بخشی از مقاله
چکیده:
در دهه های اخیر به دنبال بروز مشکلات فراوان در نواحی روستایی مانند فقر،بیکاری،درآمد کم،اقتصاد شکننده،ضعف زیرساختها،کمبود فعالیت های خدماتی درونزا،پایین بودن نرخ بهره وری در بخش کشاورزی و به طورکلی تولیدات روستایی،از یک سو تخریب منابع طبیعی و از سوی دیگرتخلیه روستاهاو مهاجرت روستاییان به مراکز شهری را به دنبال داشته است که این مسائل به عنوان موانع جدی در برابر توسعه پایدار روستایی قرار گرفته اند.مسائل فوق سبب شده است تا برنامه ریزان و مجریان دولتی در صدد آن برآیند تا با ارائه راهکارها و استراتژی های جدید از معضلاتی که نواحی روستایی با آن روبرو هستند بکاهند.در این بین یکی از راهکارهایی که توسط صاحب نظران پیشنهاد می شود صنعتی سازی روستا ها و استقرار صنایع می باشد.
با این وجود ایجاد و توسعه پایدار صنایع روستایی با چالش ها و موانع عمده ای روبرو است. هدف ازنگارش این مقاله شناسایی عمده ترین مشکلات پیشروی توسعه پایدار صنایع روستایی است.این مقاله با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و با استفاده از کتب،مقالات،گزارش های فارسی و لاتین انجام شده است.این مقاله ضمن بررسی و شناسایی موانع و چالش های پیشروی توسعه پایدار صنایع روستایی،آنها را به دو دسته موانع و چالش های کلان و خرد تقسیم کرده است و مشکلات مدیریتی ،موانع مالی،زیرساختها،کمبود های آموزشی،ضعف مشارکت،مشکلات فنی ازجمله مهمترین موانع و چالش ها هستند.
واژگان کلیدی: چالش ها و موانع،توسعه پایدار،صنایع روستایی،ایران.
-1مقدمه و بیان مساله:
توسعه روستایی یکی از اهداف کشورها و دولتها به وِیژه در کشورهای در حال توسعه است؛ چرا که روستاها با دارا بودن منابع طبیعی و کشاورزی، با مسائل و مشکلات فراوانی مثل فقر، بیکاری، ضعف زیرساخت های مناسب اقتصادی، کمبود فعالیت های خدماتی درونزا، پایین بودن نرخ بهره وری در بخش کشاورزی و بخش تولیدات روستایی از یک سو و تخریب منابع طبیعی از سوی دیگر، مواجه هستند که توسعه روستاها و ایجاد اشتغال پایدار در آن را تا حدودی غیر ممکن ساخته است - . - Byrdet al, 2009: 699 این مسأله باعث شده است که در دهه های اخیر، توسعه روستایی مورد توجه خاص قرار گرفته و نظریه پردازان، برنامه ریزان و مجریان دولتی در صدد برآیند تا با راهکارهای و استراتژی های جدید، از معضلات و مسائلی که این نواحی گربیان گیر آن می باشد، بکاهد.
در این بین یکی از راهکارهایی که توسط صاحب نظران برای از بین بردن فقر در مناطق روستایی پیشنهاد می شود، صنعتی سازی روستاها می باشد. صنعتی سازی روستایی راهبردی اقتصادی است که ابزارهای مناسب برای متنوع سازی اقتصاد روستایی را فراهم میآورد و با اشتغال، افزایش درآمدها و توزیع متعادل آن، سطح زندگی روستائیان را بهبود بخشیده و زمینه دستیابی به توسعه پایدار را فراهم می سازد - . - Lee:2007 ,3 همچنین این فرآیند می تواند مانند پلی بین مناطق روستایی و شهری پیوند ایجاد کند و بدین ترتیب اختلاف بین مناطق شهری و روستایی را کاهش دهد. - walkers: 2007,83 -
صنعتی سازی روستاها منجر به تحول در اقتصاد روستایی می شود و با جذب قسمتی از جمعیت روستا، تا حدی مشکل بیکاری را مرتفع می سازد و همچنین با برقراری پیوند با کشاورزی موجبات رشد آن را فراهم میآورد - قدیری معصوم و قراگوزلو،. - 2:1391صنایع روستایی از یک سو به واسطه ی نقش و جایگاه انکارناپذیر در ایجاد اشتغال مفید و مؤثر در نواحی روستایی و از سوی دیگر، به دلیل پیوند تنگاتنگ با بخش کشاورزی و خدمات، نه تنها نقش بسزایی در توسعه ی روستایی در مقیاس محلی دارد، بلکه در مقیاس های کلان و ملی نیز می تواند سهم قابل توجهی را نصیب نواحی روستایی سازد. اصولاً در روستاها صنایع باید در خدمت بخش کشاورزی بوده تا به افزایش سطح تولیدات کشاورزی کمک کند. - اکبری،. - 149:1390
با توجه به مشکلات و سختی هایی که سرمایه گذاری تولیدی در مناطق روستایی دارد، انگیزه و گرایش به سرمایه گذاری در مناطق روستایی کشور کاهش یافته، لذا شناسایی چالش ها و موانع ایجاد و گسترش صنایع روستایی، برنامه ریزان را با کمبودها، ضعف ها و مخاطرات این بخش آشنا کرده و به سرمایه گذاران خاطر نشان می کند که قبل از اجرای طرح های صنایع روستایی، این موانع و چالش ها را شناخته و استراتژی های لازم و مناسب را در جهت رفع و یا کاهش آنها اتخاذ نمایند. در همین راستا مقاله حاضر به پژوهش در باب صنایع روستایی پرداخته و در پی شناسایی چالش ها و موانع آن وپاسخگویی به سوال زیر می باشد: چالش های و موانع اصلی پیشروی توسعه پایدار صنایع روستایی در ایران کدامند؟
-2مبانی نظری
رشد سریع صنایع در جهان امروز، از لحاظ کمی وکیفی، نیاز به برنامه ریزی را برای سازماندهی صنایع در زمینه های مختلف آشکار می سازد. درسال های اخیر، به لحاظ افزایش جمعیت روستایی و گرایش کشاورزی به سوی مکانیزاسیون،ایجاد اشتغال در نواحی روستایی را با مشکل روبه رو ساخته است.ایجاد واحدهای صنعتی در نواحی روستایی،به ویژه تمرکز شهرک های صنعتی دراین نواحی،قادر است پویایی جمعیت روستایی و ارتقای سطح کمی وکیفی زندگی روستاییان را فراهم سازد - مطیعی لنگرودی،195،. - 1386توسعه صنعت در نواحی روستایی از میانه دهه 1970 میلادی مورد توجه برنامه ریزان توسعه روستایی قرار گرفت؛ چرا که نیروی کار به عنوان یکی از عوامل تولید، در گروه های فقیر و در کشورهای در حال توسعه به وفور یافت می شود و اشتغال زایی، راهبردی کلیدی در کاهش فقر روستایی خواهد بود - سرو امینی و همکاران، - 1389:279، این در حالی است که توسعه کشاورزی به تنهایی برای جذب این نیروی کار فراوان و کاهش نهایی فقر در مناطق روستایی کافی نیست؛ از این رو سرمایه گذاری در فعالیت های صنعتی به عنوان مرحله ای جدی از رشد اقتصادی در مناطق روستایی کشورهای در حال توسعه مطرح شده است - . - UNESCAP .2001:127
صنایع روستایی در مناطق و یا مراکز روستایی مستقر می شود و در آن عمدتاً از نیروی کار روستایی استفاده می شود. این نوع ازصنایع در خدمت کشاورزی و عمدتاً تابع محصولات کشاورزی است، نیازهای روستاییان را برطرف می کند و اشتغال و درآمد آنان را افزایش می دهد صنایع روستایی شامل صنایع تبدیلی و تکمیلی - صنایع با تعداد اشتغال کمتر از 50نفر - که به فرآوری و عمل آوردن مواد نباتی و حیوانی اقدام می کند. فرآوری در برگیرندهی تغییرات فیزیکی، شیمیایی، نگهداری، بندی و توزیع است، صنایع دستی و صنایع کوچک است. - ازکیا،253:1387 - .هر گونه فعالیتی که منجر به تقویت و استحکام بهینه کشاورزی گردد و در جهت نیل به خودکفایی اقتصادی باشد، موجب افزایش حجم محصولات و ارتقای کیفیت محصولات کشاورزی می شود و از نظر رشد اقتصادی و توسعه روستایی بسیار حایز اهمیت است.
صنایع روستایی نیز در ارتباط و پیوند با بخش کشاورزی از این قاعده مستثنی نیست. استقرار صنایع روستایی در پیوند با بخش کشاورزی به عنوان مکمل آن، منشأ تحولات و آثار مثبت در مناطق روستایی می شود که برخی از مهمترین این اثرات عبارتند از: افزایش بهره وری محصولات در بخش کشاورزی و کاهش ضایعات؛ حفظ، ارتقاء و متنوع ساختن کیفیت فرآورده ها در مناطق روستایی؛ انتقال ارزش افزوده بیشتر به مناطق روستایی و افزایش درآمد روستاییان؛ کاهش شکاف بین شهر و روستا از راه افزایش درآمد و تأمین خدمات لازم برای زندگی روستاییان؛ تأمین بخشی از نیاز روستاییان و کشور از راه تولید برخی از کالاها؛ احداث و بکارگیری پارهای از امکانات زیربنایی و شرایط لازم برای فعالیت صنایع روستایی؛ ارتباط منطقی و سازنده میان کشاورزی وصنعت از کانال صنایع روستایی؛ اشتغال بخش عمده ای از نیروهای فعال و مازاد در بخش کشاورزی؛ کاهش مهاجرت و افزایش انگیزه ماندگاری روستاییان و ایجاد زمینه لازم برای تشکیل و بکارگیری سرمایه های کوچک به منظور استقرار صنایع در روستاها - مطیعی لنگرودی و نجفی کانی،. - 24:1390-25
تجربه پارهای از کشورهای در حال توسعه نشان می دهد که توسعه کشاورزی می تواند نقش حیاتی در جریان صنعتی شدن روستایی داشته باشد. تحقیقاتی که فعالیت های صنعتی را مطابق با اصول جغرافیایی مدرن مورد تجزیه و تحلیل قرار دادهاند،عمدتاً بعد از سال 1962 منتشر شده است. در این زمینه اکثر صاحب نظران به اهمیت، پیامدها و عوامل مؤثر در موفقیت صنایع روستایی پرداخته اند. - پوراحمد و همکاران، . - 44:1381در همین زمینه قدیری معصوم و قراگوزلو - - 1391 در پژوهشی به مطالعه نقش نواحی صنعتی در توسعه اقتصادی و اجتماعی سکونتگاه های روستایی در ناحیه صنعتی خور آباد ،استان قم پرداخته اند،نتایج این تحقیق نشان می دهد در برخی شاخص ها مانند افزایش درآمد،تنوع شغلی،امنیت و رضایت شغلی،بهبود تغذیه و کیفیت زندگی تفاوت معناداری وجود دارد. و در برخش شاخص ها همچون مشارکت،مالکیت مسکن و ماندگاری در روستا تفاوت معنا داری در قبل و بعد از استقرار ناحیه صنعتی وچود ندارد - قدیری معصوم وقراگوزلو،. - 1391 مطیعی لنگرودی همکاران - - 1390
در یک پژوهش با عنوان ارزیابی پیامدهای فضایی استقرار شهرک های صنعتی در نواحی روستایی به این نتیجه رسیده اند که استقرار شهرک های صنعتی دارای پیامدهای مثبتی مانند ایجاد اشتغال،کسب درآمد،پس انداز،رضایت شغلی،تمایل برای ادامه زندگی در روستا،وضعیت مسافرت و تفریح،بهبود وضعیت بهداشت و درمان بوده است و همچنین پیامدهای منفی مانند آلودگی هوا،تغییر کاربری وسیع زمین های کشاورزی مرغوب و تغییر در چشم اندازهای محیطی را به دنبال داشته است. - نصرتی و ایمانی - - 1389چالش های پیشروی توسعه صنایع روستایی را مورد واکاوی قرار داده اند و در نهایت مشکلات عمده پیش روی صنایع روستایی را شناسایی و چالش های عمده را به دو دسته از عامل های دورن روستاییعامل های برون روستایی تقسیم کرده اند و برای هر کدام از عوامل به مصداق ها و نمونه هایی اشاره شده است.
داس و همکاران - - 2011در یک پژوهش به بررسی الگوی صنعتی شدن در شمال شرق هندپرداخته اند.آن ها معتقد هستند گسترش صنایع توانسته است فقر روستایی را کاهش دهد و منجر به معیشت پایدار روستاییان گردد. و همچنین کاهش مهاجرت روستاییان و افزایش رفاه از دیگر پیامدهای صنایع است. اگر صنایع کوچک و صنایع خانگی در ارتباط با فعالیت های کشاورزی منطقه باشد، می تواند نقش مؤثرتری در توسعه آنها ایفا نماید - . - Das et all ,2011 وانگ و همکاران - - 2008 در یک مطالعه که به بررسی اثرات زیست محیطی صنایع روستایی پرداخته اند، نشان می دهد که آلودگی محیط زیست به ویژه منابع آب از پیامدهای منفی توسعه صنایع کوچک در نواحی روستایی کشور چین محسوب می شود - . - Wang et all,2008 -3روش تحقیق این مقاله به لحاظ راهبردی، مروری و به لحاظ روش انجام، توصیفی تحلیلی است. گردآوری اطلاعات بهصورت کتابخانهای - متون، مقالهها و گزارشهای فارسی و لاتین - انجام شده است. با استفاده از اطلاعات گردآوری شده ضمن تعریف مباحث اصلی در بخش مبانی نظری، اشاره به پژوهش های صورت گرفته در زمینه موضوع مورد مطالعه در بخش پیشینه و بهره گیری از روش های تحلیل منطقی و استدلال قیاسی، گزاره های نظری مرتبط با مباحث مطرح شده، تولید و ارائه گردید و در نهایت از مطالب عنوان شده، نتیجه گیری به عمل آمد.
توسعه پایدار صنایع روستایی در ایران
در ایران، سابقه طرح موضوع توسعه صنعت در نواحی روستایی در برنامه های عمرانی به برنامه اول عمرانی 1327-1334 - - باز می گردد - رضوانی،1383،. - 101 پس پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل جهادسازندگی، یکی از وظایف این وزارتخانه توسعه وتقویت صنایع روستایی بود، در طول سالهای 1358تا1367به رغم عدم اجرای برنامه های توسعه پنج ساله در کشور، جهاد سازندگی با صدور کارت شناسایی برای کارگاه ها و صنایع موجود در روستاها و همچنین صدور پروانه های موافقت برای ایجاد صنایع روستایی، زمینه را برای ایجاد صنایع روستایی فراهم کرد. در سال 1380با ادغام وزارتخانه های جهادسازندگی و کشاورزی، چالش های خاصی فراروی توسعه صنایع روستایی قرار گرفت.
به همین خاطرضرورت تقسیم بندی جدید دوباره احساس گردید چرا که در شرایط جدید برخی از صنایع روستایی عملاً دارای دو متولی - وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صنایع و معادن - گردیدند. این امر باعث گردید که صنایع مرتبط با بخش کشاورزی به نوعی از صنایع مرتبط با وزارت صنایع و معادن جدا گردند. در برنامه چهارم توسعه - 1384- 1388 - بار دیگر بحث توسعه و صنایع روستایی مطرح شد. در این برنامه در قسمت سیاست های اجرایی توسعه روستایی به تقویت و توسعه صنایع دارای مزیت رقابتی در مناطق روستایی تاکید شده است - سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور،1383،. - 20بر اساس نتایج طرح آمارگیری از کارگاه های صنعتی 10 نفر کارکن و بیشتر سال 1390 که توسط مرکز آمار ایران منتشر شده
