بخشی از مقاله
چکيده
امروزه اهميت گياهان دارويي نه فقط در دنياي پيشرفته که در جهان در حال توسعه نيز، بيش از پيش عيان گشته است . گياهان دارويي امروز جايگاه مناسبي در ميان مصرف کنندگان يافته اند و به همين سبب نيز از بازار بين المللي قابل قبولي برخوردارند. کشور ما ايران نيز به سبب سابقه ي تاريخي که در اين زمينه دارد و دو ديگر به سبب شرايط اقليمي و پتانسيل خاص خود، بي توجه به اين بخش نبوده . باري نگاهي به وضعيت موجود کشور از يک سو و برآورد جايگاه ايران در تجارت جهاني اين بخش از سوي ديگر، تاکيدي است بر لزوم توجه و نگرش همه جانبه به اين مقوله ، به منظور اتخاذ راهکارهايي جهت بهبود شرايط فعلي آن . اين تحقيق با استفاده از روش تجزيه و تحيلي SWOTاقدام به بررسي استراتژي هايي مي کند که در پي آن مديريت گياهان دارويي در کشور ارتقا يابد. براساس اينرو ش نقاط ضعف و قوت (عوامل داخلي) وفرصتها و تهديدها (عوامل خارجي) ارتقاي وضعيت گياهان دارويي شناسايي و مورد تجزيه و تحليل قرارگرفته اند. سپس با استفاده از نتايج حاصله استراتژيهاي متناس با موقعيت کنوني تحقيق بررسي و راهبرد هاي اثر بخش جهت تقويت قوتهاوفرصتها و کاهش ضعفها وتهديد ها رتبه بندي گرديده اند. در نهايت با تحليل نتايج حاصله از ماتريس SWOT استراتژي هاي ارتقاي اين بخش پيشنهاد گرديده است .
واژگان کليدي: گياهان دارويي، برنامه ريزي استراتژيک ، آناليز SWOT، ايران .
مقدمه
استفاده از گياهان به عنوان طبيعي ترين مواد موجود در اطراف انسان جهت درمان و پيشگيري از بيماري ها يکي از دستاوردهاي بشر است که از پيشينيان به يادگار برده است (اهوازي, اکبرزاده , خليقي سيگارودي, & کهندل , ١٣٩١). داروهاي گياهي جز پر مصرف ترين ابزارهاي درماني طب مکمل و جايگزين محسوب مي شوند. منظور از داروهاي گياهي 1 فرآورده هاي مشتق از گياهان ، ادويه ها، ريشه ، ساقه و ساير مواد با منشاء گياهي است . داروهاي گياهي به شکل گياه تازه ، عصاره گياهي يا گياه خشک براي مقاصد درماني يا آرايشي استفاده مي شوند. مصرف عصاره هاي گياهي و گياهان از زمان هاي باستان متداول بوده و سوابق اوليه آن به چين و هند مي رسد(کيان بخت , ١٣٩١).استفاده از گياهان دارويي در ايران ، با پيشينه ي چند هزار ساله ، ظرفيت فوق العاده اي در زمينه پيشگيري و درمان بيماري ها دارد و اين توان در تعامل با طب نوين ، مي تواند بسياري از مشکلات بهداشتي و پزشکي را حل نمايد. همان گونه که سازمان بهداشت جهاني نيز مناسب ترين راه براي دسترسي عموم به طب مطمئن و ارزان قيمت را استفاده از داروهاي گياهي و طب سنتي مي داند. در مجموع ، شرايط و توانمندي هاي جامعه ي امروز ايران ، به همراه سليقه تاريخي مصرف کننده ايراني و تاکيد مجامع علمي جهاني بر اين درمان کم ضرر و کم هزينه ، نشانگر وجود بستر مناسبي جهت هدايت جامعه به مصرف بيشتر و صحيح داروهاي گياهي مي باشد(خانوي, حاجي آخوندي, امين , & شمس اردکاني, ١٣٨٩).ايران با دارا بودن تنوع آب و هوايي گسترده و ذخاير ژنتيکي گياهي فراوان ، يکي از غني ترين کشورها از نظر امکانات و استعدادهاي طبيعي به شمار مي رود. در بين اين گياهان گونه هاي فراواني با خواص دارويي يافت مي شوند که منابع غني از متابوليت هاي ثانويه هستند و استفاده از آنها در مقايسه داروهاي شيميايي از عوارض شيميايي کمتري برخوردار است (خانپور اردستاني & کاوياني, ١٣٨٧). جدول زير سطح زير کشت گياهان دارويي را بر حسب هکتار و ميزان توليد آن ها را بر حسب کيلوگرم در ٣١ استان کشور در سال ١٣٨٥ نشان مي دهد.
تقريبا بيش از ٨١ درصد گياهان دارويي مشهور و قابل مصرف در دنيا در اکثر نقاط ايران کشت مي شود (نصابيان , غلامحسيني, & جبل عاملي, ١٣٩١). جدول شماره ٢، برخي از انواع مشهور گونه هاي دارويي ايران را نشان مي دهد.
در کشورهاي در حال توسعه ، صادرات محصولات کشاورزي جهت تامين ارز مورد نياز بخش مصرف جامعه مورد توجه است . ايران وابستگي قابل ملاحظه اي به درآمد حاصل از صادرات نفت دارد و هر گاه بحث صادرات محصولات غير نفتي مطرح مي شود، صادرات محصولات کشاورزي و سنتي در ذهن القا مي شود. صادرات کشاورزي و محصولات سنتي بيش از ٨١ درصد صادرات غير نفتي را طي سه دهه گذشته به خود اختصاص داده است . صادرات محصولات کشاورزي تا قبل از برنامه پنج ساله اول ، دوم و سوم بيش از ٥١ درصد صادرات غير نفتي را تشکيل مي داد. صادرات محصولاتي مانند گياهان دارويي، خشکبار و محصولات باغي از مواردي هستند که ارز آوري قابل ملاحظه اي در بين فعاليت هاي اقتصادي دارند.
ايران نيز به نوبه خود داراي استعداد ويژه اي در توليد و صادرات اين محصولات به لحاظ شرايط اقليمي است . وجود محصولاتي که رشد و توليد آنها وابستگي زيادي به شرايط اقليمي دارد مي تواند نويد دهنده شرايط مطلوب صادراتي باشد، زيرا عموما اين محصولات از مزيت نسبي بالايي برخوردارند که اين امر مي تواند يک حاشيه امنيت در بازار جهاني فراهم نمايد.
گياهان دارويي از جمله اين محصولات مي باشند که پرداختن به موقعيت صادراتي آنها مي تواند گامي در جهت تامين هدف توسعه صادرات غير نفتي باشد(ديلمي, محمدي, & برجيان , ١٣٨٧). امروزه تجارت بين المللي و مسائل مربوط به آن يکي از مهمترين دغدغده هاي کشورهاي جهان است . در اين راستا، يکي از مسائل مهم به منظور کسب موفقيت يک کشور در امر تجارت خارجي، آگاهي از مزيت هاي نسبي آن کشور است که خود يکي از محورهاي مهم اطلاعاتي در جهت برنامه ريزي براي اقتصاد کشورها محسوب مي شود. بنابر اين آگاهي از مزيت نسبي در بخش تجارت خارجي به منظور کسب موفقيت براي هر کشوري ضروري است . مزيت نسبي در بخش صادرات از اهميت بيشتري برخوردار است ؛ زيرا بار سنگين رسالت بخش تجارت خارجي را عمدتا صادرات به دوش مي کشد، به گونه اي که به جرات مي توان گفت مزيت نسبي کالاهاي صادراتي مهم ترين ابزار و اهرم راهبرد توسعه صادرات در هر کشوري است . مزيت نسبي که در ارتباط با تجارت بين الملل مطرح مي شود، بدين معناست که اگر يک کشور کالايي را نسبت به ديگر کشورها ارزان تر توليد کند٢، کشور ياد شده در کالاي مورد نظر داراي مزيت نسبي بوده و با وارد شدن در صحنه رقابت مي تواند از صادرات آن منتفع گردد. توسعه صادرات غير نفتي و رهايي از درآمد تک محصولي از اهداف نظام اقتصادي ايران در جهت استقلال ، خودکفايي و تحصيل ارز است . در اين راستا، توجه به کالاهايي که امکان بالقوه براي صادرات آنها وجود دارد، ضروري است . از آن جمله مي توان به گياهان دارويي اشاره کرد. گياهان دارويي يکي از منابع بسيار ارزشمند در گستره وسيع منابع طبيعي ايران است که در صورت شناخت علمي، کشت ، توسعه و بهره برداري صحيح ، مي توان نقش مهمي در سلامت جامعه ، اشتغال زايي و افزايش صادرات غير نفتي ايفا نمايد. کشت و برداشت گياهان دارويي نسبت به ديگر محصولات کشاورزي داراي هزينه کمتري است .
ضمنا بازدهي آن نيز زودرس است . در نهايت مي توان چنين نتيجه گرفت سرمايه گذاري روي گياهان دارويي براي کشور سودآوري کلاني داشته باشد(نصابيان , غلامحسيني, & جبل عاملي, ١٣٩١). جدول شماره ٣، بازار جهاني گياهان دارويي را در حد فاصل سالهاي ١٩٩٩ تا ٢١١٧ و برحسب ميليارد دلار نشان مي دهد.
٢با شرط يکسان بودن کالاي مورد بررسي در هر دو کشور بازار جهاني داروهاي مشتق از گياهان (کشفي بناب , ١٣٨٩)
