بخشی از مقاله
چکیده
ایران یکی از ثروتمندترین کشورهای دنیاست که علاوه بر داشتن نفت، سرمایه بزرگ علمی و انسانی نیز دارد. ایران از نظر جمعیتشناسی هفدهمین کشور دنیا و از نظر علمی جایگاه شانزدهم را دارد، اما تصویر توسعه در بخش شهرسازی و معماری شرایط دلپذیر و قابل قبولی را نشان نمیدهد. این مقاله در پی پرداختن به این موضوع، و بررسی برخی از جوانب مختلف و کلیدی آن، چالش ها و موانع رودررو و راهبردهای احتمالی برای برون رفت از شرایط موجود است.
روش تحقیق در این مقاله توصیفی-تحلیلی است. در این پژوهش، وهله اول تمامی منابع و اسناد اولیه و ثانویه مرتبط با وضعیت شهرسازی گردآوری و مرور گردید و سپس با استنتاج مهمترین متون، به بررسی و تحلیل مطالب گردآوری شده هم سو با هدف مقاله پرداخته شده است. نتایج این بررسی نشان میدهد که اصلیترین موانع پیشروی شهرسازی ایرانی-اسلامی در کشور به نظام برنامهریزی آن برمیگردد.
تمرکزگرایی، بخشی نگری، فقدان فرهنگ برنامهریزی در سطوح مدیریتی، فقدان بسترهای قانونی، وابستگی به درآمدهای نفتی، نقصان منابع داده و اطلاعات، ضعف برنامهها و کمبود نیروی متخصص در نظام برنامهریزی از جمله ویژگیهای این نظام برنامهریزی بوده است. بهعلاوه، فقدان رویکرد حکمروایی خوب شهری و همچنین عدم درک و یا درک ضعیف از اهمیت و ضرورت آن در برقراری نظام مطلوب مدیریت و برنامهریزی، این کمبودها را تشدید کرده است.
-1 مقدمه
ایران یکی از معدود کشورها، و ایرانیان یکی از معدود جوامعی هستند، که نوعی از شهر و شهرنشینی را به جهانیان معرفی کردند. در مجموع شاید بتوان چنین نتیجه گرفت که شهر و ساختار فضایی و ماهیت آن در مشرق زمین، و از جمله ایران، نسبت به شهر در یونان و رم باستان مسیر دیگری را پیموده است. به نظر میرسد که حتی حمله اسکندر به ایران نیز، نتوانست تأثیر قابل توجه و ماندگاری بر روند فرهنگی توسعه شهرها در ایران گذاشته و آن را دگرگون نماید - ماکس وبر، . - 1369 اما ماهیت امروز شهرهای ایران از سرشت پیچیده شهر سرچشمه میگیرد. این سرشت دارای دو وجه است: یکی فرآیند شهرنشینی مانند مسائل اجتماعی، اقتصادی، زیستمحیطی ارتباطات و مانند آن، و دیگری فرآیند خرد و اندیشه شهرسازی، که برای مسائل شهری بنیان هر دو جنبه را به چهار عامل اساسی زیر نسبت میدهند:
- 1 پویشهای اجتماعی - اقتصادی؛
- 2 رشد شتابان شهرنشینی؛
- 3 تحول فرهنگ مادی - تکنولوژی - و فرهنگ عقلی - اندیشه - ؛
- 4 مدیریت اجتماعی - سیاسی - ؛ آنچه مسلم است شهرسازی نوین، همزاد توسعه تمدن صنعتی است. تحولات ناشی از صنعت جدید ساختارهای اجتمای-اقتصادی و فرهنگی جوامع را دگرگون کرده و باعث توسعه شهرنشینی شده است و نیز همراه با رشد نظام سرمایهداری، ثروتهای کلان و همزمان با آن فقر و بیچارگی عظیم پدید آمد و بالاخره اتومبیل پیکر شهر را دگرگون ساخت. بررسی شهرسازی در ایران نیز گویای همین عقبماندگی اندیشه و عمل به علت دوری از واقعیتها بوده است.
البته جریان توسعه شهرنشینی در ایران با تاخیر یک قرن نسبت به جوامع صنعتی رخ داد و هر چند فرآیند و حتی خصوصیات شهرنشینی در کشورهای توسعه نیافته بکلی با کشورهای صنعتی متفاوت است و در واقع یک جریان برونزا است اما حاصل کار در اصل دارای تفاوت ماهوی نیست، حاصل توسعه شکل گرفتن تجمعات عظیم و تحولات شهرسازی در مجموعههای بینظام شهری است.
این روند تاریخیمتفاوت، همچنین تجربیاتی که عملاً در دوران معاصر با آنها روبرو بودهایم، ما را بر آن میدارد که به موضوع شهرسازی، شهرنشینی و مدیریت شهری، قبل از هر چیز به عنوان یک مقوله بومی و اسلامی توجه نماییم، تا شاید از این راه بتوانیم مشکلات پیشروی شهرسازی ایرانی - اسلامی را بهتر درک نموده و برای حل آنها چاره اندیشی کنیم. در این مقاله سعی خواهد شد، با توجه به این مسیر طی شده، شرایط حال حاضر، و در آستانه ورود به دورانی جدید، ، به مهمترین چالشها و موانع پیشروی تدابیر شهرسازی ایران-اسلامی اشاره و مورد بحث قرار گیرند.
-2 طرح مسئله
اگر مقالات و نوشتههای اهل نظر و اهل فن در رشتههای شهرسازی و معماری و یا رشتههای نزدیک به آنها مانند جامعهشناسی شهری، بهویژه در چند سال اخیر را، حتی به اجمال نگاه کنیم، به سرعت پی خواهیم برد که شهرسازی در ایران تبدیل به یک موضوع بحرانی شده است. اکثریت نقطه نظرات بر دو پایه استوار هستند، اول اینکه ساختارها و سازوکارها و روشهای سنتی در شهرسازی و معماری در ایران شکستهاند؛ و دوم آنکه ساختارها و سازوکارها و روشهای جانشین و مدرن، - یا شبه مدرن - ، هرگز نتوانستهاند به نیازها و خواستههای جامعه امروز ایران، بهطور کامل، پاسخ دهند. تلاشهایی هم که در این عرصه صورت گرفته است، نه تنها جامعه را به مسیر درست هدایت نکردهاند، بلکه در هرگام باعث پیچیدگی بیش از پیش شرایط شدهاند. حال باید دید که چالشها و موانع اصلی در برابر دستیابی جامعه امروز ایران به سطحی از شهرنشینی و تمدن، که در حد و اندازه ایران اسلامی باشد، کدامند؟ و در مقابل این چالش ها چه باید کرد؟
-3 روش تحقیق
هدف تحقیق، بررسی چالشها و موانع پیشروی شهرسازی ایرانی - اسلامی است. از اینرو روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی است. این تحقیق با هدف پاسخگویی به این پرسش صورت گرفته است که، مهمترین چالشهای پیش- روی شهرسازی ایرانی- اسلامی در آینده ایران کدامند؟ در این زمینه، مجموعه اقدامات توسعه شهرسازی ایرانی - اسلامی در قالب برنامه های عمرانی و توسعه اقتصادی و اجتماعی در سالیان گذشته مورد بررسی قرار گرفت. همچنین در ادامه تحقیق، تمامی اطلاعات و دادههای ثانویه با استفاده از یافتهها و تحقیقات انجام شده قبلی در زمینه شهرسازی و شهرسازی ایرانی-اسلامی جمعآوری و طبقهبندی شدند و در فرایند ارزیابی مورد استفاده قرار گرفتند.
-4 چالش های رودرروی شهرسازی در ایران
-1-4 عدم وجود آگاهی از مفاهیم ایرانی اسلامی
در واقع عدم وجود آگاهی از مفاهیم ایرانی اسلامی و گمگشتگی نمود این مفاهیم در شهرهای ما، اسباب ناآشنایی شهروندان را با این واژگان آشنا فراهم آورده است. ابهام در چنین موضوعی، نه تنها بین شهروندان، بلکه در میان متخصصین امر که به نحوی وظیفه خطیر راهبری این رویکرد را در زمینه معماری و شهرسازی بر عهده دارند، نیز به چشم میخورد. بهراستی مفهوم ایرانی اسلامی چگونه تعریف میشود؟ آیا اجرای صرف مدولهای اسلیمی در اجزا معماری که گاهاً به برهم زدن هویتهای مکانی در راستای الحاق آن ختم میگردد، گامی صحیح در راستای نیل به هدف والای زندگی در شهرهای اسلامی به حساب میآید؟
متاسفانه، با وجود آنکه نگاه آرمانی به شهر و نظریههای کالبدگرایانه در شهرسازی منسوخ گردیده است، هنوز هم شاهد توجه بسیاری از متخصصین امر به نمودهای صرفاً کالبدی بیش از مباحث و اصول تئوریک میباشیم. تاکید بر حرکت در خطوط ایرانی اسلامی به ویژه در ساماندهی سیما و منظر شهری، را باید در سطح شهرها مشاهده نمائیم. اما چگونه است که هنگام قدم زدن در شهرهای کشور، نماهای منسوب به عناصر معماری غربی همچون نماهای رومی را ترجیح شهروندان برای ساخت مساکنشان و سنتوریهای نصب شده بر سردر منازل را به عنوان نماد مدرنیته و تجدد از دیدگاه عام میبینیم.
لزوم توجه به مباحث پایهای و خطوط محوری منتج شده از دیدگاه اسلامی و ادغام آن با معماری و شهرسازی ایرانی، راه حل اصلی چنین وضعیت نابسامانی در سطح شهر میباشد. در این میان نقش دانشگاهیان و نخبگان حوزه معماری و شهرسازی با وجود بدیهی بودن این امر، همچنان مغفول مانده است و برخلاف ارتباط و نزدیکی میان علم و صنعت در کشورهای توسعه یافته، واگرایی میان این دو مهم امری کاملاً مشهود میباشد.
اما در کلامی مختصر میتوان گفت، عدم شفافسازی مفاهیم، کلاف در هم پیچیدهای را در راهبری پروژههای معماری و شهرسازی ایجاد نموده است. سررشته حل چنین مسائلی، جز از طریق تعریف واضح اصول ایرانی اسلامی و آگاهی از "هدف" در مسیر نیل به سیما و منظر شهری برتر، میسر نمیشود. دستیابی به این مهم نیازمند توجه به رویکرد ایرانی اسلامی در تمامی جنبههای مرتبط با حیات شهروندان، همکاری کارآمد و عمیق بخشها و ارگانهای دخیل اعم از دانشگاهیان و مسئولین امر و نصبالعین قراردادن منویات مقام معظم رهبری - مدظله العالی - در راستای نهادینه نمودن فرهنگها تا برپایی نمودهای کالبدی، میطلبد.
-2-4 جایگاه مهندسان شهرساز و چالش های موجود در شهرسازی
بکارگیری افراد غیرمتخصص در امور شهری و شهرسازی عامل اصلی در آسیب معماری و شهرسازی شهرها میباشند. شهرسازی بستر اولیه ساخت و سازها میباشد و با توجه به پتانسیل و توان علمی و فنی مهندسان شهرساز، بکارگیری مهندسان در فرایند صدور پروانه ساختمانی و شهرسازی و فرایند نظارت و کنترل ساختمانها باید مورد توجه جدی قرار گیرد.
