بخشی از مقاله
چکیده
ساختمان وجودي انسان از دستگاههاي متعددي به وجود آمده که هر یک از آنها داراي وظیفه مخصوصی هستند؛ دستگاه احساس و ادراك که عهدهدار شعور، حس اندیشه، لذت و اراده و دستگاه غیر احساس و ادراك که متصدي وظایفی از قبیل تغذیه، تنفس و امثال آن است. در این میان دستگاه بینایی به عنوان واسطه برقراري ارتباط با جهان اطراف جایگاه ویژهاي دارد. چشم به واسطه اطلاعاتی که درباره محیط اطرافمان به ما میدهد، یکی از مهمترین اعضاي بدن به حساب میآید از این رو چشم و عملکرد بینایی را نباید تنها یک مکانیسم فیزیکی به حساب بیاوریم، هدف از این پژوهش بررسی ویژگیها و تواناییهاي چشم، و دستیابی به اطلاعاتی پیرامون نحوهي ارتباطات چشمی و تاثیر آن در هنرهاي تجسمی است. این مقاله مبتنی بر روش تحقیقی توصیفی آ تحلیلی بوده و با استدلال استقرایی به جمعآوري اطلاعات پرداخته شده است و مباحث هر کدام جزء به جزء توضیح داده شده و در انتها به این نتیجه رسیدهایم که چشم این منبع ارتباطی و اطلاعاتی قوي در طول تاریخ تأثیرات بسزایی در هنرهاي تجسمی از خود به جاي گذاشته است.
مقدمه
»چشم« ، عجیبترین وسیله ارتباط انسان با جهان خارج است. چشم جدا از معنی ساده آن که وسیلهاي است براي دیدن و عضو بینایی محسوب میشود، معانی عمیق و گوناگون و گستردهاي را در پی دارد. چشم، آیینهاي تمام نما از حقیقت وجود آدمی است و از حالات مختلف روان، حکایت میکند میزان شجاعت و شهامت، جرات و جسارت، حلم و صبوري و ضعف و پستی افراد از چشمان آنها مشخص میشود. بنابراین چشم دریچه دل و درون است که ابعاد وجود آدمی در آن میدرخشد و دست کم میتواند فهرست اجمالی از شکوه، حشمت و جلال هستی را بنمایاند. راز نهفته این موضوع را میتوان در کلام امامالع علییونَ - ع - دید طَلائکهفرمود: ع» القُلُوبِ« چشمها تجلیگاه و مطلع دلهاست.
چشم، عضو دریافت کنندة نورعضو، رویت و حس باصره است، ساختمان چشم در همه پستانداران تقریباً یکسان و شبیه چشم آدمی است. از دیدگاه پزشکی وقتی که نور از اشیاي مختلف محیط ساطع یا منعکس میشود، عدسیهاي چشم تصاویر این اشیاء را بر روي شبکیه بازتاب میدهند، و شبکیه این پیام را به مغز میرساند. این واکنش مغز را احساسِ» دیدن« مینامند. آیاما دیدن صرفاً یک عمل فیزیکی محسوب میشود؟، در فرهنگهاي کهن چشم به چه مفهومی در آثار باستانی استفاده میشده است؟ چشم در ارتباطات بصري تا چه اندازه اهمیت دارد؟ هدف از نگارش این مقاله در واقع پاسخگویی به این سوالات ودستیابی به اطلاعاتی در خصوص نحوه ارتباطات چشمی و بررسی ویژگیهاي چشم و دیدن و تاثیر آن در آثار هنرهاي تجسمی است.
چرا که ارتباط انسان با جهان پیرامونش بیشتر از هر نوع ارتباط دیگري از طریق ارتباط دیداري میسر میشود و تصویر در برقراري بهتر و سریعتر این ارتباط عامل مهمی به شمار میرود. مقاله حاضر موضوعی را در بر میگیرد که پژوهشهاي انجام گرفته در مورد آن محدود است. در مورد بررسی جایگاه عنصر چشم در ارتباط تصویري بهطور مستقیم کتاب یا مقالهاي تألیف نشده است. اما بهطور کلی درباره دیدن، انواع دیدن، خطاي دید و موضوعاتی از این دست کتابها و مقالاتی را میتوان یافت که بیارتباط با این موضوع نیستند.
در این راستا با مطالعه منابع موجود، دریافتهایم که چشم را میتوان یک منبع بسیار قوي ارتباطی و اطلاعاتی با ویژگیهاي خاص به حساب آورد . لذا، چشم و مکانیسم دیدن را از نظر ویژگیها و تواناییهایش تا ورود آن به وادي تصویر و ارتباطات بصري بررسی نمودهایم. بهطور کلی در این مقاله سعی بر این شده است تا با یک نگاه تازه، چشم، و جایگاه آن در فرهنگ هاي مختلف، مفهوم دیدن، ویژگیهاي چشم و بهرهگیري از آن در پدید آمدن آثار هنري و نیز حضور عنصر چشم در آثار هنري براي دریافت و انتقال پیام به مخاطب مورد بررسی قرار گیرد. روش تحقیق در این مقاله توصیفی آ تحلیلی بوده و با استدلال استقرایی به جمع آوري اطلاعات مربوط به چشم و جایگاه آن در ارتباط تصویري پرداخته شده است. گردآوري مطالب به شیوه اسنادي - کتابخانهاي - صورت گرفته است.
چشم در فرهنگ ملل مختلف جهان
چشم در ملل و فرهنگهاي مختلف جهان معانی متفاوت و گاه مشابهی دارد. در اکثر فرهنگها چشم نماد علم مطلق، خداي بصیر، قوة شهود و نماد ایزدان خورشید بوده و خورشید نیز نیروي باروري زندگیبخش بوده است. افلاطون چشم را شمسیترین وسیله میداندنماد. چشم به معانی دیگري چون چشم جادویی، نور، اشراق، معرفت، عقل، ترصد، حفاظت، استحکام، ثبات نیت، و در عین حال محدودیت دید نیز میباشد. در بعضی فرهنگها ستارگان، چشم ایزدان آسمان محسوب میشدند. چشمان شب مظهر علم مطلق، پاسدار همیشه بیدار و دوري از اشتباه بوده است. دریچه یا روزنه رو به آسمان که در مرکز گنبد پرستشگاهها، مدرسههاي دینی و کلبههاي سرخپوستی وجود دارد، بطور سنتی »مرکز جهان« به حساب میآید و نقش چشم را در معماري مقدس بازي میکند.
چشم نمایانگر دوجنسی نیز هست زیرا از نماد مؤنث بیضی و مذکر دایره شکل گرفته است - کوپر، . - 112: 1386 با توجه به اینکه چشم در فرهنگها و ملل مختلف جهان داراي معانی مشابه و متفاوت زیادي بوده است و در طول تاریخ افسانهها، اسطورهها، نشانهها و نمادهاي تصویري زیادي از خود به جا گذاشته است، با پژوهشی که در فرهنگ ملل مختلف انجام دادهایم به منابعی دست یافتهایم که در اینجا این یافتهها را با مضمون آن در دو جدول آوردهایم: -1 اسطورههایی که به نوعی با نماد چشم در ارتباط بوده -2 آثار باستانی که در آنها از نماد چشم استفاده شده است.
