بخشی از مقاله
بررسی اثرات زیست محیطی استقرار صنایع در نواحی روستایی مطالعه موردي: صنایع تولید پوشاك قهرود- کاشان
چکیده
از دهه 1970 م. به این سو راهبرد صنعتی سازي روستاها به عنوان راهکاري با کارکرد اقتصادي که زمینه دستیابی به پیشرفت و توسعه روستایی را امکان پذیر میسازد، مورد توجه برنامهریزان توسعه روستایی قرار گرفت. مدیریت صنایع هنگامی موفق ارزیابی میشود که علاوه بر کارآیی اقتصادي، همراه و سازگار با اصول حفاظت از محیط زیست باشد. پژوهش حاضر با انتخاب صنایع تولید پوشاك قهرود به عنوان نمونه موردي که طی سه دههي گذشته به رغم معضلات بازارهاي داخلی و خارجی، موفقیتهاي قابل توجهی در زمینه اقتصادي، از نظر توسعه صادرات و ایجاد اشتغال براي جوانان روستایی دست یافته؛ درصدد است تا با بکارگیري روش شناسی کیفی و کمی، وضعیت صنایع تولید پوشاك قهرود را از دیدگاه حفاظت محیط زیست تحلیل و بررسی نماید. روش گردآوري اطلاعات کتابخانهاي و میدانی و ابزارهاي اصلی تحقیق نیز مصاحبه، پرسشنامه و مشاهده است. جامعه آماري پژوهش در 2 سطح شامل ا - مدیران وکارکنان صنایع تولید پوشاك قهرود و-2 مردم محلی است. به طوريکه، 18 نفر از مدیران و کارکنان صنایع مورد مطالعه، و 35 نفر از مردم محلی به روش نمونهگیري تصادفی ساده به عنوان جامعه نمونه انتخاب شدند. دادههاي بدست آمده در سطح نخست براي مقایسه و تحلیل وضعیت صنایع تولید پوشاك قهرود با شاخصهاي صنایع سبز، و دادههاي بدست آمده از سطح دوم براي آگاهی از دیدگاه مردم محلی دربارهي موضوع تحقیق به کار رفت. یافتههاي تحقیق نشان میدهد که : صنایع تولید پوشاك قهرود به علت بهرهگیري از مدیریت کارآمد، وابستگی اندك به سوختهاي فسیلی و سایر مواد آلاینده با دیدگاه حفاظت محیط زیست سازگاري مناسبی دارد. همچنین موجب توسعه فضاي سبز در روستا، بهبود سیستم دفن زباله و دفع فاضلاب، استفاده بهینه از انرژي و منابع طبیعی، کمک به توسعه پروژه هاي عمرانی روستا، بهبود روند اجرایی طرح هادي روستایی، ساخت واحد هاي مسکونی مناسب در روستا و فقرزدایی از طریق ایجاد اشتغال و افزایش سطح درآمد شده است.
واژههاي کلیدي : صنعتی سازي روستایی، حفاظت محیط زیست، توسعه روستایی، صنایع پوشاك قهرود.
بیان مسأله :
توسعه صنعت در نواحی روستایی یکی از راهبردهایی است که از میانه دهه 1970 میلادي مورد توجه برنامهریزان توسعه روستایی قرار گرفت. در این رابطه برخی کشورها تأکید بر صنایع روستایی، صنایع کوچک، شهركهاي کوچک صنعتی را آزمودند و هم از طریق قوانین بازدارنده و تشویقی در این زمینه گام برداشتند، چرا که ایجاد و گسترش صنایع روستایی یا صنعتی سازي روستاها میتواند از طریق ایجاد تنوع و اشتغال و درآمد، افزایش ارزش افزوده، نقش مؤثري در توازن و تعادل شهر و روستا و توسعه نواحی روستایی داشته باشد (رضوانی، .(101 :1383 بنابراین، یکی از راهبردهایی که در نواحی روستایی کشورهاي در حال توسعه پیگیري شده و نتایج مثبتی نیز داشته، اقدام در جهت صنعتی سازي روستاها، گسترش صنایع در روستاها بوده است (مرادي و همکاران، .(137- 149 :1384 در حقیقت صنعتیسازي روستاها، با کمک به توسعه اقتصادي، می-تواند از طریق افزایش رفاه عمومی و کاهش فقر، و ایجاد اثرات تکاثري در دیگر ابعاد توسعه، زمینه ایجاد فضاي زیستی مناسب از نظر محیطی، اجتماعی و فرهنگی را فراهم کند .(Anguitaa et al, 2007: 154-164)
پژوهش حاضر با توجه به دیدگاه حفاظت از محیط زیست به مطالعه کارخانجات تولید پوشاك روستاي قهرود کاشان می-پردازد. این شرکت با بیش از سه دهه سابقه در زمینه صنعت تولید پوشاك فعالیت دارد و از اهمیت بسیار بالایی در ایجاد اشتغال مولد، توسعه روستایی و کسب ارز خارجی برخوردار بوده است. همچنین از نظر حجم فعالیت تولیدي، اشتغال و سایر ابعاد دیگر، از صنایع کوچکی به شمار میآید که رویکرد صادراتی دارد و طی سه دهه فعالیت، همواره از الگوهاي موفق در این زمینه به شمار میآمده است؛ به طوريکه تاکنون چندین بار از سوي نهادهاي دولتی از جمله وزارت صنایع و معادن، وزارت بازرگانی و سازمان هاي استانی به عنوان صادر کننده برتر معرفی شده است .(www.rgcp.ir)
این شرکت در دو سال گذشته به علت موانع صادراتی ناشی از تحریمهاي اقتصادي و واردات پوشاك ارزان قیمت چینی علاوه بر اینکه با محدودیت صادرات مواجه شده گردیده، در عرصه بازار داخلی نیز دچار مشکل شده است. از دیدگاه زیست محیطی، به نظر میرسد با توجه به ماهیت صنایع تولید پوشاك، از آن دسته مواردي است که وابستگی بسیار اندکی به منابع طبیعی آب و خاك دارد و از سوخت هاي فسیلی در فرایند تولید استفاده نمی کند؛ بنا براین از سازگاري قابل توجهی با محیط زیست برخوردار است، ضمن اینکه در عرصه تولید و ایجاد اشتغال و کمک به توسعه روستایی نیز داراي پیشینه موفقی است. هم اکنون پرسش بنیادین زیر مطرح است که پیامدهاي عینی ایجاد صنایع تولید پوشاك در روستاي قهرود چگونه است و این پیامدها چه تاثیري بر محیط زیست روستاي مورد مطالعه داشتهاند؟ آیا بهبود سطح رفاه اقتصادي ناشی از اشتغال مردم روستایی در بخش صنعت تولید پوشاك بر بهبود کیفیت محیط زیست روستا نیز تاثیر داشته است؟ رونق اقتصادي صنایع تولید پوشاك چه تأثیري بر افزایش سرمایه گذاري و کیفیت محیط زیست روستا داشته و پیامدهاي ناشی از رکود اقتصادي صنایع تولید پوشاك از دیدگاه زیست محیطی در حال و آینده چگونه قابل ارزیابی است.
مبانی نظري :
صنعتی شدن به عنوان عاملی است که اثرات آن در همه بخش ها به ویژه در بخش اقتصادي احساس شده و باع ث تحرك قسمت زیادي ازمنابع مالی در جهت توسعه اقتصادي می شود (مطیعیلنگرودي و همکاران، .(147- 165 :1385 از کشورهاي بارز و موفق در این زمینه میتوان به کشور چین اشاره کرد؛ به طوريکه توسعه صنایع روستایی یکی از مهم ترین بخشهاي برنامه اصلاحات اقتصادي 1978 این کشور شناخته میشود .(Wang, 2008: 648-659) بر اسا س یافتههاي یائ و از کشور چین در طول 15 سال از آغاز سال 1980 تا پایان سال 1994 تعداد صنایع کوچک روستایی چین 16.5 برابر شد و به 8.75 میلیون واحد رسید. در آغاز سال 1995 تعداد شاغلان بخش صنایع کوچک روستایی به 120 میلیون نفر رسید. در آن زمان این رقم معادل 64.4 درصد تعداد کل شاغلان بخش صنعت در مقیاس ملی بود که میزان درآمد آنها نیز برابر 55.4 درصد کل درآمد بخش صنعت ملی چین را در بر میگرفت .(Yao, 1999. 463-496) مینا ( (2007 معتقد است در شرایط کنونی بخش کشاورزي به تنهایی نمیتواند پاسخگوي مناسبی براي رفع نیازهاي معیشتی مردم در نواحی روستایی باشد، بلکه:
ایجاد اشتغال در بخش صنعت براي جوانان روستایی یکی از ضرورتهاي عصر حاضراست.
ü با توسعه صنعت در نواحی روستایی دولت می تواند از منابع و توانمندي هاي محلی بهره برداري لازم را در راستاي دستیابی به توسعه اقتصادي به عمل آورند.
ü با ترویج صنایع کوچک مقیاس در روستاها میتوان مشکل فقر و بیکاري را کنار زد. در حالیکه این گونه صنایع از اشتغال زایی بالایی برخوردارند، به سرمایه گذاري کمتري نیز دارند.
ü گسترش انواع صنعت در سکونتگاه هاي روستایی از طریق ایجاد رونق در اقتصاد روستایی و فقرزدایی زمینه سرمایه-
گذاري در دیگر زمینهها (از جمله محیط زیست) را فراهم میسازد .(Meena, 2007: 2)
از سالهاي پایانی دهه1980 به ویژه با آغاز دهه1990، هم زمان با اهمیت یافتن توسعه صنعت در نواحی روستایی، حفاظت از محیط زیست در مقیاس جهانی مورد توجه روز افزون قرار گرفت و ادبیات توسعه روستایی نیز تحت تاثیر دیدگاه توسعه پایدار قرار گرفت .( Ellis & et al , 2001: 439) توسعه پایدار وضعیتی ایستا و ثابت نیست، بلکه فرایندي پویا و متحول است که در قالب آن، استفاده از منابع، مسیر سرمایه گذاري ها، جهت گیري توسعه فناوري و تغییرات نهادي با نیازهاي آتی و کنونی سازگاري پیدا میکند . بر اصل نخست از اساس اصول 27 گانه نشست جهانی ریودوژانیرو 1992)م) انسانها در محور توجه توسعه پایدار قرار دارند و سزاوار زندگی سالم و مولد در هماهنگی با طبیعت هستند (تقی زاده، .(283 :1388 این موضوع برآمده از پیامدهاي زیست محیطی زیان بار صنعتی شدن شتابان بسیاري از کشورها، رشد گسترده شهرنشینی، افزایش فزایندة جمعیت و بهره برداري نامطلوب از منابع طبیعی کرة زمین بود، که توجه به شاخص هاي زیست محیطی را در برنامه هاي توسعه مطرح کرد .(Hammond et al, 1995: 5) از اینرو، در علم جغرافیا نیز توجه به موضوعات زیست محیطی در جغرافیاي اقتصادي بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت؛ و موضوع »جغرافیاي اقتصادي زیست محیطی« یا »محیط زیست نگر« مطرح گردید . این موضوع روابط دوسویه میان سازمان اقتصادي و پیامد زیست محیطی را بررسی میکند (Bridge, .2008: 76-81) مجموعه این گونه مباحث به شدت تحت تاثیر اندیشمندان نئومارکسیست قرار داشت، که از اواخر دهه 1970 میلادي دیدگاههاي خود را به طور گسترده در زمینه نقد سرمایهداري لجام گسیخته و پیامدهاي نامطلوب آن به ویژه در ارتباط با محیط زیست، مطرح کردند .(Coe et al ., 2007: 59)
بنابراین، توجه به موضوع حفاظت از محیط زیست در برنامههاي توسعه اقتصادي یکی از موضوعات پذیرفته شده براي دستیابی به اهداف توسعه پایدار است و میتواند به عنوان یک ابزار برنامهریزي در دسترس برنامهریزان، مدیران و تصمیمگیران قرار گیرد تا براساس آن بتوانند اثرات بالقوه زیست محیطی را شناسایی نموده و گزینههاي منطقی جهت رفع یا کاهش آنها انتخاب کنند (الهآبادي و همکاران، .(281- 286 :1389
در همین راستا سازمان حفاظت محیط زیست ایران از سال 1378 دستورالعملی را تحت عنوان »دستورالعمل انتخاب صنایع سبز و واحدهاي برگزیده صنایع سبز« با هدفهاي زیر تدارك دیده است :
· ایجاد نگرش زیست محیطی در بین صاحبان صنایع براي توجه به موضوع حفاظت از محیط زیست؛
· ایجاد رقابت جدي وسازنده میان صنایع کشور در بکارگیري اصول حفظ محیط زیست در جریان تولید؛
· برقراري ارتباط سازنده بین سازمان حفاظت محیط زیست و بخش صنعت؛
· ایجاد فضا براي تبادل تجربیات و دستاوردهاي زیست محیطی واحدهاي صنعتی با یکدیگر؛
· تشویق وقدردانی از مدیران صنایع در راستاي کا هش وجلوگیري از صدمات زیست محیطی صنایع؛
· ارتقاء وگسترش فرهنگ زیست محیطی به فن آوري هاي زیست محیطی و فرآیند تولید پاك.
دستور العمل انتخاب صنایع سبز شامل موارد زیر است:
بررسی اثرات زیست محیطی استقرار صنایع در نواحی روستایی ....
-1 صنایع غذایی؛ -2 صنایع نساجی و تولید پوشاك؛ -3 صنایع چرم؛ - 4 صنایع سلولزي؛ -5 صنایع فلزي؛ -6 صنایع کانی و غیر فلزي؛ -7 صنایع شیمیایی؛ -8 صنایع دارویی؛ - 9 صنایع برق و الکترونیک؛- 10 صنایع کشاورزي؛ -11 صنایع ماشین-سازي (سازمان حفاظت محیط زیست، 1378 و مرکز پژوهش هاي مجلس شوراي اسلامی، .1(1387
با در نظر گرفتن مجموعه دیدگاه ها، رعایت ملاحظات زیست محیطی در مکانیابی و مدیریت هر گونه فعالیت اقتصادي از جمله صنایع روستایی از اهمیت بسیار زیادي برخوردار است. حفاظت محیط زیست در نواحی روستایی توسعه فعالیت هایی را ایجاب می کند که ضمن حداکثر کارآیی اقتصادي و ایجاد اشتغال، با فضاي زیست محیطی روستاها سازگار باشند (Munday & et .al, 2001: 333-346) بر این اسا س توسعه و مدیریت صنعت در نواحی روستایی می بایست ضمن حفظ و ارتقاء توان و ظرفیت تولیدي در حفاظت از محیط زیست به عنوان بستر پایه همه فعالیتهاي انسانی برنامهریزي، پیش بینی و حمایتهاي لازم را به عمل آورد.
پیشینه تحقیق :
نتایج بررسیهاي انجام شده در زمینه موضوع تحقیق در منطقهي مورد مطالعه نشان میدهد که تاکنون پژوهشی در این باره به عمل نیامده است؛ اما در ادبیات علمی جهان مطالعات بسیار زیادي در باره پیامد هاي استقرار صنعت در نواحی روستایی به ویژه از حدود دهه 1980 میلادي وجود دارد. در ایران نیز بیشتر مطالعات بر پیامدهاي اقتصادي و اجتماعی استقرار صنعت در نواحی روستایی تأکید دارند. اما نتیجه اکثر مطالعات خارجی نشان میدهد، با توجه به اینکه صنایع روستایی اغلب از صنایع کوچک و اشتغال زا هستند از سازگاري مناسبی با محیط زیست برخوردارند. (جدول شماره .(1
جدول -1 چند نمونه درباره پیامد استقرار صنعت در نواحی روستایی بر اساس مطالعات پیشین
پژوهشگر
Michael J . Keane & Micherii S. d Cinntide (1986)
Jos Frijns & Bas Van Vliet (1999)
Meena (2007)
Mark Wang; Michael Webbera ;Brian
Finlaysona; Jon Barnetta. (2008)
John Overton & Warwick E. Murray(2011)
خلاصه نتایج پژوهش در ارتباط با پیامدهاي زیست محیطی ایجاد صنایع در نواحی روستایی
مهمترین پیامدهاي توسعه صنایع کوچک از جمله صنایع خانگی در منطقه میدوست کشور ایرلند کاهش بیکاري، ایجاد اشتغال براي زنان، بهبود شاخص هاي توسعه اقتصادي، اجتماعی و محیطی است.
صنایع کوچک مقیاس بیشترین میزان سازگاري با الگوي تولید پاك را دارند؛ اما در مقایسه با دیگر صنایع به حمایت هاي مالی و فنی بیشتري نیاز دارند و پشتیبانی دولت ها، سیاست گذاران و سازمان هاي مسوول در این زمینه امري ضروري است.
توسعه صنایع پوشاك در روستاهاي منطقه مظفرپور در هندوستان با کمک به سرمایه گذاري در توسعه فضاي سبز به ارتقاء شاخص هاي محیط زیست روستایی کمک کرده است.
با اینکه صنعتی سازي نواحی روستایی در کشور چین از نظر اقتصادي موفقیت هاي چشمگیري به بار آورده است اما آلودگی محیط زیست به ویژه منابع آب از پیامدهاي منفی توسعه صنایع کوچک در نواحی روستایی کشور چین به شمار می آید. با اینکه کشور در چین قوانین حفاظت از محیط زیست اهمیت بسیاري دارد اما به کارگیري این قوانین در نواحی روستایی اثر گذار نبوده است.
ایجاد صنایع فراوري انگور در کشور شیلی به بازساخت مطلوب نواحی روستایی از نظر اقتصادي –اجتماعی و محیطی کمک کرده است.
روش تحقیق :
در بررسی وضعیت صنایع تولید پوشاك قهرود از دیدگاه حفاظت محیط زیست، روش شناسی توصیفی و تحلیلی مورد استفاده قرار گرفت و به منظور گردآوري دادههاي مورد نیاز، روشهاي مطالعه کتابخانهاي و اسنادي، مصاحبه، پرسشنامه، مشاهده مستقیم و میدانی به کارگرفته شد. بر اسا س مطالعات صورت گرفته 18 شاخص مرتبط با موضوع استخراج و با کمک شیوه هاي پژوهش کیفی و کمی، بررسی وتحلیل گردید. جامعه آماري پژوهش شامل دو بخش متشکل از مدیران و کارکنان صنایع تولید پوشاك قهرود و ساکنان روستاي قهرود است. در ارتباط با مدیران و کارکنان از مصاحبه به عنوان ابزار اصلی
تحقیق استفاده گردید، لذا 6 مصاحبه نیمه باز متشکل از 9 شاخص کیفی مربوط به صنایع سبز (جدول شماره (2، با مدیر عامل و مدیران سایر بخشهاي شرکت تولید پوشاك قهرود صورت پذیرفت. پس از بازدید و بررسیهاي میدانی از مکان احداث شرکت، 12 مورد مصاحبه نیز با کارکنان کارخانه انجام شد. نتایج حاصل از مصاحبهها به منظور شناخت وضعیت شاخصهاي صنایع سازگار با محیط زیست یا » صنایع سبز« و وضع موجود صنایع مورد مطالعه به کار گرفته شد. در ادامه به منظور آگاهی از دیدگاه مردم محلی در باره نقش صنایع تولید پوشاك قهرود در حفاظت از محیط زیست روستا، از 9 شاخصی که در جدول شماره 3 آمده، استفاده گردید. بدین منظور 35 عدد پرسشنامه به روش تصادفی ساده میان ساکنان روستاي قهرود توزیع و از نتایج آن به منظور بررسی اثرات زیست محیطی صنایع تولید پوشاك قهرود، از دیدگاه مردم محلی بهره گرفته شد.
جدول -2 شاخصهاي تعیین کننده صنایع سبز
ردیف عنوان شاخص
1 عدم قرارگیري نام واحد در فهرست صنایع آلاینده سازمان حفاظت محیط زیست
2 بهبود سیستم هاي پالایش وکنترل آلاینده ها
3 مدیریت بازیافت مواد زائد
4 جایگزینی انرژي هاي پاك
5 سازگاري با فرآیند تولید پاك
6 توسعه فضاي سبز
7 مصرف بهینه حامل هاي انرژي وافزایش بهره وري در مصرف انرژي
8 ارتقاء سطح دانش وفرهنگ زیست محیطی مدیران وکارکنان
9 کاستن اثرات منفی و ضایعات صنعت برمحیط زیست
جدول -3 شاخصهاي ارزیابی کیفیت زیست محیطی روستا
ردیف عنوان شاخص
10 زیباسازي محیط روستا (بهبود چشم اندازها)
11 توسعه زیرساخت هاي روستایی (آب بهداشتی، راه روستایی و..)
12 توسعه کالبدي روستا(توسعه مسکن مناسب و بهداشتی، توسعه بافت کالبدي روستا)
13 فقرزدایی و توسعه اقتصادي روستا (ایجاد اشتغال و درآمد)
14 توسعه فرهنگی و اجتماعی روستا
15 افزایش سرمایه گذاري در محیط زیست
16 مکانیابی مناسب
17 کمک به بهبود وضعیت دفع فاضلاب و دفن زباله
18 بهبود کلی کیفیت محیط زیست روستا
معرفی روستاي مورد مطالعه :
از نظر تقسیمات کشوري روستاي قهرود در استان اصفهان، شهرستان کاشان، بخش قمصر و دهستان قهرود قراردارد. این روستا مرکز دهستان قهرود است و در منطقه کوهستانی جنوب شهرستان کاشان در عرض جغرافیایی 33 درجه و 40 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 51 درجه و 27 دقیقه شمالی قرار دارد (مرکز آمار ایران، .(1385 جمعیت دایمی روستا در سال 1390 برابر با 705 نفر است ( جدول شماره .(4 این در حالی است که جمعیت روستا در 6 ماهه اول سال، در نتیجه بازگشت جمعیت کشاورز ساکن مراکز شهري، به بیش از 2 برابر افزایش مییابد و حدود 1500 نفر برآورد گردیده است ( دهیاري روستاي قهرود، .(1390 از نظر اشتغال حدود60 درصد در بخش کشاورزي و 40 درصد در بخش صنعت و خدمات فعالیت دارند. از نظر امکان زیرساختی داراي راه آسفالته، آب لوله کشی، برق، گاز طبیعی است و از نظر مسکن داراي 1000 واحد مسکونی است که حدود 50 درصد آنها نوساز است. طرح هادي روستا نیز از سال 1375 اجراگردیده و در حال حاضر طرح بازنگري آن توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در دست تهیه است (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، .(1390
شکل -1 نقشه موقعیت روستاي قهرود در تقسیمات کشوري ایران
جدول -4 تحولات جمعیتی روستاي قهرود
سال 1355 1365 1375 1385 1390
تعداد جمعیت 1243 1252 1007 697 705
تعداد خانوار 287 346 324 262 300
مآخذ: (مرکز آمار ایران، سرشماري دوره اي نفوس ومسکن سال هاي 55 تا 85؛ و خانه بهداشت روستاي قهرود، .(1390
صنایع تولید پوشاك قهرود :
کارخانجات تولیدي پوشاك قهرود یکی از مجموعههاي برجسته تولید پوشاك در ایران به شمار میآید، که در سال 1359 در زمینی به مساحت 7 هکتار به مالکیت سهامی خاص، با هدف جذب سرمایه هاي خرد و ایجاد اشتغال مولد براي جوانان روستایی پایه گذاري گردید. مکان استقرار شرکت در مجاورت روستاي قهرود قرار دارد. ساختار تولیدي شرکت شامل موارد زیر است:
-1 بخش طراحی لباس؛ -2 آزمایشگاه (متشکل از دستگاه هاي سنجش آبرفت، تطبیق رنگ، سیستم تست نخ، سیستمهاي برش، وزن گیري الکترونیکی، ماشین شستشو، و خشک کن نمونه دوخته شده) -3 بخش بافت؛ - 4 بخش گلدوزي؛ -5 بخش دوزندگی؛ -6 بخش تکمیل (مجهز به دستگاه هاي اتوکشی، لکهبرداري، بستهبندي).70 درصد مواد اولیه مورد نیاز (نخ و پارچه) از مواد اولیه طبیعی و 30 درصد الیاف از مصنوعی است که عمدتاً از شهرهاي کاشان، اصفهان و مشهد تأمین میگردد. %95 درصد کارکنان کارخانه بومی منطقه هستند. در سال 1388 اولین گروه از بازنشستگان کارخانه (با حقوق و مزایاي بازنشستگی) به تعداد 45 نفر صورت گرفت. همچنین در سالهاي گذشته یک مجتمع مسکونی به منظور اسکان کارکنان در روستاي قهرود توسط مدیریت کارخانه ساخته شده است.
