بخشی از مقاله
چکیده
خانه بیرجندی شهرستان بروجرد یکی از خانههای با ارزش این منطقه میباشد که در دوره قاجار ساخته شده است. این بنا با توجه به زمان ساختش به صورت معماری بومی بنا گردید. در این مقاله سعی شده تا با بررسیها و آنالیزهای انجام شده در بنا با رازهای نهفته در طراحی پلان و همچنین از لحاظ ساختاری و سازهای چگونه ساخته شده است و در چه وضعیتی قرار دارد.
این مقاله سعی دارد تا با پژوهش در طراحی پلان و همچنین سازهی بنای بیرجندیها رابطهی بین این معماری با معمار بنا و همچنین شیوهی ساخت این خانه و تحلیلات سازهای آن را بررسی نماید.
مقدمه: در آغاز باید این نکته بیان شود که بهدلیل اینکه قسمت جامع و گستردهای از این تحقیق بهصورت پژوهش میدانی انجام شده است؛ بنابراین تعداد منابع استفاده شده در این مقاله کاهش یافتهاست.
پرسشهایی که در راه انجام این پژوهش پیش آمدهاست شامل این موارد میباشد: معماری این بنا به چه صورت است؟ فن شناسی این بنا به چه شکلی میباشد؟ از چه مصالحی در این بنا استفاده شدهاست؟
دستیابی به چشم اندازها و بررسی ویژگیهای معماری آثار تاریخی یک امر بسیار مهم و ضروری است بنابراین هدف از تدوین این مقاله، پژوهش و کنکاش در راستای دستیابی به معماری خانه بیرجندی و آنالیز فنشناسیای است که در معماری بنا نهفته میباشد؛ مهمترین عاملی که باعث انجام این پژوهش شد این بود که پژوهشگری تحقیقات جامع و یک دستی در خصوص این خانه انجام ندادهاست.
روشی که برای جمع آوری اطلاعات در این پژوهش به کار رفته شده است، به دو شیوه میباشد:
.1 جمع آوری اطلاعات بهصورت کتابخانهای: یعنی اطلاعات بهصورت مطالعه کتاب و بررسی مقالات جمع آوری شدهاست.
.2 گردآوری اطلاعات بهصورت میدانی: این روش مهمترین نقش را در تدوین و پردازش این مقاله داشته است. شیوهی کار در این روش به این صورت است که پژوهشگر با حضور در محل مورد نظر و با بررسی عوامل تاثیرگذار بر روی موضوع مورد مطالعه و همچنین با پرسش و پاسخ از افراد مطلع، اطلاعاتی را که مد نظرش است را گردآوری میکند.
بحث اصلی
شهرستان بروجرد در استان لرستان واقع شده است که این شهرستان در بین عرض شمالی حداقل 33 درجه و 36 دقیقه و و طول شرقی حداکثر 34 درجه و 6 دقیقه و داخل 48 درجه و 27 دقیقه و حداکثر 49 درجه و 27 دقیقه قرار دارد و از شهرستانهای تابعه استان لرستان است. وسعت شهرستان 1606 کیلومتر مربع است که کمتر از شش درصد مساحت این استان را تشکیل می دهد. شهرستان بروجرد در شمال شرق استان واقع شده است و دارای دو بخش مرکزی و اشترینان و هفت دهستان است و مشتمل بر 198 روستای دارای سکنه است. شهر بروجرد مرکز این شهرستان است.
مبانی نظری خانه
خانه یکی از مباحث مهم در معماری ما میباشد که کمتر به آن پرداخته شدهاست. واژهی خانه که امروز مصطلح است در گذشته به اتاق اطلاق میشدهاست. اتاق را - وستاخ - یا گستاخ یا وثاق مینامیدهاند و از واژهسرا به جای کلمهی خانه در اصطلاح امروز آن، استفاده میکردند. در جنوب ایران اصطلاح خانهسرا - به معنی سرایی با اتاق است - مرسوم بودهاست
در روزگار باستان خانهها کوچک و کمابیش دارای یک اندام یا اتاق بودهاند. خوابیدن و زندگی و آشپزی و کارهای دستی و ...
همه در یک جا انجام میشدهاست. تا این که کم کم کاربریهای گوناگون در خانه، اندامهای ویژهای برای خود یافتند
آثار یکی از کهنترین خانهسازیها در سرزمین ایران که از هشت هزار سال پیش به جا مانده در پیرامون بویینزهرا در تپهزاغه یافت شدهاست
ویژگیهای آب و هوایی - رون و پنام:
یکی از مسائل مهم مربوط به شهرسازی جهت قرارگیری خانه یا رون است. این مربوط به آب و هوا، طرز تابش، جهت وزش - باد مطبوع، طوفان، گرد و باد و... - و مکان قرارگیری و جنس زمین میشده است
معماران ایرانی برای این کار از شکل شش ضلعی استفاده میکردند. همانطوری که میدانیم شش ضلعی شکلی است که نمیتوان آنرا غلط کشید زیرا در ساخت آن از مثلث متساوی الاضلاع استفاده شده و این شکل را نمیتوان اشتباه کشید. اگر شش عدد از این مثلثها را در کنار هم قرار دهیم شکل شش ضلعی بهدست میآید.
خانهی زنبور عسل نیز به همین شکل است در هنرهای دیگر مثل خاتم و همینطور فرش کف امامزادهها و خانههاو برای بهدست آوردن تناسبات طلایی از این شکل استفاده میشدهاست. کتاب قدیمی المسالک و الممالک اصطخری، نقشههایی در ضمیمه دارد که فوق العاده زیبا میباشند. در این نقشهها علامت جنوب در بالای آن گذاشته شده و جهت مخالف آن شمال است. در اصل این شکل از یک شش ضلعی بهدست آمده که در رئوس مستطیل داخل آن شمال و جنوب قرار میگرفتهاست.
با همین روش در ایران سه رون را در نظر میگرفتهاند:
-1 رون راسته
-2 رون اصفهانی
-3 رون کرمانی
رون راسته: این رون در راستای شمال شرقی - جنوب غربی میباشد. در شهرهای کانونی ایرانی مانند یزد و تهران، در جهرم و تبریز در شمال غربی ایران و در برخی شهرهای دیگر، خانهها بر پایهی رون راسته جهتیابی شدهاند. این راستا نزدیک به راستای قبله میباشد
رون اصفهانی: این رون در راستای شمال غربی - جنوب شرقی میباشد. در شهرهایی مانند اصفهان، تخت جمشید و استخر، خانهها در این راستا ساخته شدهاند.
رون کرمانی: این رون در راستای شرقی - غربی میباشد. در شهرهایی مانند: کرمان، همدان، آبادیهای آذربایجان غربی، و در سرزمین اُرارتوها و در خوی و برخی شهرهای دیگر، خانهها در این راستا ساخته شدهاند
تابش بند یا توش بند آفتاب شکن تیغههایی به عرض 6 الی 15سانتیمتر است که گاهی ارتفاعی تا حدود 5 متر دارد و با کمک گچ و نی آنها را میساختند. معمولا در بالای در و پنجرهها کلافی میکشیدند که در واقع تابش بند افقی بوده و بر روی آن نیز گلجام قرار میگرفته است. پروز یا حاشیهی گلجام نقش گل و بوته داشته و وسط آن را جام میکردند، بالای آن نیز خرک پوش میشده که این هم بهوسیلهی گچ عمل میآمده است
ارسی - یعنی گشاده و باز - را نیز برای جلوگیری از گرما از قطعات ریز میساختند این عنصر بعدها شکل دیگری به خود گرفته و در بالای آن یک عنصر نیم دایره و یا چهار گوش قرار گرفته است
سه دریها نیز طوری ساخته میشدند که آفتاب بهطور مستقیم نتواند به داخل آنها نفوذ کند. متاسفانه همانطور که گفته شد در دورهی قاجاریه عناصر مختلف داخل معماری ما منحدم میشود. سه دریها به دو دری تبدیل شده، و آنرا نیز طوری ساختهاند که آفتاب دقیقا وارد اتاق شود
ارسن خانه شامل فضاهای مختلفی شده که نسبت به نوع خانه و به عبارت دیگر ساده بودن فضاها، استفاده از پیمون بزرگ و کوچک و خرده پیمون در ساخت خانهها تغییر میکرده است. همانگونه که خواهیم دید، تفاوتی بین عناصر فضایی خانههای چهار صفه، عناصری مثل: سردر، راهرو، اتاق، میانخانه و حیاط را داریم
در خانههای کاملتر که زندگی خصوصی با زندگی عمومی به طرز زیبایی از هم جدا شدهاست عناصر آن شامل: اندرونی، بیرونی، باربند، حیاط و باغچههای آن، راهرو، هشتی و غیره میشوند. کلیه این عناصر براساس پیمون تنظیم شدهاند
سردر: معمولا دیوارهای بیرونی خانه ها کاهگلی بوده و فقط سردر مجلل ساخته میشده است. نسبت عرض به تو رفتگی سردر معمولا یک به دو بودهاست. سکوهای کناری پاخوره نام داشتند و برای کسانی که با صاحب خانه کار داشته ولی لازم نبوده وارد خانه شوند بود
