بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از کلید واژه های اساسی در طراحی معماری در دنیای امروز توجه به محیط و مولفه های اقلیمی می باشد. این مسأله از آنجا اهمیت بیشتر می یابد که نگاهی گذرا به بسیاری از ساختمانهای جدید-که بدون توجه به معیارهای اقلیمی می باشند و از این طریق باعث از دست رفتن نامتعارف انرژی می شوند- نشان می دهد که این بناها سرمایه های ملی فراوانی را مصرف خواهند کرد. در این میان معماری سنتی بناهای مسکونی ایران می تواند بعنوان یک الگوی مناسب طراحی اقلیمی مورد توجه نسل جدید معماران قرار گیرد. بعنوان مثال، نگاهی به خانه های سنتی شهرستان دزفول در استان خوزستان نشان می دهد که گذشته از نیاز اندک این معماری به استفاده از سوختهای فسیلی برای تأمین شرایط آسایش ساکنین، به بهترین نحو از انرژی های تجدید پذیر همچون انرژی خورشید و باد در داخل ساختمان استفاده گردیده است. این تحقیق ضمن بررسی میدانی نمونه هایی از مسکن موجود در این شهرستان، راهکارهای معماران این بناها برای طراحی مطابق اقلیم را مورد بررسی قرار می دهد تا از این طریق الگویی برای خلق معماری پایدار در بلند مدت در این منطقه فراهم گردد.
کلمات کلیدی: طراحی اقلیمی،الگوی مسکن دزفول، ساختمانهای پایدار.
-1مقدمه
در بحث توسعه پایدار و به تبع آن معماری پایدار، اینکه هر ساختمان باید با بستر و محیط طبیعی پیرامون خود تعامل داشته باشد، به امری بدیهی مبدل شده است. قسمت بحث برانگیز و مورد توجه این امر، چگونگی برقراری تعادل و نوع تدابیر در نظر گرفته شده میباشد. مفهوم توسعه پایدار به معنی ارائه راه حل هایی در مقابل الگوهای سنتی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی توسعه می باشد. توسعه پایدار را می توان رویکردی دانست که در ملازمه رشد اقتصادی و بهبود زیست محیطی شکل می گیرد و در هر مکان و زمانی جنبه عملی دارد، ضمن آن که بر ویژگی های تاریخی و فرهنگی متمرکز است که در آن تامین مستمر نیازها و رضایت مندی افراد همراه با افزایش کیفیت زندگی انسان هدف نهایی خواهد بود - الیوت، . - 1378
در توسعه پایدار سیاست های اقتصادی، مالی، تجاری، انرژی، کشاورزی، صنعت و سیاست های دیگر به نحوی مورد طراحی قرار می گیرند که موجب توسعه ای باشند که از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی پایدار باشند - گزارش پیش زمینه توسعه پایدار سازمان ملل - .برخی بناها دارای ویژگی ها و خصوصیاتی هستند که آن ها را در زمره بناهای پایدار قرار می دهند. اصولی که باید رعایت شود تا یک بنا به عنوان یک معماری پایدار طبقه بندی شود، عبارت اند از - قیاسوند، : - 1385
اصل اول: حفظ انرژی: بنا باید طوری ساخته شود که نیاز ساختمان به سوخت های فسیلی را به حداقل برساند. اصل دوم: هماهنگی با اقلیم: بناها باید طوری طراحی شوند. که به اقلیم و منابع انرژی موجود در محل احداث هماهنگی داشته و کار کنند.
اصل سوم: کاهش استفاده از منابع جدید مصالح: ساختمان ها بایستی به گونه ای طراحی شوند که میزان استفاده از منابع جدید را تا حد ممکن کاهش داده و در پایان عمر مفید خود برای ساختن بناهای جدید ، خود به عنوان منبع جدید به کار روند. اصل چهارم: براوردن نیازهای ساکنان: در معماری پایدار بر آورده شدن نیازهای روحی و جسمی ساکنان از اهمیت خاصی بر خوردار است. اصل پنجم: هماهنگی با سایت : بنا باید با ملایمت در زمین سایت خود قرار گیرد و با محیط اطراف سنخیت داشته باشد. اصل ششم: کل گرایی: تمام اصول معماری پایدار باید در یک پروسه کامل - که منجربه ساختن محیط زیست سالم میشود - تجسم یابد.
با توجه به اصول معماری پایدار بناها باید به گونه ای طراحی و برنامه ریزی شوند که کمترین تأثیر منفی را بر محیط زیست داشته و به طور کلی باعث ارتقای کیفی زندگی و سلامت انسانها و تأمین نیازهای روزمره آنان باشند. حال از انجا که در خانه های مسکونی قدیمی این سرزمین، معماران، سعی بر تطابق عوامل اقلیمی بر فرم بناها داشته اند و از طرفی، این اتفاق، در راستای پیروی از الگوهای معماری پایدار مدرن امروزی است، میتوان با بررسی این عناصر منبع الهام والگوهایی برای طراحیهای آینده این مرز و بوم فراهم آورد. در این مقاله ابتدا به بررسی معماری سنتی دزفول که در اقلیم گرم و خشک واقع شده است پرداخته می شود و سپس با تحلیلی بر شاخصه های پایداری در معماری سنتی این منطقه، و ذکر نمونه هایی از خانه های مسکونی دزفول به چگونگی نحوه انطباق الگوهای پایداری با عناصر تشکیل دهنده فرم این بناها توجه خواهد شد.
-2اصول طراحی معماری در اقلیم دزفول
بناهای سنتی ایرانی، جایگاه ویژه ای در معماری کشور ما دارند. این ابنیه در سرتاسر کشور پراکنده اند و هر کدام به لحاظ اقلیم و تنوع آب وهوایی دارای ویژگی های خاص هستند.از این رو در این مقاله به بررسی معماری سنتی دزفول که در اقلیم گرم و خشک قرار دارد، خواهیم پرداخت و تحلیلی خواهیم داشت بر شاخصه های پایداری در معماری سنتی این منطقه. بنابراین، در ابتدا، مختصر توضیحی درباره این شهر و اقلیم ان ارائه می شود.
-1-2مورفولوژی و بافت شهری
-1-1-2نحوه شکل گیری شهر
همانطور که میدانید از عناصر اولیه مؤثر بر شکلگیری شهرهای سنتی در ایران می توان به وجود آب و رودخانه، برکه و... اشاره کرد و به عنوان اولین عوامل تشکیل دهنده شهر از وجود عناصر مذهبی مانند : مهرابه ها و مساجد و عناصر اقتصادی مانند بازار یاد کرد که هسته اولیه یک شهر را شکل می داده اند. در تصاویر 3-1 روند شکل گیری شهر دزفول در دورههای مختلف نشان داده شده است.نخستین صورت شکل گیری ساختار اصلی شهر به دوره شکل گیری آن در زمان ساسانیان مربوط می شود - تصویر . - 1در این دوره ادشیر بابکان برای ارتباط دادن شوش پایتخت قدیم ایران به اهواز و استخر ، پل معظم و محکمی بر رود سزار که یونانیان، کپراتس مینامند ، بنا کرده است . با ایجاد پل در کنار رودخانه نیاز به پایگاه یا قلعهای نظامی بوده که به حفاظت از آن بپردازد.
برای ایجاد چنین قلعهای، تپهای در نزدیکی پل و جوار رودخانه انتخاب می شود که در حال حاضر در میان محلات سنتی شهرستان دزفول به محله قلعه معروف است. استقرار هسته اولیه شهر در چنین مکانی به لحاظ موقعیت سوقالجیشی،امکان دفاع در برابر مهاجرین را فراهم میآورده است . بتدریج هسته اولیه شهر توسعه یافته و شکل یک شهر را بخود میگیرد. توسعه بعدی شهر از یکسو در امتداد رودخانه و از طرف دیگر چسبیده به محدوده شمالی و غربی هسته اولیه انجام می شود. این گسترش بدون شک بیتاثیر از راههای منتهی به شهر و مسیر ارتباطی با مناطق اطراف نبوده است . در این مرحله نشانههای اجزاء سه گانه شهر دوره ساسانی را که عبارت است از کهندژ، شهرستان و ریض میتوان دید - پیرنیا ،. - 1370
با شروع دوره بعد از اسلام، تغییرات چشمیگری در ساخت شهرها بوقوع می پیوند. در زمان حکومت ال بویه، مسجد جامع به عنوان یک عنصر مهم در شهر خود را مینمایند و ربض اهمیت بیشتری نسبت به شارستان مییابد . این اهمیت تا بدان حد است که مسجد جامع در این سمت بنا می شود - تصویر. - 2 بدنبال گسترش شهر در اراضی بیرون از محدوده قدیمی، بازار نیز اهمیت مییابد. گسترش بعدی بازار اتصال بازار قدیمی در جهت راههای ارتباطی بوده است. این اهمیت از یکسو ناشی از نقش و موقعیت شهر در منطقه است و از سوی دیگر با رونق تجارت و کسب و کار رابطه دارد. در دوره سلجوقیان شاهد ایجاد بناهای با ارزش از جمله بقعه شیخ اسماعیل قصری هستیم.در واقع اقدامات این دوره تکاملی است بر روند شهرسازی دورههای قبل. همچنانکه در نقشه گسترش فیزیکی شهر مشخص است، در دوره سلجوقیان علیرغم تنیده شدن بافت جدید بدور بافت قبل از آن، تمایل به استقرار خانهها در جوار رودخانه و استفاده از امتیازات همجواری با آن به چشم میخورد - پیرنیا ،. - 1370
در دوره صفویه شهر دزفول بیشرین توسعه و گسترش را نسبت به دورههای قبلی داراست. فضاهای شهری زیادی از جمله حمام، مسجد و راسته بازارها دراین دوره ساخته می شود . مسجد جامع در دوره صفویه، در مرکز شهر و قسمت شرقی آن احداث می شود. در این زمان شهر دزفول دارای 3 دروازه بوده است . به علاوه اقدامات عمرانی بسیاری در شهر و منطقه دزفول صورت میگیرد که از آن جمله می توان به ایجاد عوامل آبرسانی جهت کشاورزی و آشامیدن و استفاده از آسیاب و نیل سازی جهت پیشبرد عوامل اقتصادی و تجاری اشاره کرد. از نکات مهم دیگر تاثیر ویژگیهای مذهبی حکومت صفویان روی فرم و تقسیم بندی فضای خانههای مسکونی خانه است، بطوریکه که شکل گیری خانهها در سه بخش بیرونی ،اندرونی و خلوت صورت پذیرفته است - پیرنیا ،. - 1370
