بخشی از مقاله
چکیده
کمبود آب مهمترین چالش توسعه کشور است و بنابراین مدیریت خاصی از جنبه استحصال و مصرف آب مورد نیاز می باشد. با توجه به شرایط اقلیمی و نوع و زمان ریزش های جوی، استحصال آب باران به عنوان یکی از گزینههای تامین کننده بخشی از آب مورد نیاز به حساب می آید. اما این مهم علیرغم محدودیت کم آبی از یک سو و ظرفیت استحصال آب بارن،کمتر مورد توجه واقع شده است. دلایلی از قبیل به فراموشی سپرده شدن تجربیات گذشته استحصال آب باران، ایجاد تغییر در سیستم های تولید، معیشت و سبک زندگی، عدم حمایت لازم دولت از طرحهای خرد استحصال آب و مشخص نبودن ارزشهای واقعی آب به عنوان چالشهای مهم فراروی استفاده فراگیر از روشهای مختلف استحصال آب باران در مناطق مختلف کشور می باشند.
بدیهی برای توسعه و بکارگیری روشهای استحصال آب باران، نیاز به فرهنگ سازی در زمینه قدر و ارزش آب و چگونگی مصرف صحیح این ماده حیاتی، اثبات اثربخشی و سودمندی آبهای استحصالی از نظر اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و زیست محیطی و همچنین ارائه راهکارهائی برای کاهش دادن هزینههای استحصال آب از طریق بهرهگیری از دانش و اطلاعات روز و فناوریهای نوین و نیز انجام پژوهشهایی است که نتایج آن قابل بکارگیری و عملیاتی باشد. بدیهی است انتقال اطلاعات، آموزش روشهای استحصال آب و ارئه تسهیلات و حمایت-های انگیزشی لازمه گسترش و توسعه طرحهای استحصال آب باران می باشد.
کلمات کلیدی: اثربخشی استحصال باران، ارزش آب، طرحهای آبی خرد، فرهنگ سازی، تسهیلات.
الف-مقدمه
در مقیاس جهانی، کشور ایران با متوسط بارندگی سالیانه حدود 252 میلیمتر در مقایسه با بارندگی سالیانه جهان که 830 میلیمتر می باشد، کشوری کم آب محسوب می گردد. محدودیت های شدید آبی مانع از توسعه کمی کشاورزی و همچنین اجرا و توسعه اغلب طرحهای وابسته به آب در صنعت، گردشگری و خدمات شده است .در چنین شرایطی در داخل و بین هر کدام از این بخشهای کشاورزی، صنعت، شرب و بهداشت و گردشگری برای تصاحب آب رقابتی رو به افزایش در جریان است - توکلی . - 1392منابع اصلی آبی قابل استحصال کشور، آبهای حاصل از بارندگیها و آبهای ذخیره شده در سفرههای زیر زمینی است.
در چند دهه اخیر برداشت بیش از ظرفیت از این سفرهها باعث شده است که اکثر دشتهای کشور با افت شدید سطح ایستابی و تخلیه بیش از اندازه موجودی مخزن مواجه گردند. لذا نه تنها اضافه برداشت از این سفره ها امکان پذیر نیست ، بلکه باید میزان برداشت از این منابع را تا سطح رسیدن به تعادل بین میزان تغذیه و برداشت سفرهها، کاهش داد. پس بنابراین بایستی اتکاء بیشتر به آب باران برای تامین نیاز نمود.استحصال آب باران یکی از تجربیات کهن بشری بویژه در مناطق خشک است و امروزه نیز به عنوان یک راهکار مهم در تامین آب مورد توجه است. در کشور بارندگیها معمولا بیشتر دراواخر پائیز، در طول زمستان و دوماهه اولیه بهار اتفاق می افتد.
این درحالی است که در زمستان و اوائل بهار چندان نیازی به این آب و آبیاری محصولات زراعی و باغی در نیمه شمالی کشور نمی باشد. مقادیر قابل توجهی از آب حاصل از بارندگی ها هم به صورت رواناب و سیلاب از دسترس و محل ریزش خارج می شود. این وضعیت نشان می دهد که آبهائی برای استحصال و ذخیره سازی وجود دارد و باید که از فرصت ها استفاده و بخشی از نیاز آبی را از طریق استحصال آب باران و آب های جاری فصول کم نیاز، تامین کرد - توکلی . - 1381 اما با وجود محدودیت شدید آبی از یک سو و وجود رواناب و سیلاب قابل استحصال از سوی دیگر، هنوز توجه کافی به روشهای تامین آب در مقیاس های خرد نشده است. این موضوع چالشهای مختلفی را فراروی خود دارد که که در این نوشتار با نگاهی تحلیلی مورد بحث و مداقه قرار گرفته است و راهکارهایی در خصوص چگونگی توسعه روشهای خرد استحصال آب ارائه گردیده است.
ب-تجربیاتی که به فراموشی سپرده می شود
اگر به منابع و نوشتارهای مربوط به جمع آوری و استحصال آب باران مراجعه شود، روشهای مختلف و متنوعی از استحصال آب باران درج و ثبت شده است. البته این روش ها بیشتر با عناوین و شرح کلی بیان شده است وبه جزئیات و فنون هرکدام از روشهای استحصال آب کمتر پرداخته شده است. در حقیقت تجربه اجرای کار در نزد استادکاران باقی مانده و کمتر مکتوب شده است. مثلا آب انبارهای قدیمی با استفاده از مصالحی همچون آجر، آهک، ساروج و با شکل و شمایلی خاص احداث می شده است ولی این دانش را صرفا افراد معدودی از قدیمیها دارند. ما برای احداث آب انباری با سبک و روشی ترکیبی از سنتی و دانش و فن امروزی، به سختی توانستیم استادکاری را پیدا کنیم و در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی و در مشهد آب انباری را با اهداف ترویجی احداث نمائیم.
بندسارها روش مهم دیگر استحصال آب باران می باشند که تا چند دهه قبل به روش های خاص و متناسب با موقعیت آبگیری با ملاحظات اجتماعی در نحوه و سهم آبگیری احداث می شده است. ولی این تجربیات و ملاحظات به نسل امروزی منتقل نشده است و لذا در احداث بند سارهای جدید به دلیل عدم اطلاع از اهمیت موضوع کمتر مورد توجه واقع می شود. سنگ چینی در پای گونه های خاص گیاهی یک روش تامین آب به صورت تقطیر بخار آب در پای گیاه می باشد که در قدیم در بعضی از مناطق جنوبی کشور از آن استفاده می شده است. سرد شدن هوا در شب و بویژه در صبحگاهان بخار هوا را در مجاورت هوا تقطیر و به صورت قطرات جاری می سازد. ولی الان دیگر کسی فلسفه و اهمیت نسبی آن را نمی داند و به سراغ این روش نمی رود.
اگر خواسته باشیم تجربیات و روشهایی استحصال آب را به عنوان یک دانش بومی احیاء و از آن استفاده نمائیم، راستی آزمائی و بومی سازی دانش های بومی و قدیمی استحصال آب یکی از راه حل ها است. دیگر اینکه بایستی در ارائه اطلاعات مربوط به روشهای استحصال آب، شرح جزئیات فنی و خصو صیات هر ابنیه و ویژهگیهای هر روش و شرایط مورد نیاز بکارگیری و اجرای هر روش موردتوجه خاص قرار گیرد. همچنین این تجربیات به عنوان دانش بومی به جامعه هدف آموزش داده شود.
