها می- گردد. بهطورکلی تولید و تکثیر بذرهاي مناسب از نظر خلوص و قوهنامیه در زراعت برنج حائز اهمیت است، لذا تأمین و فرآوري بذرهاي مناسب یکی از عوامل مهم افزایش محصول برنج میباشد. ازجمله ایجاد امکانات و تسهیلات مورد نیاز براي ایجاد مجموعههاي مجهز شامل بوجاري، خشک کن، تنظیم کننده دما و رطوبت با تهویه مناسب و سایر عوامل مورد نیاز همچنین احداث سردخانه و انبارهاي مناسب ضروري است.
درحالحاضر نیازي به واردات بذر برنج نبوده ولی بذرهاي گواهی شده براي تولید حداکثر یک دهم سطح کشت ارقام پر محصول تولید شده و بذرهاي گواهی شده ارقام محلی تولید نشده و تمامی بذر مصرفی این ارقام به طور غیر رسمی تولید میشوند. با توجه به تدوین برنامه راهبرد خودکفایی سه ساله برنج و در صورت تصویب آن بدیهی است تغییراتی در میزان بذرهاي مورد نیاز کشور مطابق با برنامه خودکفایی به وجود خواهد آمد و باتوجه به برنامه پنجم و برنامه راهبرد خودکفایی میزان تولید تنظیم خواهد شد. طبق برنامه ساماندهی تولید بذر برنج اهمیت بذر بهعنوان پایه و اساس تولید و نقش آن در افزایش تولید برنج از جایگاه ویژهاي برخوردار است. کشورهاي پیشرفته جهان باتوجه به نقش و اهمیت بذر در افزایش تولید برنج که بهطور متوسط عامل افزایش حدود10 درصدي تولید میباشد، سالهاي متمادي براي دستیابی به یک برنامه مدون جهت تهیه و تکثیر بذرهاي سالم وقت صرف نمودهاند. بنابراین در تدوین برنامههاي سند خودکفایی، حفظ منابع ژنتیکی، خلوص بذرهاي بهعنوان منبع با ارزش در پایداري تولید برنج مورد توجه میباشد.
